ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կումուրդո 20 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Կումուրդո (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 9 կմ արևմուտք, Կուր գետի աջ խորանդունդ ձորապռնկին, ծ. մ. 1740 մ միջին բաձրությամբ հարթության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

Պատմություն
6 դ․

Գյուղի մասին առաջին հիշատակություններից մեկը Զ դարի սկզբին է, երբ Դվինի 506 թ. ժողովին մասնակցել է նաև Կումուրդոյի եպիսկոպոսը. «...Յովսէփ եպիսկոպոս Կուխորդոյ...»:

«Գիրք Թղթոց», Թիֆլիս, 1901, էջ 183: Տե՛ս նաև՝ ჯავახიშვილი ი., ქართველი ერის ისტორია, ტ. 1, էջ 300: ალექსიძე ზ., ეპისტოლეთა წიგნი, თბილისი, 1968, էջ 161: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

10 — 12 դդ․

Ժ-ԺԲ դարերում Կումուրդոն Ջավախքում քաղկեդոնական եկեղեցու եպիսկոպոսանիստն էր:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

Բնակչություն
14 — 16 դդ․

Գյուղի տարածքում առատորեն պահպանված և ԺԴ-ԺԶ դարերով թվագրվող հայկական գերեզմանական հուշարձանները վկայում են, որ նշյալ ժամանակաշրջանում և մինչև ԺԸ դարի վերջերը գյուղն ունեցել է առաքելադավան հոծ հայ բնակչություն: Հանգամանք, որ կարծել է տալիս, թե ԺԲ-ԺԳ դարերում տեղի էր ունեցել քաղկեդոնական հայերի դարձի գալու երևույթ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

1595 թ․

Հայտնի է, որ 1595 թ. Կումուրդոն ունեցել է 20 տուն բնակիչ (վերջիններիս մեծագույն մասը, եթե ոչ բոլորը, դատելով անձնանուններից, հայեր էին, օրինակ՝ Ամիրխանի որդի Մկրտիչ, նրա եղբայր Պապա, Կիրակոս՝ Յարալի որդի, Աբրահամ՝ Շահղուլի որդի, Մանուկ, Լաշքար՝ Մանուկի եղբայր, Միրզա, Սմբատի որդի Ղումբաթ), հարկվել է 25.000 ակչե:

”გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 222: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

19 դ․

Հակառակ ԺԹ դարասկզբին իրար հաջորդած ռուս-թուրքական պատերազմների հասցրած բազում արհավիրքներին ու դրան հետևած ամայացմանը, այնուամենայնիվ, տակավին 1829-30 թթ. նորեկ հայերի հաստատման պահին գյուղն ուներ բնիկ (եռլական) բնակչություն: Վերջիններից ցայժմ հայտնի են Համազասպյան, Մաթևոսյան, Մղդեսյան, Սարյան, Քոչկանյան և Քևնաքսզյան ազգատոհմերը:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

1830 թ․

Ինչ վերաբերում է 1830-ին Կումուրդոյի հայությունը համալրած վերաբնակիչներին, ապա վերջիններիս նախնիները փոխադրվել են Կարնո (Էրզրում) նահանգի Շակավ գյուղից:

Շակավը (Բալիշակավ, այժմ՝ Gökçebük) հայաբնակ գյուղ էր՝ Կարին (Էրզրում) քաղաքից 35 կմ արևմուտք: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

Տնտեսություն
1899 — 1900 թթ․

1899-1900 թթ. հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի հասցրած վնասների հետևանքով Կումուրդոյի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է խիստ դժվարին կացության մեջ՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով առավել տուժած բնակավայրերի շարքում: Գյուղում հաշվառվել է առաջնահերթ օգնության կարոտ 25 տուն` 136 բնակչով:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248-249: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

1901 թ․

1901 թ. Կումուրդոն մտել է երկրամասի կարիքավոր գյուղերի ցուցակի մեջ:

«Մշակ», 1901, N 40, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 313:

Հուշարձաններ
19 — 20 դդ․

Կումուրդոյի տարածքում գոյություն ունեն ԺԹ-Ի դարերին վերաբերող 2 գերեզմանոցներ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 334:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գյումբուրդա

Գյուղի բնակչության թվաքանակը մատնանշող տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		194	185	379		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1841		184	188	372		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1842		193	194	387		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 77: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1844		212	209	421		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1845		224	216	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1847		233	214	447		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1849		241	215	456		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1851	63	238	217	455		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2596, թ. 36: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1853		260	243	503		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743 թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1854		263	247	510		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1857		283	264	547		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1860		294	269	563		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1861		302	282	584		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1862		310	281	591		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1863		322	295	617		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1864		328	302	630		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1866	68	341	308	649		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1867		380	328	709		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1868		387	331	718		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1869		398	337	735		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1870		404	347	751		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1871		418	359	777		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1872		425	384	809		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1873		433	393	826		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1874				837		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 25-26: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1875	100			813		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 19-20: Տե՛ս նաև՝ «Մեղու Հայաստանի», 1875, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1876		450	396	846		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1877		488	438	926		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1878		501	440	941		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1880		526	460	986	Ի դեպ, նույն թվին գյուղն այցելած Ի. Գվարամաձեն («Ոմն մեսխ») միանգամայն անհիմն կերպով հաղորդում է, որ գյուղում բնակվում էին մոտ 60 հոգի Կարինից փոխադրված հայեր: Տե՛ս გვარამაძე ი. (ვინმე მესხი), ახალი შენიშვნები, ”დროება”, 1880, N 196:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1881		543	464	1007		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1882		555	477	1032		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1883		550	469	1019		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1884	97					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1885		578	486	1064		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1887		624	580	1204		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1889		654	608	1262		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1890		655	628	1283		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1891		677	648	1325		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1892		680	636	1316		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1893	120	689	644	1333		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, N 5, էջ 794: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1894		704	661	1365		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 167-168: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1897		729	679	1408		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 140-141: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1898		746	676	1422		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 162: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1899		770	694	1464		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1900		781	700	1481		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1901		810	729	1539		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1902		833	745	1578		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1905		863	783	1646		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 259-260: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1908	136	913	830	1743		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1910		960	898	1858		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 3917, թ. 145-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1912		1013	944	1957		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1914		1069	987	2056	Ի դեպ, նույն թվականի համար մեկ այլ աղբյուրում ցույց է տրված 2170 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 113):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 170-171: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1915	225					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 897, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1916		1094	1009	2103		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1918	245	898	864	1762		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1921		257	260	517		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314:
1987	584			2610		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 314: