ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Մուրճախեթ 13 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Մուրճախեթ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 4 կմ հարավ, Քառասնակն վտակի ձախ ափին, ծ. մ. 1740 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

Պատմություն
1595 թ․

1595 թ. թուրքական հայտնի հարկացուցակում նշված են Մուրջախեթ անվամբ երեք գյուղ՝ Մեծ, Միջին և Փոքր (տրամաբանական է, որ Մեծ Մուրջախեթի անունը թաքնված է մնացել ի թիվս «Դավթար»-ի չընթերցված գյուղանունների), որոնցից Մեծը գտնվում էր Քառասնակն վտակից աջ, իսկ ձախ՝ Փոքրը:

ბერძენიშვილი ნ., նշվ. աշխ., էջ 59: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

Ներկայիս Մուրճախեթը համապատասխանում է համանուն Միջին գյուղին: Համաձայն հիշյալ «Դավթարի»՝ Միջին Մուրճախեթում հարկվել է 3.000, իսկ Փոքրում՝ 2.000 ակչե: Ի դեպ, Փոքր Մուրջախեթի 6 տուն բնակիչների թվում հիշվում են Սարգսի որդի Հանեսը, նրա եղբայր Ջիհանշահը և այլք:

”გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 236: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

1899 — 1900 թթ․

1899-1900 թթ. հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի հասցրած վնասների հետևանքով Մուրճախեթի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է ծանրագույն կացության մեջ՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով առավել տուժած բնակավայրերի շարքում: Գյուղում հաշվառվել է առաջնահերթ օգնության կարոտ 3 տուն՝ 12 բնակչով:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248-249: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

1901 թ․

1901 թ. Մուրճախեթը մտնում էր Ջավախքի` կարիքի մեջ գտնվող գյուղերի ցուցակի մեջ:

«Մշակ», 1901, N 40, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

Երկրորդ աշխարհամարտին Մուրճախեթից մասնակցել են 47 հոգի, որոնցից 18-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

Բնակչություն
1829 — 1918 թթ․

Ջավախքի փոքր գյուղերից է: Ներկայիս բնակիչների նախնիները 1829 թ. փոխադրվել են Արդահանի գավառից: 1918 թ. գյուղի հայությունը համալրվել է Կարս գավառի գաղթականներով: Սկզբնական շրջանում գյուղի հայ բնակիչները դեռևս պահպանել էին թուրքական տիրապետությունից մնացած տխուր ժառանգություն՝ թրքախոսությունը, թեև մայրենին ևս վերստին սկսել էր արմատավորվել. «Մուրճախէթի հայերը խօսում են տաճկերէն, երբեմն ծերերը գործ են ածում հայերեն լեզուն: Բոլորովին օտարացած են Հայաստանեայց եկեղեցուց...»:

«Նոր-Դար», 1895, N 108, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

1860 թ․

Հայերի՝ Մուրճախեթում վերահաստատվելու պահին գյուղն ունեցել է թուրք և վրացի փոքրաթիվ բնակիչներ: Վիճակն անփոփոխ էր, օրինակ, 1860-ական թվականների վերջերին, երբ գյուղի 21 տուն բնակիչներից 11-ը մահմեդականներ էին (38 ար., 34 իգ.), 5-ը՝ վրացիներ (20 ար., 18 իգ.), 5-ը՝ հայեր (31 ար., 33 իգ.):

Сборник материалов для описания Тифлисской губернии, т. 1, вып. 1, Тифлис, 1870, էջ 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

1895-ին Մուրճախեթում արդեն գերակշռել են հայերը՝ 9 տուն (7 տուն վրացի, 5 տուն թուրք):

«Նոր-Դար», 1895, N 108, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

1918 թ․

1918 թ. մահմեդականները լքել են գյուղը, իսկ համագյուղացի մի քանի վրացիներից միայն մի քանի ընտանիք է մնացել: Հատկանշական է, որ 1845-47 թթ. ընթացքում մուրճախեթցի հայերի մեծ մասը փոխադրվել է այլ գյուղեր: Ամենայն հավանականությամբ, դրանով էր պայմանավորված հետագա վավերագրերում Մուրճախեթի՝ հայոց գործող եկեղեցուց զուրկ լինելը:

ბერძენიშვილი ნ., საქართველჳს ისტორის საკითხები იი, 1964, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

1989 թ․

Հայտնի է, որ 1989 թ. Վրաստանի իշխանությունները Մուրճախեթում ևս ցանկացել են աջարցի վերաբնակիչների համար բնակելի տներ կառուցել, բայց հանդիպելով Վաչիանի գյուղխորհրդի դիմադրությանը, որի հետ միավորված է Մուրճախեթը, ծրագիրը մնացել է անիրագործելի:

მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, N 24, 17-24.06.2004. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

2004 թ․

2004 թ. Մուրճախեթն ուներ 77 տուն բնակիչ, որից 20-ը` վրացի, մնացածը` հայ:

მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, N 24, 17-24.06.2004. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

Նկարագրություն
19 դ․

ԺԹ դարավերջին այցելուն այսպես է նկարագրել գյուղը. «Տները շինուած են քարից, հողէ կտուրներով... փողոցները նեղ են և շատ կեղտոտ...»:

«Նոր-Դար», 1895, N 108, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 404:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մեծ Մուրճախեթ
Միջին Մուրճախեթ
Փոքր Մուրճախեթ

Հայերի քանակը Մուրճախեթում ԺԹ-Ի դարերում ներկայացրել է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1838		45	47	92		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1361, թ. 6-7: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1840		40	33	73		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1841		41	33	74		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1842		49	40	89		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1844		56	45	101		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14-15: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1845		60	52	112		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1847		18	11	29		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1849		19	11	30		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1857		20	18	38		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1861		22	17	39		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1862		22	17	39		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1863		22	17	39		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 8-9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1864		22	17	39		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1865		22	17	39		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1866	5	18	19	37		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1867		18	19	37		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1868		18	19	37		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1869		18	19	37		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1870		18	19	37		«Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1875	4					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1877		37	31	68		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 89-90: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1880		31	29	60		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98-99: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1881		34	31	65		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1882		34	31	65		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1883		35	36	71		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1885	6					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1887		35	31	66		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1889		36	38	74		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1893		34	36	70		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 298, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1894		35	37	72		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1899		42	46	88		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1900		46	42	88		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 22, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1901		47	43	90		«Արարատ», 1903, էջ 436: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1903	8			98		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 20: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1906		53	50	103		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1908	8	57	57	114		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1910		62	57	119		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1912		66	62	128		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 173-174: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1914				151		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1918	12	95	86	181		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1921		30	25	55		Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 8, Երևան, 1982, էջ 100: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1980	72			400		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405:
1987	96			366		მაისურაძე კ., ჯავახეთში ქართული სკოლები იხურდება, “Georgian Times”, N 24, 17-24.06.2004. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 405: