ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Սուլդա 14 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Սուլդա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 16 կմ հարավ-արևմուտք, ծ. մ. 1910-1940 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 457:

Պատմություն
1595 թ․

Ըստ 1595 թ. կազմված «Գյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար»-ի՝ Սուլդան ունեցել է ընդամենը 4 տուն (տնատերեր են հիշվում Շերմազանը, Գրիգորը, Մերաբը...) և հարկվել է 12.000 ակչե:

”გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 282: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 457:

1720 — 1721 թթ․

1720-1721 թթ.` տանուտեր Վելի որդի Խալիլի օրոք, գյուղը պետական գանձարան է մուծել 2.490 ակչե:

”ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 457:

1834 թ․

1834 թ. Սուլդա գյուղը գնվել է Ախալցխայի Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցու համար. «Եկեղեցական մի գիւղ որ է Ցուլտայ և մի ձմերանոց անուն Ապլաղ և Պօզալ ի սահմանին Ախալքալաքայ գնեալ ի Գէորգ եպիսկոպոսէ Տէր Դաւթեան յանուն սուրբ Փրկիչ եկեղեցւոյ»: Գյուղն իբրև եկեղեցապատկան հիշվում է նաև 1893 թ.:

Գևորգ եպիսկոպոսը վախճանվել է 45 տարեկանում, Ախալցխայում, 1847 թ. հուլիսի 4-ին խոլերայի համաճարակից և թաղվել Սբ. Փրկիչ եկեղեցու բակում («Փորձ», 1876, N1, էջ 177): Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 95-96: Գործարքին առնչվող այլ մանրամասեր գտնում ենք ժամանակի մամուլի էջերում. «...եկեղեցապատկան Սուլտա հայաբնակ մեծ գիւղի 2/3 մասը, նոյնպէս Ապլախ աւերակն իրենց արօտատեղերով, լճերով և աւերակներով միասին գնել է Գէորգ եպիսկոպոսը 1835 թուին 5500 ղուռուշի (մօտաւորապէս 300 ր.) Շառիֆ աղա Մահմուտ աղա օղլիից, որը գաղթել է Թիւրքիա Ախալցխայի և Ախալքալաքի ռուսաց տիրապետութեան տակ անցնելուց յետոյ...» («Նոր-Դար», 1897, N 117, էջ 3): Ի դեպ, Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու կալվածքի մաս էին կազմում նաև Կարծախ, Խավեթ և Դադեշ գյուղերը («Մեղու Հայաստանի», 1875, N 38, էջ 1): «Արաքս», գիրք Բ, 1893, էջ 21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 457:

Բնակչություն
1829 — 1830 թթ․

Ներկայիս բնակիչների նախնիները 1829-30 թթ. փոխադրվել են Կարնո գավառից և Վերին Բասենի Թորդան գյուղից:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:

Սուլդան Ջավախքի` բնակչության կայուն աճ արձանագրած մարդաշատ բնակավայրերից է:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 240 սուլդացիներից 126-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:

Ջրամատակարարում
1862 — 1869 թթ․

Եկեղեցապատկան գյուղերի բնակչությանը հուզող տնտեսական բազմաթիվ խնդիրներին առհասարակ լուծում է տվել Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ «կալվածատեր» եկեղեցին: Սուլդան, որը եկեղեցապատկան 4 գյուղերից մեկն էր, խիստ սակավաջուր էր (միակ աղբյուրն ամռանն իսպառ ցամաքում էր, իսկ ձմռանը բնակիչները ջրի կարիքը հոգում էին ձյուն հալելով): Խնդրի լուծման հույսով 1862 թ. սուլդացիները դիմել էին հոգևոր իշխանություններին՝ ջուրը խողովակաշարով գյուղ հասցնելու ծախսը հոգալու խնդրանքով. «...ի բերել աստ ի գիւղն մեր զաղբիւր մի յորդառատ առ Երի գեղջն մեր յընդ հարաւ նստեալ սարէն, ուր և գտանին հնոտք խողովակք ջրոյ մնացեալք յառաջին ժամանակաց...»: Նախահաշվի համաձայն` 1240 սաժեն հեռավորությունից բխող աղբյուրի ջուրը ջրմուղով գյուղ հասցնելու համար անհրաժեշտ է եղել 1231 ռուբ.: Աշխատանքների անցկացման համար անհրաժեշտ էր 10.000 կավե խողովակ, 30.000 փութ ձեթ, 3 փութ բամբակ և 300 փութ քիրաճ: Մինչև 1869 թ. ջրմուղի շինարարությունը ստանձնելու կապակցությամբ սուլդացիների ծարավը սոսկ խոստումներով հագեցնելով` եկեղեցին վերջնականապես մերժել է սուլդացիներին այդ հույժ կենսական գործը կյանքի կոչելու համար նյութական օժանդակություն ցուցաբերել:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2807, թ. 2, 4, 6: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 457-458:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		191	178	369		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1841		157	142	299		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 63-64: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1842		165	150	315		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1844		181	168	349		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1845		200	180	380		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 72-73: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1847		232	214	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1849		281	262	543		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818 թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1853		292	272	564		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1854		294	268	562		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 48-49: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1857		231	257	488		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1860	59	256	283	539		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1861	62	345	304	649		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1862	62	344	303	647		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1863		362	316	678		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1864		372	320	392		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1865		377	326	703		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-12: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1866	62	377	326	703		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1867		397	351	748		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1868		409	378	787		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1869		417	390	807		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1870		420	396	816		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1871		428	409	837		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1872		446	417	834		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1873		470	432	902		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1874				931		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 25-26: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1875	96			1059		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 20-21: Տե՛ս նաև՝ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1876		480	423	903		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1877		433	365	798		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1878		435	374	809		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1880		487	397	884		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1881		506	410	916		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1882		527	415	942		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1883		519	409	928	Ի դեպ, նույն թվականի համար մեկ այլ աղբյուրում նշված է 1015 շունչ (“Кавказский календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, էջ 204).	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1884	93					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1885		555	423	978		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ, 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1886		555	423	978		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1887		612	479	1091		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1889		617	492	1109		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1890		632	505	1137		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1891		647	516	1163		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1892		659	524	1183		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 458:
1893		670	537	1207		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1894		682	541	1223		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 167-168: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1897		747	602	1349		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 140-141: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1898		754	627	1381		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 163: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1899		757	635	1392		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1900		772	659	1431		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1901		800	658	1488		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1902		833	809	1642		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1905		892	877	1769		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 260-261: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1908	167	954	925	1879		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1910		1030	999	2023		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 3917, թ. 314-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1912		1069	1043	2112		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1914		1131	1093	2224		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 171-172: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1916		1139	1099	2238		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 18-19: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1918	300	1390	1365	2755		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1921		266	240	506		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459:
1987	351			1258		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459: