ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Վաչիան 16 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Վաչիան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 6 կմ հարավ-արևմուտք, ծ. մ. 1740-1780 մ բարձրությամբ հարթության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471:

Պատմություն
1595 թ․

Հայտնի է, որ 1595 թ. Վաչիանն ունեցել է 17 տուն և թուրքական կառավարությանը մուծել 19.500 ակչե:

”გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 214: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471:

1703 — 1704 թթ․

Բնակչության բռնի մահմեդականացումից հետո` 1703-1704 թթ., տանուտեր Խալիլի օրոք, գյուղից հարկվել է 6000 ակչե:

”ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”,էջ 108: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471:

1899 — 1901 թթ․

Չնայած Վաչիանը 1899 թ. դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից գրեթե չի տուժել, այնուամենայնիվ, հայտնվել է Ջավախքի` 1901 թ կազմված կարիքավոր գյուղերի ցուցակում:

«Մշակ», 1901, N 40, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471:

1899 — 1900 թթ․

1899-1900 թթ. հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի հասցրած վնասների հետևանքով Վաչիանի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է խիստ ծանր իրավիճակում՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով առավել տուժած բնակավայրերի շարքում: Գյուղում հաշվառվել է առաջնահերթ օգնության կարոտ 56 տուն` 328 բնակչով:

Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, «Մուրճ», 1901, N 6, էջ 248-249: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471:

Բնակչություն
1829 — 1830 թթ․

Ներկայիս բնակիչների նախնիները 1829-30 թթ. փոխադրվել են Էրզրումի Թվանջ գյուղից:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:

Երկրորդ աշխարհամարտին Վաչիանից մասնակցել է 415 հոգի, որոնցից 145-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:

Ջրամատակարարում
1892 — 1895 թթ․

Ախալքալաքին մերձակա սակավաջուր գյուղերի շարքում Վաչիանը, կարելի է ասել, առաջին տեղում է: Խմելու ջրի աղբյուր էր ծառայում գյուղին կից գտնվող կիսաճահճային լճակը. «Գիւղացիները խմելու ջուր թէ իրենց և թէ կենդանիների համար գործ են ածում այս լճակի ջրից, որովհետև ... չկան ոչ աղբիւրներ և ոչ գետեր: Այս լճակի ջուրը ծանր և անհամ է, մինչև անգամ կարելի է ասել՝ հոտած: Վաչեանցիներն այս ջրից են գործածում: Ի՞նչ անեն խեղճերը, ուրիշ ջուր չունեն»: Այդ իսկ պատճառով 1892 թ. բռնկված խոլերայի համաճարակին հարևան գյուղերի համեմատ Վաչիանում զոհերի թիվն ավելի շատ էր: Քառասնօրյա համաճարակից վարակվել էին 300 մարդ, նրանցից 100-ը՝ զոհվել: Համաճարակի սարսափներն ապրելուց հետո` 1893 թ., վաչիանցիները մինչև իսկ մտադրվել էին լքել գյուղը և հետևելով չիֆլիկցիների օրինակին` փոխադրվել Կարսի մարզ. «Վաչիան գիւղն ուզում է գաղթել Ղարսի նահանգը. այդ մասին գիւղից երկու հաւատարմատար ներկայումս Թիֆլիզ խնդիրներ են տալիս...: Գաղթելու պատճառը ջուրն է, վաչիանցիք ճահճային ջուր են խմում. շատերն այդ տեսակ ջրից վախենալով իրենց «րախու» – արաղի են տուել»: Սակայն վաչիանցիները փոխադրվելու փոխարեն, ի վերջո, գերադասում են Քառասնակն վտակից խմելու ջուր հասցնել գյուղ: 1895 թ. ձեռնարկը կյանքի են կոչում. «Ինչպես լսում ենք հաստատ աղբիւրներից, յիշեալ լճակի ջուրը ցամաքեցնում են վաչեանցիները և իրենց համար ջուր են հոսեցնում դէպի գիւղ (Վաչեան) Կըռխ Բուլախ (քառասուն աղբերաց) գետակից»:

«Նոր-Դար», 1895, N 128, էջ 3: «Արձագանք», 1893, N 18, էջ 1-2: Այլ տվյալների համաձայն` զոհերի թիվն էր՝ 150 («Արձագանք», 1893, դ 12, էջ 2): Վնասակար ջրի հետևանքներին անդրադարձած Արսեն քահանա Բլրցյանը նշել է. «...Այդ հոտած ջուրն էր, որ անցեալ խոլերայի ժամանակ սարսափելի ջարդին նպաստեց...» («Նոր-Դար», 1895, N 128, էջ 3): «Արձագանք», 1893, N 12, էջ 2: Տե՛ս նաև՝ «Նոր-Դար», 1893, N 15, էջ 1, 1895, N 128, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471-472:

Նկարագրություն
19 դ․

ԺԹ դարի վերջին Վաչիանի նկարագիրն այսպիսին էր. «...Բոլոր տները քարաշէն են, իրար կից, ցած, միայարկանի և հողէ կտուրներով: Տները առողջապահական պայմաններից զուրկ են. փողոցները նեղ, խառն և ծուռ ու մուռ: Շինութիւնների մէջ աչքի են ընկնում միմիայն, թէ ներքուստ և թէ արտաքուստ, պարզ և անշուք գիւղական եկեղեցին և արքունական երկդասեան ուսումնարանը...: Վաչեան գիւղի ամեն մի տան առաջը շուրջը բռնուած է գիւղացու և սրա բազմաթիւ լծկան ու կթան կենդանիների վառելիքի և ուտելիքի պահեստներով. աթարի բուրգերը, խոտի և յարդի խուրձերն ու դեզերը պատսպարում են միևնոյն ժամանակ գիւղացու տունը ձմռան հակառակ սաստիկ հողմերից և չեն թողնում որ ձիւնի սարսափները բակի և տան մէջ լցուին: Հաղորդակցութեան համար առհասարակ տների տուրներն են ծառայում: Վաչեանցիների միակ և գլխաւոր պարապմունքն է երկրագործութիւնը...: Վաչեանցին գիշեր ու ցերեկ աշխատում է, նա հերկի ժամանակ լծած իր գեղեցիկ եզն ու գոմշուկը հերկում է արտը, աղբով պարարտացնում է արտերը՝ գալ տարի ցանելու համար: Վաչեանցիներն իրենց այս օրինակելի աշխատութեամբ առաջին տեղն են բռնում գաւառիս բոլոր գիւղերի մէջ»:

«Նոր-Դար», 1895, N 128, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 471:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Աբուլ լեռան տեսքը գյուղից:

ԺԹ-Ի դարերի ընթացքում գյուղի բնակչության անընդմեջ աճն արտացոլող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		214	193	407		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1841		227	185	415		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1842		233	199	431		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1844		261	215	476		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 13-14: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1845		272	263	535		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1847		270	265	535		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1849		223	276	569		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1853		343	298	641		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743 թ. 38-39: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1854		355	302	657		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1857		381	337	718		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 52-53: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1860		411	365	776		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1861	88	420	385	805		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1862	88	432	399	831		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 20-21: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1863		440	419	859		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1864		446	424	870		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 10-11: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1865		457	427	884		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-12: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1866	88	457	427	884		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1867		471	451	922		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 21-22: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1868		485	461	946		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1869		499	474	973		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1870		507	488	925		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1871		514	498	1012		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3858, թ. 9-10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1872		544	508	1052		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1873		561	525	1081		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1874				1101		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 25-26: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1875	130			1059		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 20-21: Տե՛ս նաև՝ «Մեղու Հայաստանի», 1875, N 44, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1876		579	529	1108		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1877		584	507	1091		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1878		602	455	1057		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 217-218: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1880		649	491	1140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 86-87: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1881		674	491	1140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1882		677	502	1179		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 42-43: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1883		686	500	1186	Ի դեպ, նույն թվականի համար մեկ այլ աղբյուրում նշված է 1012 շունչ (“Кавказский календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, էջ 204).	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1884	133					«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1885		717	531	1248		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1886				1321		“Кавказский календарь на 1894 г.”, Тифлис, 1893, էջ 156. Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1887		778	578	1356		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1889		794	581	1375		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1890		922	605	1527		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 143: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1891		941	623	1564		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 142: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1892		916	605	1521		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 114: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1893		928	622	1550		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1894		944	621	1565		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 167-168: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1895	187					«Նոր-Դար», 1895, N 128, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1897		968	672	1640		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 140-141: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1898		987	694	1681		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 162: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1899		998	701	1699		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 93-94: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1900		1023	730	1753		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1901		1042	747	1789		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 67: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1902		1083	760	1843		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1905		1175	923	2098		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 259-260: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1908	222	1211	958	2169		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1910		1290	1010	2300		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 134-135: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1912		1360	1073	2433		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1914		1415	1134	2549	Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ նույն թվականին Վաչիանն ունեցել է 2720 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 104):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 170-171: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 472:
1916		1425	1118	2543		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 17-18: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 473:
1918	310	1315	1328	2643		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 473:
1921		400	300	700		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 473:
1987	557			2257		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 473: