ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Տուրցխ 19 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ջավախք (Գավառ) / Ախալքալաք (Շրջան) / Տուրցխ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 17 կմ հյուսիս, ծ. մ. 1740 մ միջին բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502:

Պատմություն
1595 թ․

Գյուղի առաջին հիշատակություններից մեկը մեզ է հասել 1595 թ-ից:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502:

1595 թ․

Համաձայն թուրքական կառավարության` 1595 թվականին կազմած «Ջաբա Դավթար»-ի, ըստ ամենայնի, զուտ հայաբնակ Տուրցխն ունեցել է 10 տուն բնակիչ (տնատերերի անձնանունների զգալի մասով՝ հայկական կամ հայկական միջավայրին հարազատ, օրինակ` Ավագ, Սարգիս, Ումեկ և այլն) և վճարել 15.000 ակչե հարկ:

”გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 198: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502:

18 — 19 դդ․

Գավառի բազմաթիվ գյուղերի հետ մեկտեղ հայաթափ է եղել ԺԸ դարում և վերստին բնակեցվել 1830 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502:

1918 թ․

1918 թ.` թուրքական բանակի ներխուժման ժամանակ, շուրջ 900 բնակիչ ունեցող Տուրցխը փոխադրվել է Բորժոմի մերձակայքում գտնվող Ցիխիսջվարի գյուղ: Ամիսներ անց սովի և վարակիչ հիվանդությունների պատճառով հայրենի գյուղ կարողացել են վերադառնալ միայն 300 հյուծված գյուղացիներ, որոնց գրեթե կեսն էլ կարճ ժամանակում վախճանվել է Տուրցխում:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502:

Բնակչություն

Երկրորդ աշխարհամարտին Տուրցխից մասնակցել է 150 հոգի, որոնցից 54-ը զոհվել է:

Դավթյան Ա., Ջավախք, Երևան, 1994, էջ 102: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502:

1829 — 1831 թթ․

Ներկայիս բնակիչների նախնիների հիմնական մասը փոխադրվել է Արտահան գավառի Վել և շրջակա գյուղերից (Գյոլեի հասարակություն) 1829-30 թթ.: Նորաբնակների թվաքանակը, տարեց տուրցխեցիների վկայությամբ, եղել է 26 տուն: Բացի Վելից, Տուրցխում հաստատվել են նաև այլ բնակավայրերից փոխադրված հայեր: Օրինակ, Օքրոյանները եկել էին Գորիից, Էլազյանները՝ Կարսից, Ափարյաններն ու Խաչատրյանները՝ Ռաբաթից, Գրիգորյանները, Գասպարյանները, Հովհաննիսյանները՝ Կամպիրից (վերջիններս նախ հաստատվել էին Զակ գյուղում, ապա 1831-ին փոխադրվել Տուրցխ):

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 502-503: Վել գյուղը գտնվում է Արտահանի գավառում, գավառանիստ Արտահանից 14 կմ արևելք` Կուր գետի ձախ ափին: 1504 թ. մի հիշատակության համաձայն` Վելը քաղաք էր: Այժմ անբնակ է: Ավերակավայրից 2 կմ արևելք, Կուրի նույն ափին, գոյություն ունի թրքաբնակ նույնանուն նոր գյուղը, որը պաշտոնապես վերանվանվել է` Սևիմլի: «Արձագանք», 1894, N 118, էջ 3-4: Կամպիր գյուղի մասին տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 172:

Քահանա
1915 թ․

1915 թ. գյուղի ծխատեր քահանան էր տեր Հակոբ Գրիգորյանը:

«Օրացոյց և պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1915, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503, 505:

Կառուցապատում

Տուրցխում, հատկապես վերջին տասնամյակներին, արագ թափով կառուցապատվելու հետևանքով գերակշռում են նորակառույց շենքերը, սակայն հանձինս բանաստեղծ-առակագիր Նազարեթ Կիրակոսյանի լավ պահպանված գլխատան և Հակոբ Ավետիսյանի տան բուխարու քանդակազարդ քարի, գյուղն ունի ժողովրդական ճարտարապետության ուշագրավ նմուշներ:

Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 507:

Մայրենի լեզու
18 դ․

Սկզբնական շրջանում տուրցխեցիները հիմնականում թրքախոս էին: Այդ ցավալի ժառանգությունը արդյունք էր ԺԸ դարում թուրք տիրապետողների կիրառած բռնությունների. «Անցեալ դարում Արտահանի բէկը արգիլած է Վէլ և շրջակայ հայախօս գիւղերին հայերէն խօսել և ամէն մի անգամ խօսելիս 50 բաղդատ տուգանք է առած»: Սակայն Տուրցխի տարածքում պահպանված գերեզմանոցներն ու խաչքարերը վկայում են, որ ներկայիս գյուղը հայաբնակ է եղել առնվազն միջնադարում:

«Արձագանք», 1894, N 118, էջ 3-4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1989 թթ․

Աբուլ լեռան տեսքը գյուղից:

ԺԹ-Ի դարերին վերաբերող վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ Տուրցխն իր բնակչության թվաքանակով Ջավախքի միջին գյուղերի շարքում էր.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1870	26	135	125	260		Сборник материалов для описания Тифлисской губернии, т. 1, вып. 1, Тифлис, 1870, էջ 28: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1884				429		«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1908	88					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 102, թ. 37: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1912				699		Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Էջմիածին, 1993, էջ 95: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1913	104	420	371	791		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 26, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1914				900		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, էջ 190: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1915				800		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 36-37: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1916	106	437	387	824		«Օրացոյց և պատկեր տօնից», Թիֆլիս, 1915, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1987	443			2108		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1991	550			2250		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
1993				627		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503:
2001				230		Ըստ գյուղխորհրդի տվյալների: Սամվել Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 503: