ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խոյ 41 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Խոյ (Գավառ)

Տեղադրություն

«Խոյ գաւառը գտնւում է Իրանի Արեւմտեան Ատրպատականի նահանգում: Սահմաններն են հիւսիսից՝ Մակուն, հարաւից՝ Ուրմիան, արեւելքից՝ Մարանդը, եւ արեւմուտքից՝ Թուրքիան: Գաւառի վարչական սահմանների մէջ է մտնում Ղոթուր սահմանամերձ շրջանը: Խոյ գաւառի տարածութիւնն է 3.000.000 ք.գեազ»:

Անհեղինակ:

Պատմություն

«Հեր գաւառը մեր պատմագրութեան մէջ յիշատակւած է հին ժամանակներից եւ շատ յաճախ: Ըստ նոյն Աշխարհացոյցի, պատմական Հեր գաւառը եղել է Մեծ Հայքի 7-րդ նահանգը կազմող Պարսկահայքի սահմաններում, որպես նրա ամենից հիւսիսային գաւառը: Միջին դարերում Հերը, Զարեւանդ գաւառի հետ միասին կազմել է Ռոտկաց գաւառը: Հեր գաւառը ունեցել է շուրջ 1125 քկ. տարածութիւն: Պարսկահայք նահանգը թէ Արտաշիսեանների եւ թէ Արշակունիների թագաւորութեան շրջանում մեծ մասամբ միացւած է եղել Հայկական Պետութեանը: Երւանդ թագաւորի հրամանով կոտորւած Սանատրուկ արքայի ցեղից միայն ազատւած Արտաշէս որդին, իր ծծմօր միջոցով տարւում է Հեր գաւառի կողմերը, Մաղխազանի (այժմ` Մահլամ գիւղ Խոյի մօտ) հովւական կայանները...»:

Անհեղինակ:

«Յ. Մանանդեանը յենւելով Փաւստոս Բուզանդի մի յիշատակութիւնից գտնում է որ 387 թւականի Հայաստանի առաջին բաժանման ժամանակ, հռոմէական եւ պարսկական իշխանութիւնների միջեւ, Հայաստանից կտրւում էին ամբողջ գաւառներ եւ կցւում այդ երկրներին, հաւանաբար եւ այդ նոյն 387 թւականին է բաժանւել այլ գաւառների շարքին նաեւ Պարսկահայքը (մէջը լինելով Հեր գաւառը) եւ միացւել Ատրպատականին: նահանգը մինչեւ վերջ մնացել է Ատրպատականի կազմում, բացառութեամբ Հեր, Զարեւանդ եւ մի քանի այլ գաւառների: Ըստ Ադոնցի` Պարսկական Հայաստանի սահմանն էր կազմում արեւելքից` Հեր եւ Զարեւանդ գաւառները, որոնք կցւած էին Սասանեան Պարսկաստանին...»:

Անհեղինակ:

«Հեր քաղաքի մերձակայ Նւարսակ գիւղը, 5-7 դդ. համարւում էր Հայաստանի եւ Ատրպատականի միջեւ սահմանային կէտ: Նոյն տեղում, 484 թ. կնքւեց Նւարսակի դաշնագիրը Վահան Մամիկոնեանի եւ պարսիկ Նիխոր զօրավարի միջեւ»:

Անհեղինակ:

850-851 թւականներին, արաբական խալիֆութեան ենթակայ Հայաստան արշաւեց զօրապետ Բուղան: Նրա զօրքի հետ Հայաստան թափանցեցին արաբական բազմաթիւ ցեղեր, բնակութիւն հաստատելով երկրի տարբեր վայրերում: Նրանք երկիրը բաժանում էին իրենց միջեւ, եւ մեծ ու փոքր էմիրութիւններ ստեղծելով Հայաստանի տարբեր շրջաններում, ընդ որում Հերում, ստիպում էին բնիկ հայ ժողովրդին գաղթել հայրենի շրջաններից: 885 թւականից յետոյ, երբ արաբական խալիֆայութիւնը ճանաչեց Աշոտ Բագրատունիի թագաւորութիւնը ամբողջ Հայաստանի վրայ, նրա իշխանութեանը ենթակայ էին նաեւ Հեր ու Զարեւանդ գաւառները: Նրանց արաբ ամիրաներին իրեն էր հնազանդեցրել Աշոտ Արծրունու որդին` Դերենիկը (875-888):

Անհեղինակ:

908 — 1021 թթ․

«Արծրունեաց իշխանութեան ժամանակ (908-1021) Հեր գաւառը մտնում էր նրանց սահմանների մէջ սակայն արաբական խալիֆայութեան կողմից հաստատւած էմիրութիւնները, դրանց շարքին եւ Հերի էմիրութիւնները, դեռեւս պահպանւում էին: Հերի ամիրայի հետ ունեցած ընդհարման ժամանակ (983-988 թթ.) հայկական ուժերը պարտւում են»:

Անհեղինակ:

1021 թ․

«1021 թւին վերացաւ Վասպուրականի Արծրունեաց թագաւորութիւնը, երկիրը դարձաւ Բիւզանդիայի արեւելեան թեմերից մէկը, մի կուսակալութեան սահմաններում որ աւելի փոքր էր Վասպուրականի թագաւորութեան սահմաններից, դուրս թողնելով այլ գաւառների շարքին նաեւ Հեր գաւառը»:

Անհեղինակ:

15 — 18 դդ․

«Թէ Կարա-կոյունլուների (15 դ.) եւ թէ Սեֆեւեանների ժամանակ (17-րդ դար երկրորդ տասնամյակներից) հայկական մանր մելիքութիւններ, որոնք կորցրել էին իրենց ներքին ինքնավարութիւնը, պարսից շահերի կողմից ստացան ներքին լայն իրաւունքներ: Արեւելեան Հայաստանի մելիքութիւնների շարքին, որ տրւում էին մասնաւորաբար ծայրամասային գաւառներին, կար նաեւ Խոյի մելիքութիւնը, բայց դերակատար եւ ազդեցիկ մելիքութիւնների շարքին չէր պատկանում: 1784 թւակիր թուղթի մասին է յիշատակւած Դիւան Հայոց Պատմութեան մէջ, դա մի մեղադրական է ուղղւած չորս մելիքներ` Խուդավերդին, Ստեփան-Ենկօ, Յարութիւն եւ Սաֆար, որոնք չէին ընդունում իրենց առաջնորդին»:

Անհեղինակ:

17 դ․

«Սեֆեանների իշխանութեան շրջանին (17 դ. 2-րդ կես)Օսմանեան բանակները գրաւեցին Ատրպատականը եւ Խոյը աւերեցին: Նադիր Շահը օսմանցիներին պարտութեան մատնեց եւ Խոյը նորից շէնացրեց»:

Անհեղինակ:

18 դ․

18 դ. «Խոյը խանական էր դարձել: 1747 թւականին երբ սպանւել էր Նադիր Շահը, Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսը նամակագրական կապեր էր պահպանում նաեւ Խոյի իշխողների հետ, նւէրներ էր ուղարկում նրանց, հայերին վերավերող խնդիրներով դիմում էր նրանց եւ նրանք հաշւի էին առնում կաթողիկոսին»:

Անհեղինակ:

«Պարսիկ բանակը Հեր եւ Զարեւանդ գաւառներէն դիմեց դէպի Արտազի դաշտը, ուր կը գտնուէին Հայկական բանակները` Աւարայր գիւղն քով: Ներկայիս Մակու կոչուած դաշտին մէջ է որ տեղի կունենայ պատերազմը...»:

Արթիւր Կարապետեան, Կարմիր Վարդանի շիրիմը, «Հայ ընտանիք», 1-2 յունուար, 1975, էջ 28:

1898 թ․

«... Մարզկցի քրդերը միացան ուրիշ շատերի հետ... յարձակուեացան Խոյի վրայ, կոտորեցին Վառում եղած Ղօթուրցիներից 50, և 7 էլ թուրք, թալանեցին թրքաբնակ մի քանի գիւղեր...»:

«Արարատ», 1898, օգոստոս, էջ 358:

17 դ․

«Առաջ, դեռ XVII դարում, Խոյը կազմում էր մի ընդարձակ և ուժեղ խանութիւն, իսկ նրա կառավարիչը` խանը համարւում էր միահեծան, անկախ պետ, նա չէր ճանաչում պարսից շահնշահի գերիշխանութիւնը: Իսկ այժմ Խոյը դարձել է Պարսկաստանի ամենասովորական գաւառաներից մէկը: Խոյում մնում է մի դատաւոր, հէքիմ, որ համապատասխանում է Կովկասի գաւառապետին և ամբողջ գաւառի կառավարութիւնը յանձնուած է նրան: Պարսակաստանում առհասարակ հէքիմը ոչ միայն կառավարութիւնից ռոճիկ չէ ստանում, այլ այդ պաշտօնը ստանալու համար ինքն է վճարում որոշ գումար: Ուրիշ խօսքով դատավարութիւնը ծախւում է այս կամ այն անհատին, այս կամ այն խանին: Ներայ դատաւորը, ինչպէս պատմում են, երրորդ անձնաւորութիւնից է գնել: Ատրպատականի բարձրագոյն վարչութիւնից ստացել է մի ուրիշը, նա ծախել է այդ պտօնը, իհարկէ անշուշտ օգուտով, մի երկրորդ անձի, իսկ սրանից էլ ստացել է ներկայ դատաւորը: Այս էլ ասեմ, որ Խոյի դատաւորը յաճախ փոխւում է, պաշտօնանկ է լինում: Խոյի դատաւորը համարւում է նաև Սալմաստի ընդհանուր կառավարիչ: Ոչ միայն դատավարութիւնը, այլ ամեն ինչ այդպիսի հիմքերի վրայ է հաստատուած Պարսկաստանում...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 58:

1913 թ․

«Խոյում ընդհանրապէս շատ կրօնաւորներ` - սէիդներ, մոլլաներ կան, հէնց դրա համար էլ Խոյը պաշտօնական թղթերի մէջ յիշւում է «Դարըլ-մոմինին», այսինքն հաւատարիմների, սրբերի վայր: Մի երկու գիւղ կայ, որ զուտ սէիդաբնակ են: Սէիդները, որպէս ազնվականներ, որոշ տուրք են ստանում ժողովրդից, օրինակ թուրքերը պարտաւորւում են տարուայ բերքի 1/5 տալ սէիդներին, իսկ հայերը, երբ մի հող են առնում թուրքից, սէիդը իրաւունք ունի ստանալ այդ գետնի արժեքի 1/5 մասը: Նրանք մանաւանդ մոլեռանդ պարսիկ գիւղացու աչքում մեծ հեղինակութիւն են վայելում: Երբ մի յանցաւոր, թէկուզ նա լինի մարդասպան, պատսպարւում է սէիդների տանը, նա միանգամայն ազատ է համարւում...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 60:

18 դ․

«Դեռ XVIII դարում Ատրպատականի այս անկիւնը շատ հայաշատ է եղել: Խոյի հայութիւնը, որը համարւում է Աւարայր դաշտի շարունակութիւնը, իսկ ամբողջ գաւառը կազմում է Արտազ գավառի մի անկիւնը, մի ժամանակ ծածկուած է եղել մի շարք զուտ հայաբնակ գյուղերով. դրան որպէս ապացոյցներ կարող են ծառայել զանազան կողմերով ցրուած հնութեան բեկորները և մնացորդները»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 62:

1903 թ․

«Խոյի այժմեան բերդն ու խրամատները դըմըլի աղաներից մէկն է շինել` իր ազգական Չօրս աւանի դըմըլի յայտնի Թահար-աղայի դէմ պաշտպանուելու համար: ... դըմըլեներն այժմ էլ ցրուած կան Մակուի և Խոյի շրջանում, նրանց թողած յիշատակներից Մակւում մնում են մի քանի հողէ բերդեր միայն: Այժմ դրանց հողակոյտն ու պատերն են երևում»:

«Մուրճ», 1903, N 4, էջ 144-145:

Աշխարհագրական միջավայր
1903 թ․

«Խոյը ընկնում է Ատրպատականի հիւսիս-արևմտեան կողմում. նրա սահմանակից գաւառներն են. հարաւից` Սալմաստը, հիւսիսից` Մակուի խանութիւնը, արևմուտքից նա ձգւում է մինչև օսմանեան կառավարութեան սահամանները, իսկ արևելքից տարածւում է համարեա մինչև Ղարադաղի սահմանները: Ահա այդ տարածութեան վրայ է ընկնում Խոյ գաւառը: Խոյը կազմում է Արտազ գավառի շարունակութիւնը և բռնում է նրա հարաւային մասը, որը բաւականին ցածր է և խորը ընկած: Դա մի ընդարձակ և տափարակ ձոր է, որի չորս կողմերից էլ բարձրանում են լեռներ և բլուրներ: Բարձր չեն այդ լեռները. բացի Աւրուն, Զէյլախանա և Ղոթուրի սարերից` միւսները ցածր բլուրներ են... »:

«Մուրճ», 1903, N 11 էջ 54-55:

Բնակչություն
1886 թ․

«Ռուս պարսկական պատերազմի ժամանակ 30.000-ից աւելի Խօյ քաղաքից և շրջակայ գիւղերից գաղթել են դէպի Ռուսաստանի ամեն գիւղերը և քաղաքները ...»:

«Մշակ», 1886, N 113, էջ 3:

1886 թ․

1886 թ. դրությամբ Խոյում պարսիկների թիվը կազմում էր 1000 հոգի:

«Մշակ», 1886, N 113, էջ 3:

1994 թ․

«Ըստ Րաֆֆու Խոյի գավառի հայերի թիվը կազմում էր 700 տուն»:

«Իրան-Նամէ», դեկտեմբեր, 1994, N 3 էջ 17:

1913 թ․

«Խոյում` շրջակայ գիւղերով միասին ապրում են 250 տնի չափ հայեր, որոնք բաժանում են այսպէս. Քաղաքի երեք թաղամասերում` 100 տուն, Սէյդավար գիւղում 100 տուն, Շորաւ գիւղում 30 տ., Դիզա գիւղում 15 տ., Վար գիւղում 4 տուն, Մաճլաջան գիւղում 4 տուն...»:

«Հորիզոն», 1913, N 196, էջ 3:

1898 թ․

«Առհասարակ Խոյի հայերը տնտեսապես աղքատ, բարոյապես սնանկ են. թրքաց ազդեցութիւնը բոլորովին փճացրել է սոցա: Ուսումնարաններ չկան և դժուար էլ լինեն, որովհետև տեղացիները կարիք չեն զգում. անտարբերութիւնը անասնութեան հասցրած է: Հոգևոր բարձր իշխանութեան խորին ուշադրութեան արժանի են կորստեան ենթակայ այս հայերը»:

«Արարատ», 1898, օգոստոս, էջ 357:

1905 թ․

«... Ազգաբնակչությունը բացառապես թուրքերից է բաղկացած: ... Բնայիչների թիւը մօտ 30.000 են հաշւում: ... Խոյի թուրքը առանձնայատուկ մի կողմ չունի, որով տարբերուէր առհասարակ Ատրպատականի միւս քաղաքների թուրքերից: Նոյն սահմանափակ աշխարհայեացքը, նոյն մոլեռանդութիւնը: Պարապում են մանր մունր առևտրով և տեղական արհետներով: Հայերը, խիստ զարմանալի է, այստեղ շատ ճնշուած են, և ոչ մի ասպարիզում աչքի չեն ընկնում: Ուրիշ տեղերում վաճառականը հայն լինում է անպատճառ, նոր հետզհետէ կազմւում է և բազմանում են արհեստաւորները: Իսկ այստեղ չնայած որ հայերը բնիկներ են, ոչ մի դիրք ու կարողութիւն ունեցող հայ չկայ: Գիւղացին իր ամենաաղքատ վիճակով միշտ նոյն թշուառն է, իսկ քաղաքի «Թաղեր» կոչուած մասում և արուարձաններում ապրող հայերը, որ քաղաքացի են համարւում, միմիայն հիւսնութեամբ են պարապում, բոլորն էլ իրանց տներում, քաղաքում խանութ չունեն: Բաւական ընդարձակ շուկայում հազիւ 5 հատ հայի խանութ գտնուի, այն էլ ոչ տեղացիների: Շատ անմխիթար է խոյեցի հայու վիճակը, թէ նիւթապէս և թէ մտաւորապէս զրկուած: Նշաններից երևում է որ հայ ազգաբնակչութիւնը այստեղում առաջ բազմաթիւ է եղել և ունեցել է աւելի բարեկեցիկ վիճակ: Թաղեր կոչուած քաղաքամասը զուտ հայաբնակ է եղել, և ունեցել է երկու եկեղեցի, որոնցից ս. Սարգիս եկեղեցին հին և հոյակապ է, սակայն անժողովուրդ մնալով` թուրքերը բնակութիւն են հաստատել և տիրել շրջակայքում եղած հողերին...»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 48-50:

1905 թ․

«...Մեր հոգևոր իշխանութեան կողմից էլ բոլորովին անուշադրութեան է մատնուած այս մի բուռ ժողովուրդը: թաւրիզից շատ հեռու է. ս. Բարդուղիմէոս վանքի վարդապետներն են երբեմն այցելում այստեղ: Այժմուայ վանահայր Նալբանդեանց վարդապետը աշխատում է իր հովանաւորութեան տակն առնել և անջատել Ատրպատականի թեմից, բայց ժողովուրդը խելացիութեամբ մերժում է, որովհետև կառավարութեան հետ գործ ունեցած դէպքում թեմակալ առաջնորդը պիտի խառնուի, իբրև ճանաչուած պաշտօնական անձնաւորութիւն...»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 50:

1905 թ․

«... կարելի է ասել, որ Ուրմիի, Սալմաստի և Խոյի դաշտերում ապրող հայերը տնտեսական այս պայամններում ոչ մի կերպ առաջադիմութիւն չեն կարողանայ ցոյց տալ, գուցէ մի կերպ բացառութիւն կազմի սալմաստեցի հայը, և այս` իր թուիի առաւելութեան պատճառով: Սալմաստցին այնքան չէ ճնշուած թուրքերից, ինչքան ուրմեցին և նամանաւանդ խոյեցին: Այս երեք գաւառների հայերը մեծ թուով պանդխտում դէպի Կովկաս. հաստատուն գործ չունեցողները, ամեն աշնան, վերդառնում են մի քանի ամսով հայրենիք: Գաղթականութիւնը` Տաճկահայաստանից` այս երեք գաւառներից միայն Սալմաստում բազմաթիւ է. թէև այստեղ գալու համար պէտք է անցնեն կամ Խոյից կամ Ուրմիայից: պարսից կառավարութիւնը և թուրք հիւպատոսները վերջին տարում սկսեցին նեղել գաղթականներին. խեղճերը չեն իմանում որին դիմեն: Ընդունել պարսկահայութիւնը, անմտութիւն կը լիներ, քանի որ տեսնում են տեղացի հայերի չափազանց հարստահարուած դրութիւնը: Մնում է դարձեալ ճանաչել տալ իրանց օտարահպատակութիւնը. այս դէպքում էլ սուղ է անցագրի գինը, մանաւանդ կայ մի ուրիշ հանգամանք էլ, որ նրանց անել դրութեան մէջ է գցում. կան 10 տարուց ի վեր բարդուած տուրքեր, որոնք բաւական մեծ գումար են ներկայացնում. յանկարծ, թուրք հիւպատոսը կարող է պահանջել այդ ապառիկ տուրքերը: Մի խօսքօվ, թէ տեղացի` և թէ երկւոր հայերը Պարսկաստանում ամենավատ դրութեան մէջ են գտնւում: Անկշտում պաշտօնեաները, և վայրենի քուրդերը ծծում են թէ հայու, թէ ասորու և թէ նոյնիսկ թուրքերի արիւն քրտինքը...»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 51:

1903 թ․

«Ատրպատականի մոռացուած անկիւներից մէկն է Խոյ գաւառը: Այդ անկիւնում ապրում է մի բուռն հայ ժողովուրդ, հայութեան այլանդակուած մի բեկոր: Նա, խոյեցի հայը` թշուառ է և հարստահարուած, նա ծեծկւում է և օրէցօր կորցնում իր ազգային առանձնայատկութիւնները»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 54:

1903 թ․

«Խոյի ամբողջ ազգաբնակութիւնը կազմուած է թուրքերից և հայերից. դրանցից զատ ուրիշ ազգութեան պատկանող ժողովուրդներ չը կան այս գաւառում: Թուրքերը, իհարկէ, իրանց թւով բռնում են առաջին տեղը և կազմում են ամբողջ ազգաբնակութեան մեծագոյն բաժինը, ապա գալիս են քիւրդերը, իսկ ամենափոքր թիւը կազմում են հայերը»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 57:

1805 — 1828 թթ․

Հայտնի է, որ հայերը «գաղթել են ուրիշ երկրներ: Չը հաշւած մանր աննշան գաղթականութիւնները, եղել է երկու նշանաւոր գաղթականութիւն. մէկ` 1805 թւին, երկրորդ, որ ամենագլխաւորն է, պարսկահայերի մեծ գաղթականութեան միջոցին, ռուս-տաճկական պատերազմի ժամանակ, 1828 թ., դրանից յետոյ համարեա այլևս չեն գաղթել, միայն մասամբ կոտորուել և ձուլուել են տեղական պատերազմի մէջ: Այժմ էլ թէև խոյեցի հայը պանդխտում է Ռուսաստան, գնում է ղարիբութեան համն առնելու, բայց էլի վաղ թէ ուշ վերադառնում է...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 63:

1903 թ․

«Աղքատ է Խոյի հայը, շատ ընտանիքներ, ամբողջ շաբաթներ է անցնում, և տաք կերակրի երես չեն տեսնում...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 64:

1903 թ․

«Խոյեցի հայը քաղաքագէտ է և ծածկամիտ: Խորամանկ մարդկանց մէջ դժուար թէ անկեղծ բարեկամական յարաբերութիւններ լինեն: Խոյում հէնց այդպէս է: Ամկեղծութիւն ասած բանը չը կայ: ... ամենաայլանդակ և զայրացուցիչ երևոյթը խոյեցիների մէջ ջգրու հաւատափոխութիւն է, վանահայրը պահանջում է խոյեցուց պտղին կամ մի բանուոր դպրոցում աշխատելու, նա զայրանում, կանչում է «ինչ է, էդպէս էք անում, որ գնամ հաւատափոխ լինեմ. լաւ, կ'երթամ մահմէդական կը դառնամ, անունս Մկրտիչ չը լինի, թող Մահմուդ լինի, ինչ տարբերութիւն...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 67:

1903 թ․

«Օղեվաճառութիւնը, այդ կեղտոտ, զզուելի սովորութիւնը այստեղ էլ կայ: Խոյեցի հայը ընդհանրապէս իսկական ալկոհոլիկ է: Գինի չի գործածում, իսկ օղին գործածական է և թուրքերի մէջ, նրանց օղի մատակարարողը հայն է: Թուրքերին քաջ յայտնի է, թէ որ տնում օղի է ծախւում, որն է լաւ, որտեղ աժան է: Գալիս են լկտի, փչացած, սրիկայ լամուկները, ոտք կոխում հայ գերդատանի մէջ, մնում երկար, խմում և հարբում, փողոցային, թուրք լամուկին յատուկ հայհոյանքներ շպրտում իրար, զզուելի ակնարկներ անում, նոյնիսկ այդ տան անդամների վերաբերմամբ, երեխաների ներկայութեամբ, կանանց առաջ: Կան տներ էլ, որ հէնց կանայք են թուրքերին օղի մատակարարողները. այդ էլ մի միջոց է, ցած, անարգ միջոց, աւելի յաճախորդներ գրաւելու համար: ...շնորհիւ այդ տգեղ երևոյթի ` սրիկայ թուրքերը շատ լաւ և մանրամասն ծանօթ են հայ տների ամեն ծակուծուկի հետ, և անշուշտ հէնց դրան պիտի վերագրել այն, որ յաճախ գողութիւններ են պատահում, կտրում են հայերի տները: Հայերը այնքան երես են տուել թուրքերին և իրանց ոյժը ձեռքից թողել, որ չեն կարողանում զսպել մի լամուկի, դողում են նրանից, որովհետև իրանք են մեղաւոր, իրանք են ստեղծել այդ դրութիւնը»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 68:

Քահանա
1903 թ․

«Ամբողջ գաւառում միայն քաղաքը և Շորաւը ունէին քահանաներ, իսկ վերջերս էլ Նալբանդեանի կարգադրութեամբ և գիւղացիների հաճութեամբ սէյդաւարցի մի տիրացու ուղարկուեց Սևան, ձեռնադրուեց քահանայ և վերադարձաւ գիւղ: Այնպէս որ այժմ աբողջ գաւառում կան երեք քահանաներ. երեքն էլ իհարկէ տգէտ են, գիտեն սոսկ կարդալ, իսկ գրել շատ վատ, բայց յամենայն դէպս կարող են պսակ կատարել, կնունք անել, մեռել թաղել, ժամ ասել. հէնց այդքանով էլ բաւականանում է այս կողմի ժողովուրդը և քահանայի պարտականութիւնը միայն այդ համարում: Քահանայ չ'ունեցող գիւղերը կարիքի դէպքում բերել են տալիս քահանայ մօտիկ տեղից»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 57:

Կառուցապատում
1905 թ․

«Ճանապարհը պտոյտ է գործում և ահա երևում են Խոյ քաղաքը և դաշտի գիւղերը: ... Բլուրի տակից անցնում է Կարմիր գետը` որի ջուրը կարմրագոյն է և տղմուտ: Գետը անցնում է քաղաքից կէս ժամ հեռաւորութեամբ. ունի մի բաւական հին, մեծ կամուրջ, որից սկսում է մի ուղիղ, կանոնաւոր ճանապարհ դէպի քաղաքի հարաւային դուռը: Պարիսպներից դուրս շինուած են մաքսատունը և ընդարձակ ու յարմարաւոր քարվանսարաներ: Խոյը շրջապատուած է հողէ երկկարգ բարձր պարիսպներով որոնց թէ դրսից և թէ ներսից խրամատներ կան: ... Գտնուելով թէ Տրազիդի և թէ Շահթախտի ճանապարհների վրայ, բաւական վաճառաշահ քաղաք է և հետզհետէ մեծանում է...»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 47:

Ջրամատակարարում
1903 թ․

«Ջրի պակասն այս գաւառում լրացնում են աղբիւները, որոնք այնքան շատ են այս կողմերում: Մաքուր, յստակ և առողջար է աղբիւրների ջուրը. ազգաբնակչութիւնը իր խմելու ջուրը վերցնում է այդ աղբիւրներից, որովհետև Ղոթուրի ջուրը խմելու համար այնքան էլ լաւ չէ: Մեծ է Խոյի զանազան կողմերում եղած աղբիւրների թիւը. ամեն մի քայլափոխում դուք պատահում եք աղբիւրի, որից բխում է լաւ և անուշ ջուր. իւրաքանչիւր գիւղ ունի մէկ, երկու և աւելի աղբիւրներ, ինչպէս օրինակ Մէջդաւարը, որը ունի շատ անուշ ջուր և գտնւում է Խոյի հիւսիս-արևմտեան մասում: Մէջդաւարը աղբիւրների մի ցանց է, որ բռնել է գետնի այդ ամբողջ մասը. և դրանք բացի ազգաբնակութեանը համեղ ջուր մատակարարելուց` մեծ դեր են խաղում և գետնի ոռոգման գործում: Յայտնի աղբիւրներից են համարւում նաև Զըլզըլա-բուլաղ (երկրաշարժի աղբիւր), Խոշ-բուլաղ (քաղցր աղբիւր) և այլն»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 56:

1903 թ․

«Աղբիւրներից պակաս դեր չեն խաղում և քեահրիզները, այսպէս ասած, արհեստական աղբիւրները: Քեահրիզները դեռ շատ հին ժամանակներից սկսած ծանօթ են պարսիկ ժողովրդին և յայտնի դեր են կատարում պարսկաստանի կեանքի մէջ: Բայց ինչ է քեահրիզը և ինչպէս են շինում: Դա մի առուակ է, որ հոսում է գետնի տակով և ոչ երեսով: Պարսկաստանի համարեա թէ բոլոր մասերում գործածական է այդ ձևի ջրի մատակարարումը: Քեահրիզի ջուրը համարեա նոյնքան մաքուր և լաւ է, որքան աղբիւրի ջուրը»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 56:

Զբաղմունք
1994 թ․

Հայերը զբաղվում էին անասնապահությամբ, երկրագործությամբ, ջուլհակությամբ, հմուտ ոսկերիչներ եւ գինեգործներ էին:

«Իրան-Նամէ», դեկտեմբեր, 1994, N 3 էջ 17:

1913 թ․

Բնայիչների «մեծամասնութիւնը հիւսներ և երկաթագործներ են»:

«Հորիզոն», 1913, N 196, էջ 3:

1903 թ․

«Խոյում ցանում են գլխաւորապէս ցորեն և բամբակ, պակաս չափով գարի, ծխախոտ...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 57:

1903 թ․

«Ժողովուրդը գործ ունի հողի հետ, հողը բերրի է, լաւ բերք է տալիս, ... պարապում են նաև վաճառականութեամբ , այն էլ միայն քաղաքում, շատ քիչ առևտրականներ կան, որ յարաբերութիւն են պահպանում, ապրանք բերում արտասահամանից. այդ էլ իհարկէ մեծ դժուարութեամբ, շնորհիւ հաղորդակցութեան կանոնաւոր և դիւրին միջոցների բացակայութեան...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 61:

Ստուգաբանություն

«Ըստ Մարկվարտի, հայերէն Հեր եւ Խեր ձեւերը առաջացել են մեդական նոյնահնչիւն ձեւերից: Հեր քաղաքի դաշտավայրը կոչւում էր Խերական դաշտ...»:

Անհեղնակ:

Տնտեսություն

«... Գաւառի արդիւնաբերութիւններն են` հացահատիկներ, ընդեղէններ, ծխախոտ, մրգեղէն, բամբակ, անասնամթերք: Հանքային հարստութիւններն են` աղ, քարածուխ ոսկի, նաւթ, ծծումբ, երկաթ, պղինձ, արճիճ, նաեւ հանքային ջրեր...»:

Անհեղինակ:

Նկարագրություն
1886 թ․

«... Խոյ շրջակաները գտնվում են մի քանի հայ գիւղեր, որոնցից միայն Սէյդաւար գիւղը ունի հարիւր տուն բնակիչ, փառաւոր եկեղեցի և մի ուսումնարան: Իսկ միւս գիւղերը Դիզա, Մահլազամ, Մահլա և Փիրա գիւղերը ապրում են խառն պարսիկների հետ 10-12 տնից բաղկացած. բոլորն էլ ունեն հին քարաշէն եկեղեցիք և մեծ գերեզմանատներ: Տեղացի ռամիկ պարսիկներից նեղութիւն են կրում: Ամբողջ Խոյի հայ ժողովուրդը գիւղերով հետ միասին 225 տուն են, պարապում են հողագործությամբ...»:

«Մշակ», 1886, N 113, էջ 3:

1903 թ․

«Խոյը միայն մի քանի տասնեակ սաժէն երկարութեամբ շնորհքով ճանապարհ ունի, այն է դէպի Սալմաստ տանող խիաւանը, մնացածներին չի կարելի ճանապարհ անունը տալ, մանաւանդ դէպի Մակու տանողը: Անշուշտ այս հանգամանքին պիտի վերագրել և այն, որ շատ տեղեր, ինչպես և Խոյում, պոստը բերւում է ոչ թէ կառքով, այլ ձիով, շատ անգամ էշով և եզով: Յոյս կար, որ բելգիացիների ձեռքը անցնելով մաքսային և պոստային վարչութիւնը կը կանոնաւորուի, որոշ հիմունքների վրայ կը դրուի ամեն ինչ, բայց պէտք է խոստովանուել, պոստը էլ աւելի վատթարացել է: Խոյը ունի նաև հեռագիր»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 61-62:

Հուշարձաններ
1913 թ․

«Քաղաքում երբեմն բացում են դպրոցը, մի քանի ամիս պարապում և ապա փակում: Իսկ գիւղերում, բացի Սէյդավարից, դպրոց ասւած բանը գոյութիւն չունի...»:

«Հորիզոն», 1913, N 196, էջ 3:

Կրթություն
1903 թ․

«Կրթական գործը Խոյ գաւառում ընդհանրապէս անմխիթար, անբաւարար է, և հնարաւոր էլ չէ հիմնաւոր գործ սկսել, շնորհիւ հայերի ցրուած լինելուն. պիտի ասել, որ ժողովուրդն էլ անտարբեր է և կրթութեան պահանջ չի զգում...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 66:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հեր
Խեր
«Դարըլ-մոմինին»		Հավատարիմների, սրբերի վայր:

Բնակչություն.

Թվական	Հայ ընդամենը	Հայ տուն	Նշումներ	Աղբյուր
1903	1538	258	Յուրաքանչյուր տունը հաշվելով 6 անձ:	«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 63:
1994		700		«Իրան-Նամէ», դեկտեմբեր, 1994, N 3 էջ 17: