ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խոյ 21 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Խոյ (Գավառ) / Խոյ (Բերդաքաղաք)

Տեղադրություն

«Խոյ քաղաքը գտնւում է 44 աստիճան եւ 58 ... երկարութեան եւ 38 աստիճան եւ 33 ... լայնութեան վրայ: Ծովից բարձրութիւնն է 1040 մեթր...»:

Անհեղինակ:

1898 թ․

«Մաքուից երկու օրուան հեռաւորութեամբ դէպ հարաւ և Թաւրիզից երեք օր դէպի արևմտեան հիւսիս, գտնուում է Խոյ քաղաքը, որ հնումն Պարսկահայոց Հեր գաւառի գլխաւոր քաղաքն էր...»:

«Արարատ», 1898, օգոստոս, էջ 357:

Պատմություն
1894 թ․

«...Թէ քաղաքի և թէ գիւղերի մէջ գտնուող այս 250 տան չափ հայերը մնացել են նախկին բազմահայ Խօյ գաւառից; Բազմաթիւ են նաև այն թրքաբնակ գիւղերը, որոնց մէջ կան հայոց եկեղեցիներ և գերեզմանատներ իբրև արձաններ նախնի հայութեան մեծաշուք փառքի...»:

«Նոր-Դար», 1894, N 101, էջ 3:

1459 թ․

1459 թ. Ոստանում ստեղծվել է մի ձեռագիր «Ճաշոց», որի հիշատակարանում նշված է. «... և ելեալ (Ջհանշէն)ի քաղաքէն Խօյու բազում զօրօք...», հետագայում այս ձեռագիրը, ստացել է Աբդլ-Ազիզը:

«ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարսաններ», հ. Բ, կազմեց` Խաչիկյան Լ., Երևան, 1958, էջ 118:

«Խոյը Իրանի հնագոյն քաղաքներից է: Նրա անունը ծնունդ է առել 6-րդ դարում: Եօթերորդ դարու հեղինակութիւն «Աշխարհացոյց»-ը Խոյի պատմական անւանումի շուրջ գրում է. «Ուրարտական ժամանակաշրջանում այս քաղաքի (Խոյ) տեղում պիտի գտնւէր Սարգոն Բ.-ի արձանագրութիւններում յիշւած ... քաղաքը (հայերէն Ուղխ): Դարեհ Ա.-ի Բիսթունի արձանագրութեան մէջ (Էլամերէն բնագիրը) յիշւում է ... որ Խոյ քաղաքի արաբական անւան ...ձեւին է մօտենում: Ըստ Մարկվարտի, հայերէն Հեր եւ Խեր ձեւերը առաջացել են մեդական նոյնահնչիւն ձեւերից: Հեր քաղաքի դաշտավայրը կոչւում էր Խերական դաշտ»:

Անհեղինակ:

9 — 10 դդ․

«Արաբա-բիւզանդական պատերազմների շրջանին յաջորդող խաղաղութեան շրջանին, 9-10 դդ. Հայաստանի քաղաքները, նաեւ Հերը, ապրում էին վերելքի շրջան: Իրենց արտադրողական կարողութեամբ, որ հետեւանքն էր միջազգային տարանցիկ առեւտրի ճանապարհի վրայ գտնւելուն, այդ քաղաքները դէպի իրենց էին ձգում մի շարք երկրիների տնտեսական շահերը»:

Անհեղինակ:

1724 թ․

«18-րդ դարի սկզբին յիշատակութիւն կայ Խոյի հայութեան մասին: 1724 թւին Աբդուլլահ Փաշան Օսմանեան սուլթանի հրամանով, Թաւրիզ յարձակւելու ճանապարհին, նախ մտնում է Խոյ: Քաղաքի հայերը եւ բերդի չորս կողմի տաճկական գիւղերից 10 գիւղի բնակիչներն էլ մտել էին բերդի մէջ: Երբ փաշան շարունակում է բերդը պաշարւած պահել, հայերը համաձայնում են Խոյը յանձնել, բայց թուրքերը լսելով այդ, իրենք իրենց մէջ որոշում են քրիստոնեաներին կոտորել այդ մտադրութեան համար: 40 օրւայ պաշարումից յետոյ թուրքերը տիրում են բերդին եւ քաղաքին, կոտորում են պարսիկներին իսկ քրիստոնեաներին գերեվարում»:

Անհեղինակ:

1782 — 1789 թթ․

«Կաթողիկոսական առաջին օրհնութեան թուղթը 1789 թւականաին է յղել Խոյի հայութեանը: Խոյում Ս. Էջմիածնի նւիրակ է նշանակւել Եփրեմ վարդապետը որ խոյ է գնացել 1782 թւին»:

Անհեղինակ:

«Հեր քաղաքի վերակացու «շահապ»-ի Մաղխազի իրաւասութեան ներքոյ գտնւող վայր էր, ուստի կոչւում էր Մաղխազան»:

Անհեղինակ:

1905 թ․

«... Խոյ քաղաքը շարունակ երկիւղի մէջ քրդերի յարձակումներից: Ջաֆար աղան Սալմաստի պատուհասն է, Շարաֆ բէկն էլ այստեղի: Քաղաքի դռների մօտ իբր թէ պահականոցներ կան շինուած. պահապան զինուորները, առանց չափազանցութեան, կարելի է ասել, որ իրանց յանձնուած հրացանները երբէք չեն էլ արձակել: Ռոճիկ չեն ստանում, և մասնաւոր առուտուրով էլ չեն պարապում, ինչպես այդ անում են առհասարակ պարսիկ զինուորները ամեն տեղ. այլ կամաւոր նուէրներով են իրանց ապրուսը հայթայթում: ... Պարսկաստան նոր եկող ամեն մի անձնաւորութիւն, արդէն լսած լինելով շատ բաներ, հետաքրքրութեամբ զինուորի է փնտռում. բայց այդ այնքան էլ հեշտ չէ, որովհետև զինուորը կանոնաւոր տարազ չունի: Ճանապարհին պատահում էին խումբ խումբ ձիաւորներ, բոլորն էլ հարացանաւոր. մենք կարծեցինք թէ հասարակ թուրքեր են, բայց յետոյ իմացանք որ դրանք Զառ-Ղամի զինուորներ են, որոնք Ջաֆար աղայի դէմ են գնում: Երկու օր շարունակ հատ հատ գնում էին. ընդամենը հազիւ 250 ձիաւոր: Զինուորական չտեսնուած դիսցիպլինա ... Այս զինուորների գնալուց յետոյ, քաղաքը երկիւղի մէջ ընկաւ: Պարսպից դուրս, այգեստաններում, իրանց ամարանոցային տներում ապրող հարուստ թուրքերը իսկոյն քաղաք վերադարձան: Նրանք վախենոմ էին քրդերի գիշերային յարձակումից»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 48-49:

1903 թ․

«Ամառը մի քանի հայի տուն կտրեցին և շնորհիւ վարդապետի (Սբ. Թադեի վանքի վանահայր Նալբանդյանի)եռանդոտ աշխատանքի իրերը յետ ստացուեցին: Պարսիկ կատաղած ամբոխը յարձակւում էր հայ թաղի վրայ, վարդապետը կանգնեց ամբոխի դէմ և թոյլ չը տալով խուժել հայերի տները` յետ դարձրեց»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 64:

Բնակչություն

Քաղաքում 30.000 շնչից 100 տունը հայեր էին, մնացածը` թուրքեր. «...հայերն ապրում են քաղաքի պարսպից դուրս` արուարձանների երեք թաղերում: Վերին կամ Աղայի թաղում, Փոս թաղում և Ցածր թաղում կամ Քօչաբաղում...»:

«Նոր-Դար», 1894, N 101, 16 յունիս, էջ 1:

«Քաղաքում կայ գրեթէ 100 տուն հայ բնկիչ, որոնք երեք թաղի են բաժանուած` Վերին թաղ, Փոսի թաղ և Ցածր թաղ...»:

«Նոր-Դար», 1892, N 209, էջ 3:

1878 թ․

Հ. Փափազյանցի թղթակցություններից մեկում նշվել է. «... Խոյ քաղաքի մէջ գտնվում են միայն 100 տուն Լուսաւորչական Հայ, 140 տուն Հայ ևս շրջակայ գիւղերի մէջն են գտնվում, ... իսկ մնացեալներն թուրքերի հետ խառն են բնակուած...»:

«Մեղու Հայաստանի», 1878, N 37, էջ 3:

1809 թ․

«ԺԹ դարի սկզբնավորության, 1809 տարում Խոյից անցել ե Ջեյմս Մորիեր, վոր նույնպես ասում ե թե Խոյի բնակչության ստվար մեծամասնությունը կազմված եր հայերից»:

James Morier, «Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor», հ. Ա, էջ 299: Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 120:

1812 թ․

«... Բնակչությունը շուրջ 20 հազար հոգի է»:

Սերովբե Կարնեցի, Ուղեգրություն Բաղդադից Էջմիածին, Երևան, 1968, էջ 149:

«Պարսկահայքի Հեր ինչպէս նաեւ Զարեւանդ քաղաքների բնակչութեան հիմնական մասը կազմում էին հայերը, իսկ հարաւային մնացած գաւառներում` ատրպատականցիները...»:

Անհեղինակ:

1898 թ․

«Բերդաքաղաքում այժմ հայեր չեն բնակուում, այլ միայն 2-3 վերստ դէպ արևմտեան հարաւ եղած արուարձաններում, որ Մահալլէ է կոչուում. այնտեղ 94 տուն հայեր ցրուած են երեք թաղերում թուրքերի հետ խառն, ունեն երկու եկեղեցի, մի քահանայ Ղօթուրցի որ վերջին դէպքերի պատճառով իր ժողովրդի հետ այստեղ էր ապաստանել: Խոյի հայերը առհասարակ աղքատ են, զբաղուած միմիայն արհեստներով` պայտառ, հիւսն և զինագործ. միայն մի վաճառական կայ. սաստիկ ճնշուած են թուրքերից, արբեցութիւնը տարածուած է. գինի չկայ թէեւ` բայց օղին ջրի գաւաթով են խմում. Խոյի ամբողջ գաւառում կայ միայն մի ուսումնարան, այն ևս ոչ յարատև: Բողոքական միսիօնարները մի ասօրի քարոզիչ ունին այստեղ, որ Խոյեցիների առանց այն էլ ցաւալի դրութիւնը անտանել է դարձնում: Այս աւետարանի պաշտօնեան Օսմանցոց տխրահռչակ հիւպատոսի և սարփարաստի լրտեսը և վերջին աղէտալի դէպքերի նախապատճառն է...»:

«Արարատ», 1898, օգոստոս, էջ 357:

1903 թ․

«Քաղաքում հայերը ապրում են «Թաղ» բաժնում և բռնում են երեք թաղեր, կամ աւելի ճիշտ է ասել, երեք փողոցներ, այն է Փոս թաղ, Աղայի թաղ և Քիւչա-բաշի: Այս փողոցները, ուր ապրում են հայերը, բաժանուած են ուրիշ թաղերով և փողոցներով, որտեղ բռնած են թուրքերը: Այնպէս որ բոլոր գիւղերումն էլ հայերը ապրում են խառն թուրքերի հետ, միայն Սէյդաւարն է զուտ հայաբնակ: ... հայերը թէ նուազ են թւով և թէ ցրուած են, և հէնց այդ հանգամանքը մեծ արգելք է լինում այնտեղ կանոնավոր և մնայուն գործ սկսել»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 63-64:

Քահանա
1905 թ․

«Յանուն տ. Ղևոնդ եպիսկոպոսի, որվ պատուիրեցաւ ձեռնադրել զՏաճատ սարկաւագն յաբեղայ և զՎանեցի Յակովբն Մկրտչեան ի քահանայ Խոյ քաղաքի պարսկաստանի»:

«Արարատ», 1905, էջ 307:

1905 թ․

«Յանուն հայ ժողովրդեն Խոյ քաղաքի ի Պարսկաստան, որով տուաւ տեղեկութիւն զձեռնադրութեննէ նորընծայ Եղիշէ քահանայի Մկրտչեան»:

«Արարատ», 1905, էջ 307:

1886 թ․

1886 թ. դրությամբ քաղաքն ունեցել է 2 քահանա:

«Մշակ», 1886, N 113, էջ 3:

1903 թ․

1903 թ. Խոյ քաղաքի քահանան եղել է Ղոթուր գավառից:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 71:

Կառուցապատում

Հ. Հակոբյանը իր Ուղեգրություններում նշել է. «...Այս երկիրը վորտեղից մենք ճամփորդում եյինք, շատ լեռնային եր, բայց բերրի արոտավայրերով, լավ վոռոգված լինելով բազմաթիվ գետակներով: Ամեն տեղ հանդիպում եյինք Չաղաթայ (թաթարների), վորոնք թեև վաչկատուն, բայց համարվում են Խոյի բնակիչներ: Հինգշաբթի կեսորին մենք հասանք այդ միևնույն քաղաքը, վոր տարածվում ե մի դաշտում, շրջապատված շատ պարտեզներով և ցորենի արտերով, և սրանք ել նորից շրջապատված են արոտավայրերով, վոռոգված շատ գետակներով ու ջրի առուներով: Խոյ քաղաքն ինքնին պաշտպանված ե եփված աղյուսով կառուցված մի պարսպով, շատ աշտարակներով և արտաքին ամրություններով (barbican), և այս քաղաքը վերին Հայաստանի սահմանն ե, Պարսկաստանի սահմանն անցնում ե այստեղից, բայց Խոյ քաղաքում ինքնին բնակչության մեծ մասը հայ ցեղից ե»:

Հակոբյան Հովհ., Ուղեգրություններ, հ. Ա, Երևան, 1932, էջ 117:

1812 թ․

Թաղամասեր. «... Այս արվարձանը հաճելի է, փողոցները ավելի մաքուր են, քան Պարսկաստանի և Թուրքիայի գլխավոր քաղաքներինը, նրա միջով գալարվում է հիանալի ջուր ունեցող մի առվակ և նր աերկու եղերքներին կաղամախիներ են տնկված: Տները շինված են հողից, հարմարավետ են. յուրաքանչյուրն ունի իր մուտքը, պարտեզը և պուրակը: Հաշվվում են 200 տուն պարսիկ և 100 տուն հայ: Հայերն ունեն մի եկեղեցի, որին սպասարկում են երեք քահանաներ...»:

Սերովբե Կարնեցի, Ուղեգրություն Բաղդադից Էջմիածին, Երևան, 1968, էջ 147:

1898 թ․

«... պարսպապատ է և վաճառաշահ, բաւական լայն և ծառազարդ փողոցներ ունի. Ատրպատականում միակ քաղաքն է այս, որ կառավարչական յատուկ շինութիւն ունի, խիստ ընդարձակ և գեղեցիկ` Սուճաի Դէօվլէից շինուած»:

«Արարատ», 1898, օգոստոս, էջ 357:

Նկարագրություն
1812 թ․

«... Քաղաքի արևելյան մասում նկատվում է բարձրաբերձ մի լեռ: Ամբողջ շրջակայքը որթատունկ է և հարուստ` պտղատու այգիներով...»:

Սերովբե Կարնեցի, Ուղեգրություն Բաղդադից Էջմիածին, Երևան, 1968, էջ 149:

1886 թ․

«Քաղաքի պարսպաւոր մասին կոչում են Ղալայ, որի մէջ միայն մի քանի հայ վաճառականներ կան: Քաղաքից դուրս դէպի արևմուտք գտնվում է Մահլայ ասված թաղը, 70 տուն հայ բնակիչներով պարսիկների հետ խառն...»:

«Մշակ», 1886, N 113, էջ 3:

1903 թ․

«Ինչպէս անցեալում, նոյնպէս և այժմ գաւառի գլխավոր քաղաքը համարւում է Խոյը, որը նստած է համարեա ուղիղ գաւառի հարթութեան կրծքի վրայ և շրջապատուած իրար մօտիկ մի շարք գիւղերով: Խոյը բերդաքաղաք է, շրջապատուած հաստ և բարձր պարիսպներով: Այս բերդը համարւում է XVII դարի գործ»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 57:

1903 թ․

«Ամբողջ Խոյ քաղաքը կազմուած է երկու մասից. մէկ` պարիսպների միջի տարածութիւնը, ուր բռնում են բացառապէս թուրքերը, և այդ մասը կոչւում է բերդ, և երկրորդ` բերդից մօտ 15 րոպէի հեռաւորութեան վրայ, ուր ապրում են հայեր և թուրքեր խառն, որը կազմում է բերդաքաղաքի մի թաղը, հէնց այդ մասը «Թաղ» էլ ասւում է: Խոյ քաղաքը ընդհանրապէս գեղեցիկ դիրք ունի, շրջապատուած է սիրուն ծառուղիներով, որոնց աչքը կազմում է դէպի Սալմաստ տանող ընդարձակ, լայն և գեղեցիկ խիաւանը...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 57-58:

Հուշարձաններ
1894 թ․

1892, 1894 թթ. քաղաքում հիշվում են Սբ. Սարգիս և Սբ. Աստվածածին եկեղեցիները:

«Նոր-Դար», 1892, N 209, էջ 3: «Նոր-Դար», 1894, N 101, յունիս 16, էջ 2:

1905 թ․

«... Աֆրիկյանների ծախսով շինուած դպրոցի գործում, տեղի հոգաբարձուները և յիշուած վարդապետը (Սբ. Բարդուղիմեոս վանքի) անհամաձայն են եղել, այնպէս որ շինութիւնը դեռ ևս չէ վերջացել. վարդապետը որ ինքնագլուխ առաջ էր տանում շինութեան գործը, ինչու կիսավարտ թողած հեռացել է: Ժողովուրդն էլ փողով օգնել է, և իրավունք ունէր հաշիւներին տեղեակ լինելու...»:

«Մուրճ», 1905, N 6, էջ 50:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հեր
Խեր

Բնակչություն.

Թվական	Հայ իգական	Հայ արական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1878			100			«Մեղու Հայաստանի», 1878, N 37, էջ 3:
1892			100			«Նոր-Դար», 1892, N 209, էջ 3:
1894			100			«Նոր-Դար», 1894, N 101, յունիս 16, էջ 2:
1903		110		660	Յուրաքանչյուր տունը հաշվելով 6 անձ:	«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 63:
1913			100		Քաղաքի երեք թաղամասերը միասին:	«Հորիզոն», 1913, N 196, էջ 3:
1913			120			«Մշակ», 1913, N 213, էջ 2: