ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ղոթուր Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Ղոթուր (Գավառ)

Պատմություն
1903 թ․

1903 թ. դրությամբ գավառն ունեցել է 18 գյուղ` 500 տուն բնակչով:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 71:

1903 թ․

Գավառի հայտնի և մեծ գյուղերն են` «Ղոթուր, Ըստիրան, Զէրի, որոնք ունին մօտ 100-ական տուն»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 71:

Աշխարհագրական միջավայր
1903 թ․

«Խոյ գաւառի արևմտեան կողմը Խոյ քաղաքից մօտ 10 ժամուայ հեաւորութեան վրայ պարսկա-տաճկական սահմանագլխի մօտ ընկնում է Ղոթուրը, որ մի լեռնային գաւառակ է: Ղոթուրը ամբողջապէս շրջապատուած է բարձր և ցածր լեռնաշղթաներով, ինչպէս Ղութուրի և Աւրուն լեռները, որոնք կազմում են անանցանելի ձորեր և կիրճեր. հէնց այդ ձորերի միջով էլ անցնում է ճանապարհը: Ահա այդ լեռներից, այդ գաւառից է սկիզբն առնում Ղոթուր գետը, որը առաջ ջուր է մատակարարում ամբողջ Խոյ գաւառին»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 69-70:

Բնակչություն
1898 թ․

«Ղոթուր գաւառի (Խօյի նահանգ) երկու հայ գիւղերից մօտ 120 տղամարդ և կին հասարակութիւն վերջերս ընդունել են մահմեդականութիւն, շիա աղանդի: Պնդում են թէ այդ կատարւել բռնութեամբ, Թաւրիզում հրատարակւող «Նասըրի» լրագիրը, իւր N 8-ում, մայիսի 6, հարկ է համարել պնդել որ այդ կատաւել է «առանց որևէ ստիպման և բռնութեան»: Պետք է կարծել, քրիստոնեաներին այդ քայլն անելը ստիպել է չքաւորութիւնը: Գոնէ յիշեալ պարսիկ թերթի ասելով` Խօյի «Իմամ-ջումանը», Աղա-Շէյխ-Եախեան, նոցանից աւելի քան 40 հոգու ճանապարհածախք տւեց (շատերը կանչւած էին Խօյ` կառավարութեան կողմից) և «մտադիր է հանգանակութիւն բանալ դոցա բոլորին օգնելու համար, որպէս զի նոցա գոնէ աղքատներին հասնի մի-մի զոյգ եզան արժէքը և երկրագործութեան անհրաժեշտ պարագաները»:

«Մուրճ», 1898, N 5, էջ 737-738:

1878 — 1897 թթ․

«...Ղոթուրի ազգաբնակչութիւնը կազմուած է գրեթէ միմիայն քրդերից, «գրեթէ» եմ ասում, որովհետև կան նաև 15 տուն քրդացած հայեր: Այո, միայն քրդեր են, բայց առաջ այդպէս չէր: Դեռ ռուս-տաճկական վերջին պատերազմից (1878) առաջ, Ղոթուր լեռնագաւառը համարւում էր Տաճկաստանի հող, միայն այդ պատերազմից յետոյ անցաւ պարսիկների ձեռքը: Այդ միջոցին Ղոթուր կային մեծ թւով հայեր, մօտաւորապէս 150 տուն, ամբողջ գաւառը համարեա նրանց ձեռքն է եղել, ունեցել են մեծ ուժ և տնտեսապէս էլ բարելաւ կացութիւն: Բայց պատերամից մի քանի տարի յետոյ վրայ է հասնում երկու անգամ սով, մէկը միւսից սարսափելի: Այլևս անհնարին է լինում մնալ այնտեղ և ապրել, ստիպուած են լինում գաղթել: Ազգաբնակութեան մի մասը գաղթում է Կովկաս, բնակութիւն հաստատում գլխաւորապէս Հին-Նախիջևան, Թմբուլ, Էջմիածին, իսկ մի յայտնի քանակութիւն էլ անցնում է Տաճկաստան և այնտեղ պատսպարւում: Ամբողջ գաւառակում հազիւ մնում է 40-50 տուն հայ: Վրայ է հասնում 1896 թիւը: Լուր է ստացւում, թէ Բահրի փաշայի հրամանով Շարաֆ-բէգի մարդիկ գալիս են Ղոթուրի վրայ կոտորելու հայերին: Պարսից կառաւարութիւնն իսկոյն հաղորդում է այդ ամսին և կարգադրում, որ շուտով հայերը հեռանան Ղոթուրից դէպի Խոյ քաղաքի մօտերը: Հայերը կատարում են այդ հրամանը, թէև տհաճութեամբ և իրանց հետ վերցնելով միայն թեթև իրերը: Նրանք գալիս են և բնակութիւն են հաստատում Վառ գիւղում: Անցնում է բաւական ժամանակ, յանկարծ 97 թւի օգոստոսի 31-ին, լուսադիմին, երբ ամբողջ գիւղը քնած էր, Շարաֆ-բէգի քրդերը կամացուկ սարից ցած են գալիս, յարձակւում քնած ժողովրդի վրայ. բարձրանում է աղմուկ, աղաղակ, հրացանի ձայն, և սկսւում է սարսափելի, անգութ կոտորած, որ տևում է մի քանի ժամ: Այդ կոտորածի ժամանակ սպանւում են մօտ 30 հոգի վառեցիներ, իսկ 60-70 հոգի ղոթուրցիներից: Կոտորածից յետոյ, երբ քրդերը կողոպտում, թալանում են ամեն ինչ և բարձրանում սարը ու հեռանում, գիւղը ստանում է կատարեալ աւերակի տեսք. կենդանի մնացածներն էլ մանաւանդ թողնում են գիւղը, գաղթում և կազմում Շորաւը: ... Վառի կոտորածից առաջ 15 տուն հայեր չը կարողանալով ապրել հեռու իրանց հայրենի գիւղից` Ղոթուրից, որը շատ գեղեցիկ տեղ է, աչքի առաջ ունենալով և այն, որ պարսից կառավարութիւնը թոյլ չի տալիս նրանց ապրել այնտեղ, ստիպուեցին քրդանալ»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 70-71:

1903 թ․

1903 թ. դրությամբ Ղոթուրում եղել են «15 տուն քրդացած հայեր, որոնք աւելի լաւ են համարել զոհել կրօնը, քան ծննդավայրը: Իսկ ղոթուրցիներից մի քանիսը, որ ազատուել են կոտորուելուց, այժմ ցրուած են Խոյ գաւառում: Հէնց Խոյ քաղաքի այժմեան քահանան ղոթուրցի է...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 71:

1903 թ․

«Ղոթուրի քրդերը շատ քաջ են, ապրում են մաքուր օդի մէջ, թառած ազատ լեռների վրայ: Յաճախ Տաճկաստանի քրդերը յարձակւում են Ղոթուրի վրայ, բայց միշտ էլ ուժեղ դիմադրութիւն տեսնելով` յետ են նահանջում: Ղոթուրի քրդերը միշտ էլ, ինչպէս և այժմ, հաշտ են եղել հայերի հետ, պատրաստ որոշ ծառայութիւններ կատարելու, կարիքի դէպքում օգնելու և պաշտպանելու նրանց...»:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 57:

Հուշարձաններ
1903 թ․

1903 թ. դրությամբ Ղոթուրում մնացել էր միայն մի ավերակ եղեղեցի, որը դարձել է դարմանանոց:

«Մուրճ», 1903, N 11, էջ 71:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Կոթուր