ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ածղոր 12 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Ածղոր (Քաղաք)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից 15 կմ հյուսիս-արևելք` Կուր գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 890-990 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 185:

1872 թ․

1872 թ. ականատեսը նշել է, որ հին Ածղորը տարածված էր Կուր գետի աջ ափին գտնվող հնամենի բերդի ստորոտին:

Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 11: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187:

Պատմություն

Հիշատակվել է նաև Ասկուրեթ կամ Սակուրեթ, Վերին Ածխուերի ձևերով:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 185:

10 դ․

Ածղորի առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է Ժ դարի անցքերին, երբ Սմբատ Բագրատունին այս բերդը Շամշուլդեի հետ հանձնել էր Վասակ և Աշոտ Գնթունի եղբայրների հսկողությանը, որոնք, սակայն, անկախանալու նպատակով ապստամբել էին Աշոտ Բ Երկաթ թագավորի (914-930) դեմ, որն էլ իր «...եղբարբն Աբասայ և երկերիւր յիսուն արամբք երթեալ առկայացեալ դարէր դադարէր մերձ յամրոցն` որ կոչէր Սակուրէթ», խռովությունը ճնշել է, ապստամբներին հաղթել և գրավել Սակուրեթը:

Յովհաննու կաթողիկոսի Դրասխանակերտցւոյ Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1996, էջ 296: Այս մասին տե՛ս նաև «Ի հիւսիսոյ Ախըլցխայ յաջմէ կամ յելից Կուրայ կայ Ազղոր վիճակ, համանուն ամուր բերդաւանաւ, որ է Ասկուրէթ ըստ նախնեաց, ընդ որով բանակեցաւ երբեմն Աշոտ Երկաթ և եհար զդաւաճան Գնունիս...» (Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, 1855, էջ 61): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 185:

ԺԳ դարում Ածղորը հիշվում է մոնղոլական արշավանքների և դրան հետևած ավերածությունների կապակցությամբ. «Իսկ մեծ ոստիկան Արղունը շատ զորք գումարած գնաց փախած Դավիթ թագավորի հետևից, որ բռնի նրան: Երբ չկարողացավ հասնել նրան, վրաց բազմաթիվ գավառներ անխնայորեն կոտորեց ու գերեց: Այլև վրաց թագավորների գերեզմանատունը` Գելաթը սաստկապես կոտրատեց ու քանդեց. նաև Ածղոր կաթողիկոսարանը նույնպես անողորմաբար ջարդուփշուր արեց»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1982, էջ 279: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 185:

1745 թ․

Վրաց արքայազն Վախուշտի Բագրատիոնի վկայության համաձայն` 1745 թ. «...Ածղուրը քաղաք է և մեծաշեն բերդ...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 185:

Ածղվերի սանջակը «...հյուսիսից սահմանակից էր Իմերեթին, արևելքից` Քարթլիին, հարավից` Խերթվիսի, Ասպինձայի և մասամբ Ջաջարակի սանջակներին, հարավից` Աբասթումանի և Ախալցխայի սանջակներին»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 222 (բնագրում` “...граничит к северу с Имеретию, к востоку с Карталинею, к югу с санджаками: Хертвисским, Аспинзским и частию Джаджаракскаго, к западу – с Абас-Туманским и Ахалцихским”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 186:

1828 թ․

Հայտնի է, որ Ախալցխայի գրավման հաջորդ օրը` 1828 թ. օգոստոսի 17-ին, ռուսական փոքրաթիվ ջոկատն իշխան Վոդբոլսկու գլխավորությամբ առանց կռվի մտնում է Ածղորի բերդ:

Потто В., Боржомския легенды, “Тифлисский листок”, 1899, N 12, с. 1. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 186:

1853 թ․

Ավելի ուշ Ածղորը նշանավորվել է 1853 թ. սկսված ռուս-թուրքական պատերազմում ձեռք բերած ռազմավարական կարևորությամբ. «Նոյեմբերի 6-ին թուրքերը նոր, ավելի մեծ ուժերով հարձակվեցին Ացխուրիի վրա, որտեղ կար ռուսական հինգ վաշտ և 600 հոգուց բաղկացած վրացական միլիցիա: Ացխուրիում դրությունը լուրջ էր, որովհետև թուրքերը զգալի ուժերով օղակել էին այն: Այս մասին շուտով տեղեկություն է հասնում ռուսական կայազորի հրամանատար Բուրներին, որը օժանդակ զորքով և տեղական միլիցիայի ջոկատներով շտապ օգնության է հասնում Ացխուրում գտնվող զորքերին և միացյալ ուժերով ետ են շպրտում թշնամուն»:

Պողոսյան Ա., Ռուս-հայ բարեկամության պատմությունից, Երևան, 1974, էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 186:

Մեկ օր անց Կարապետ արքեպիսկոպոսը դեպքերի առնչությամբ գրել է. «...բայց այժմ ամենայն անցք ճանապարհաց իսպառ փակեցան ըստ որում երեց որդին Մութիբէկի Ախլքալակայ հաճի Էմին Աղայն ժողովեալ զեօթն հարիւր հեծելազօրս խաղացեալ է ի կողմն Ածղօրայ, ժողովեալ է և անտի զբազումս և զճանապարհն Ածղօրայ փակեալ է, որպէս զի չկարեսցեն անտի զօրքն մեր գալ մեզ յօգնութիւն...: ...այսօր լսելի եղև յԱծղօրայ յառաւօտէ մինչև ցժամն երրորդ զկնի ճաշուն ձայն թնդանօթից և հրացանից յորմէ ստուգին թէ պատերազմեալ են նոքա ընդ զօրս մեր գտեալս յԱծղօր...»: Արդեն նոյեմբերի 9-ին հերթական նամակում սրբազանն ավետել է Ածղորի մոտ թուրքական բանակի պարտության մասին:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 28-29:

Ածղորի ճակատամարտի մասին հետաքրքրական մանրամասներ ենք գտնում նաև այս պատերազմը լուսաբանող մասնավոր ուսումնասիրություններում: Ըստ այդմ` Գորի և Թիֆլիս տանող ճանապարհները փակած ամրոցի և Բորժոմի ձորի պաշտպաններին օգնության են գալիս Բրեստի հետևակային գնդի երեք վաշտերը և միասնաբար պարտության մատնում թշնամուն: Մեկօրյա այս ճակատամարտում թուրքերը կորցնում են 90 զինվոր, 4 դրոշ, 1 թնդանոթ և մեծ քանակությամբ հրացան և արկ, իսկ ռուսները` 4 զինվոր և 2 վրացի ջոկատային: Ածղորի ճակատամարտը եզակի էր ոչ միայն ռազմավարական իմաստով, որով ցույց տրվեց, որ հնարավոր էր հաղթանակ կերտել նաև անհամեմատ փոքրաթիվ ուժերով, այլև որոշիչ էր պատերազմի հետագա ընթացքի համար, քանի որ թուրքերը զրկվեցին դեպի Թիֆլիս առաջանալու հնարավորությունից. «1853 թ. նոյեմբերի 6-7-ի ռուսական հետևակի և վրացական հետևակային աշխարհազորի Ածղորի հաղթանակը կովկասյան ռազմաթատերաբեմի պատմության համար հազվագյուտ օրինակ է, երբ, առանց հեծելազորի և առավելապես հրետանու, բացարձակապես հետևակի ուժերով փոքրաթիվ ջոկատը քիչ կորուստներով կարող է մեկ գիշերվա ընթացքում դիմադրել հրետանու կրակով պաշտպանվող թուրքական կանոնավոր հետևակի և հեծելազորի գերակշիռ ուժերի բազմաթիվ հարձակումներին»:

Ибрагимбейли Х. М., Кавказ в Крымской войне 1853-1856 гг. и международные отношения, Москва, 1971, с. 193-194 (բնագրում` “Ацхурская победа русской пехоты и грузинских пеэих ополчений 6-7 ноября 1853 г. является редким примером в истории Кавказского театра войны, когда силами исключительно пехоты, без поддержки конницы и тем более в течение целой ночи многократные яростные атаки превосходящих сил регулярной турецкой пехоты и конницы, поддержанной огневой мощью артиллерии”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 186-187:

Ախալցխայի պաշտպանների համար Թիֆլիսից Բորժոմ էր փոխադրվել ռազմամթերք, որը քաղաք հասցնելու համար փոխգնդապետ Չաուսովի հրամանատարությամբ ուղարկվում է Հայկական գումարտակի մի վաշտ և կամավորների մի խումբ (մոտ 60 հոգի): Մարտի 6-ին` առավոտյան ժամը 6-ին, Ածղորի մոտ 9 կառքով և 2 ավտոմոբիլով զենքն ու զինամթերքը տեղափոխող այս խումբը հանդիպում է թուրքերի ծուղակին. «...շոսէի վրայ ճանապարհը փակւած է լինում մի մեծ գերանով և տախտակներով բարձած մի սայլով: Զինւորներն անմիջապէս ցած են իջնում ճանապարհը բացելու, հենց այդ ժամանակ գործում են թուրքերի համազարկերը և զինւորները մնում են կարկտի նման տեղացող գնդակների տակ: Սակայն նրանք կարողանում են ճողոպրել որոգայթից և մի կողմից կառքին հնարաւորութիւն տալիս փախչելու, միւս կողմից իրենց ճանապարհը մաքրելով առաջ են շարժւում, տալով 9 սպանւած, 7 վիրաւոր և 10 գերի: Կառքի մէկը կոտըրւում է, մի քանի կառքի ձիերը սպանւում են և թուրքերի ձեռքը մնում է չորս կառք և մի քանի հազար փամփուշտ»: Ածղորում զոհվածների թվում էր նաև 22-ամյա Աղասի Կորկոտյանը, որը, 1915 թ. թողնելով քաղաքային դպրոցի վերջին դասարանը, միանում է կամավորական գնդերին, մտնում Քեռու խմբի մեջ և մասնակցում մի քանի մարտերի: Մարտի 13-ին տեղի է ունենում Ածղորի զոհերի թաղումը, որին ներկա էին Ախալցխայի գրեթե ողջ բնակչությունը, գեներալ Արչևանիձեն իր շտաբով, քաղաքային վարչության անդամները, հայոց, վրաց և ռուսաց ազգային խորհուրդները, ինքնապաշտպանության, կարմիր գվարդիայի և այլ զորամասերի մասնակիցներ:

Աւագեան Ա., Ածխուրի դէպքը, «Շարժում», 1918, N 17, էջ 2: Եպրաքսէ, Աղասի Կորկոտեան, «Շարժում», 1918, N 17, էջ 2-3: «Շարժում», 1918, N 17, էջ 3: Տե՛ս նաև Լիսանեան Գ., Դարձեալ մի քանի կորուստ, «Շարժում», 1918, N 18, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187:

1919 թ․

1919 թ. մարտի 5-ին Ածղորը գրավել են վրաց զորքերը:

«Յառաջ», 1919, N 43, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187:

Բնակչություն
1745 թ․

Առնվազն միջնադարից բազմազգ բնակչություն ունեցող Ածղորի մասին առավել որոշակի առաջին տեղեկությունը 1745 թ. հաղորդում է արքայազն Վախուշտի Բագրատիոնին. «...բնակիչներն են մեսխեր, հայեր և հրեա վաճառականները, իսկ իշխողները մահմեդականներ են...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187:

1830 թ․

1830-ական թվականներին Կուր գետի աջ ափին գտնվող հողե հյուղակներում ապրում էին բնիկները` թուրքերը և հրեաները, իսկ գետի ձախ ափին` Կարինից գաղթած հայերը:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 224: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187:

1829 թ․

Ի դեպ, 1829 թ. տարածված ժանտախտի և թուրքերի` Թուրքիա գաղթելու պատճառով 1830-ական թվականներին Ածղվերի սանջակում բնակչությունը նկատելի նվազել էր: Նույն ժամանակ սանջակը բաղկացած էր 18 գյուղից և ուներ 336 հայ (ար. սեռ` 672), 31 հրեա (ար. սեռ` 57) և 455 մահմեդական ընտանիք (ար. սեռ` 1000), իսկ քաղաքն ուներ 461 ընտանիք (949 ար. սեռի բնակիչ), որից 264-ը հայ էր, 166-ը` թուրք և 31-ը` հրեա:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 222, 224: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187-188:

1830 թ․

1830-ական թվականների սկզբին Ածղորում «...գերիշխում էր հայոց, իսկ գյուղերում` մահմեդական կրոնը»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 221 (բնագրում` “...вероисповедание господствует армянское, а в селениях магометанское”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1873 թ․

1873 թ. Ածղորն ուներ 170 տուն բնակիչ, որից 120 տունը թուրք (նրանց կոչում էին օսմանցիներ) էր, 30-ը` հայ և 20-ը` հրեա:

“Кавказ”, 1873, N 115. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1884 թ․

1884 թ. քաղաքի բնակչության թվաքանակն աճել և հասել էր մինչև 240 տան (200-ը` տաճիկ, 40-ը` հայ):

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1891 թ․

1891 թ. այլ տեղեկագրի համաձայն` Ածղորն արդեն ուներ 269 տուն բնակիչ (192 տուն թուրք, 49-ը` հայ և 28-ը` հրեա):

«Նոր-Դար», 1891, N 77, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

Տեղի թուրքերը մահմեդականացած վրացիներ էին, սակայն նույնիսկ քրիստոնյա տերության օրոք ոչ միայն դարձի գալու նշաններ ցույց չեն տվել, այլև բնութագրվել են իբրև մոլեռանդ մահմեդականներ:

«Նոր-Դար», 1891, N 77, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1944 թ․

1944 թ. տեղի մահմեդական բնակչության տեղահանությունից և աքսորից հետո բնակավայրը վերածվեց առավելապես վրացաբնակ և փոքր չափով նաև հայաբնակ գյուղի:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1983 թ․

1983 թ. Ածղորն ուներ 537 տուն` 1960 բնակիչ (վրացի և հայ):

Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

Հայեր. Ածղորում հայերի հաստատման ստույգ ժամանակի մասին գրավոր աղբյուրներ մեզ չեն հասել, սակայն կասկածից վեր է, որ տեղում փոքրիկ հայ համայնք գոյություն է ունեցել` սկսած առնվազն ԺԵ դարից:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 445: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1595 թ․

Հայեր. համաձայն 1595 թ. օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակի` Ածղորն ուներ նաև որոշ թվով հայ բնակիչ: Դա երևում է ցանկում առկա հետևյալ անձնանուններից` Աղաջանի որդի Մանվել, Տեր Հակոբ, Վելիջան` Խոջախանի որդի, Ազարիա քահանա, Եղիա քահանա, Նարումի որդի Ղազար, Տեր Սիմոն և այլն:

გურjისტანის ვილაიეთის დიდი დავტარი ..., თბილისი, 1941, էջ 89: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1745 թ․

Հայեր. 1745 թ. Ածղորի բնակիչների թվում հայերը հիշված են երկրորդ տեղում (մեսխերից հետո):

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Գ, Երևան, 1955, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1829 — 1830 թթ․

Հայեր. 1829-1830 թվականներին Ածղորը համալրվել է Կարնո հայ գաղթականության մաս կազմող 277 հայ ընտանիքներով, որոնց մեծագույն մասը, դժգոհ առկա պայմաններից, շատ արագ ցրվել է այլևայլ վայրեր. «...հայերը Կարնից գաղթածներ են, որոնց տների թիւը սկզբից եղած է մօտ 370. բայց վերջը գաղթելով Ախալցխա և ուրիշ տեղեր, այժմ (1891 թ. – Ս. Կ.) մնացել են ընդամենը 49 տուն, որոնք միմիայն պարապում են առևտրով և արհեստներով»:

Դարբինյան Մ., Էջեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայերի 1829-1830 թթ. գաղթի պատմությունից, «ԲԵՀ», 1973, N 2, էջ 214: «Նոր-Դար», 1891, N 77, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1831 թ․

Հայեր. տակավին 1831 թ. դեկտեմբերի 24-ին Ածղորում ապաստանած հայ գաղթականների վիճակը մնում էր ծայրահեղ ծանր. «Կամիմք ծանուցանել տէրութեան ձերում, որ Արզրումայ ելած ժամանակներուս յոյժ նեղութիւն կրեցինք թէ Ղարս և թէ Արփաչային մնալով, զամենայն ինչսն մեր վատնեցինք, մնացինք խեղճ ողորմելի, այնչափ մնացինք, որ արևակէզ լինելով և ունեցած թէ փող և հագուստ, բոլորն ոչնչացաւ, վերջը եկանք Ախալցխայ, բնակութիւն չունենալով մնացինք դուրսը, հիւանդութիւն պատահեց, մեռեալն մեռաւ և մնացեալն մէկ էզը Ախլցխայ տեղուց ըրին գնալ Ազղոր, այս խօսքով թէ ինչ պակասութիւն ունիք ի սէր Աստուծոյ կարող եմք լմնցնել»:

Լէօ, Էրզրումի անցեալից, «Համբաւաբեր», 1916, N 10, էջ 297: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

Հայեր. ի դեպ, Ածղորում հաստատված հայ վերաբնակիչներին ցարական իշխանությունները հենց սկզբից առաջարկել էին նաև հողատարածքներ, սակայն վերջիններս գերադասել էին քաղաքացի գրվել և հրաժարվել էին հողից, ըստ այդմ իրենց հարկերն էլ փոխանցում էին Ախալցխա քաղաքին:

«Նոր-Դար», 1891, N 77, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

1891 թ․

Հայեր. արդեն 1891 թ. ածղորցի անհող հայերն իրենց ձեռքում էին կենտրոնացրել ավանի առևտուրը (25 կրպակից 22-ը պատկանում էր հայերին):

«Նոր-Դար», 1891, N 77, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

Քահանա
1839 թ․

1839 թ. գյուղում քահանայագործել է Հովհան Հովհաննիսյանը (ծն. 1768 թ., քահանա է ձեռնադրվել Մշո Սբ. Կարապետի վանքում 1805 թ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 456, թ. 17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

1863 թ․

1863 թ. Ածղորում քահանայագործել է Գրիգոր Վանանդյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 94: Ի դեպ, 1897 թ. հիշվում է «...ծերունի Գրիգոր քահանայի Վանանդեանց միաբանի սբ. Վարդանայ եկեղեցւոյ Հայոց Ախալցխայ քաղաքի» (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 566, թ. 16): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

1876 թ․

1876 թ. գյուղում քահայանագործել է Մկրտիչ Թադոյանցը: Նույն թվականին եկեղեցու դպիրն էր Խաչատուր Էփրիանոսյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

1879 — 1881 թթ․

1879-1881 թվականներին Ածղորը քահանա չի ունեցել:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N 53, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

1904 — 1909 թթ․

1904-1909 թվականներին հիշվում է քահանա Համազասպ Ավետիսյան Մկրտչյանցը (ծնվ. 1850 թ., ձեռն. 1883-ի հուլիսի 24-ին): Նրան 1916 թ. թույլ է տրվել փոխադրվել Ախալցխա:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 30, 66 և ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 172: «Արարատ», 1916, էջ 325-326: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

Զբաղմունք

Հայերի հիմնական զբաղմունքն արհեստագործությունն էր, թուրքերինը` հողագործությունը, իսկ հրեաներինը` մանր առևտուրը:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 224: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:

Տներ

Գյուղում աչքի է ընկնում դարբին Հակոբ Հարությունյանի` 1929 թ. կառուցած բնակելի տունը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 187:

Ձեռագրեր
1434 թ․

1434 թ. հիշվում է «...զՈհանէս Ածղաւրեցիս...», որը հեղինակել էր «Մեկնութիւն կաթողիկէից թղթոց, Սարգսի Շնորհալւոյ» աշխատությունը:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ա, Երևան, 1955, էջ 445: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

1841 թ․

1841 թ. Ածղորում Ղունկիանոս քահանան ավարտել է տակավին 1831 թ. Ախալցխայում սկսված Ժողովածուն:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 982, ձեռ. N 9725: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 191:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Բերդը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Բերդը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ածղվեր
Ազղոր
Ասկուրեթ
Սակուրեթ
Վերին Ածխուերի

Միայն հայ բնակչության թվաքանակը ներկայացնող վիճակագրական տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ ածղորաբնակ հայերի գրեթե կեսը բնակավայրը լքել է 1840-ական թվականների վերջերին և մինչև Ի դարի սկիզբը որոշ աճ արձանագրելով հանդերձ` այդպես էլ երբևէ չի հասել 1840-

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		201	207	408		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:
1841		203	215	418		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:
1842		200	225	425		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:
1844		209	227	436		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 188:
1845		205	200	405		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1853		108	110	218		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1854		109	109	218		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1857		108	86	194		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1860		117	86	203		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1861		136	102	238		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1862		138	107	245		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1863	30	120	110	230		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61: Տե՛ս նաև ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 94: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1864		121	112	233		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 2-3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1865		124	115	239		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1866	35	120	116	236		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1867	37	107	111	218		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 19, 24: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1868	37	115	120	235		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1869	41	109	90	199		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 36-37: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1870	37	120	125	245		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 85-86: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1871		120	125	245		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 201-202: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1872		136	124	260		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1873		146	124	270		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 76-77, 94-95: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1875	մոտ 20					«Մշակ», 1875, N 35, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1876		100	96	196		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1877		120	114	234		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1878		145	129	274		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 204-205: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1880		155	135	290		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 69, 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1881		155	135	290		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1882		158	138	296		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 105: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1883		130	132	262		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1884	40					«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1885		140	141	281		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1886		141	145	286		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1887		143	149	292		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 3-4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1888		148	153	301		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1889		145	156	301		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1891	49	145	156	301		«Նոր-Դար», 1891, N 77, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1893		157	165	322		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1894		156	169	325		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1897		137	125	262		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 139-140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1899		131	128	259		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 83-84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1900		129	127	256		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1901		131	128	259		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 132-133: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1902		141	120	261		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1905		149	126	275		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 258-259: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1906		90	85	175		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1907				175		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1908	36	77	81	158		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1909		104	96	200		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 108-109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1910		46	79	125		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1912		40	60	100		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 49: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1913		80	60	140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 950, թ. 268-269: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1914		35	45	80		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 1020, թ. 169-170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189:
1916		90	80	170		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 189: