ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ծղալթբիլա 30 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Ծղալթբիլա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից ուղիղ գծով 12 կմ հարավ-արևմուտք` Փոցխով գետի աջ ափից 1,5-2 կմ հեռավորության և ծովի մակերևույթից 1240-1350 մ բարձրության վրա. «Ծղարտբիլայ Ախալցխայի հարաւ-արեւմտեան կողմը կիյնայ, եւ հետիոտս չորս ժամ հեռաւորութիւն ունի քաղքէն: Գիւղս շինուած է ցած բլրակներու վրայ, առաջակողմն ունի դաշտագետիններ` ցորենի եւ գարւոյ արտեր, իսկ կռնակը կը բարձրանան անտառաշատ լեռնակներ...»:

Քօսեան Յ., Ախալցխա, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902, մարտ, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 211:

Պատմություն

Երկրորդ աշխարհամարտին գյուղաբնակներից մասնակցել է 328 հոգի, որից 162-ը զոհվել է: Ի հիշատակ ռազմի դաշտերում զոհված համագյուղացիների` ծղալթբիլացիները 1985-1990 թվականների ընթացքում կառուցել են կարմիր տուֆից հուշարձան-կոթող (ճարտ.` Գևորգ Արամյան, քարտաշ-վարպետ` Ալբերտ Չարչյան): Օծվել է 1991 թ.` Անատոլի վարդապետի գլխավորությամբ:

Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 128-132: Տե՛ս նաև Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 122-124 (ըստ հեղինակի` զոհվել է 130 հոգի, որը, կարծում ենք, սխալ է): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:

Բնակչություն

Գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները 1830 թ. փոխադրվել են Կարնո գավառի Նորշեն գյուղից. «Ի սկզբան անդ իրենց գաղթականութեան 34 տուն եղած կը պատմուի...»: Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության անդամ, ծղալթբիլացի հայր Պետրոս Պողոսյանի վկայությամբ` «1829 թուին, Կարնոյ դաշտի Նորշէն գիւղէն երեսուն հայ ընտանիքներ կը գաղթեն Կովկաս: Ախալցխայի շրջանին մէջ կը հիմնեն նոր գիւղ մը եւ զայն կը կոչեն իրենց ծննդավայրի անունով` Նորշէն...»: Ավանդաբար պատմում են, որ Նորշենից դեպի նոր բնակավայր առաջնորդել է Սիմոն քահանա Դիլանյանցը: Նրանից սերել են Սիմոնյանները:

Գտնվում է Էրզրումից 22 կմ հյուսիս-արևմուտք` Արճիկ և Թարգումի գյուղերի միջև: Կարնո դաշտի կենտրոնական գյուղերից էր: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանված է Կումլույազը (Kumluyazi): Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 83: Ղազար Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 722: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 212:

Մեկ այլ տեղեկության համաձայն` գյուղի բնակիչների նախնիները փոխադրվել են ոչ միայն Նորշենից, այլև Ռաբատ և Հինձք գյուղերից:

Գտնվում է Էրզրումից 45 կմ հյուսիս-արևելք: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանված է Կեմերկայա (Kemerkaya): Գտնվում է Էրզրումից 18 կմ հյուսիս-արևելք` Ղզլվանք և Դինարիգոմ գյուղերի հարևանությամբ: Կարնո դաշտի արևելյան սահմանային գյուղերից էր: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանված է Դումլու (Dumlu): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 212:

Գյուղում Իսլամենց մահլա թաղամասում բնակվել են նաև մահմեդականներ կամ մահմեդականացած վրացիներ` Իսլամենք (ըստ տեղացիների` տեղափոխվել են Ճիխելից) և Բիլալենք` յուրաքանչյուրը 25-30 անձով:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 107: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 212:

1915 թ. Ծղալթբիլայի վերաբերյալ նշվել է, որ «...դարձած է երկու հարիւր կարնեցի ընտանիք հաշուող բարեկեցիկ գիւղ մը, իր հանրային կեանքով եւ մշակոյթային հաստատութիւններով»:

Ղազար Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի. Կարինապատում, Պէյրութ, 1957, էջ 722: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 212:

1830 թ․

Ավանդաբար վկայվում է, որ 1830 թ. Ծղալթբիլայում են հաստատվել նորշենցի հետևյալ ընտանիքները` Աբգարենք, Ագեենք, Ալբերտենք, Ադամենք, Աղաջանենք, Այվազները, Ավտիսները, Գոքորները, Դարբնենք-Կարոյենք, Եղզարենք, Երոյենք, Խաչոները, Կիգոները, Կոտոյենք, Ղուրմիկենք, Մեքսեթները, Մոսիկենք, Մոսոները, Մուկուլենք, Յորենք, Նահապետենք, Նասխաթները, Նիկոյենք, Շիրխանենք, Պապլոյենք, Պիճոյենք, Պողոսենք, Վարդանենք, Տերտերանք, Ուղուզենք, Փոռթոյենք, Քոսենք, Ոսկանները, Օվանները:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 106: Տե՛ս նաև Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 57-58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 212:

Հետագայում գյուղում բնակություն են հաստատել նաև Դավիթենք (փոխադրվել են Նաոխրեբից), Աբրհամենք (1860 թ. փոխադրվել են Քութայիսից), Արեգակյանները և Միքայելյանները (փոխադրվել են Կարսից):

Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 212:

Անվանի մարդիկ

Ծնունդով Ծղալթբիլա գյուղից են սերում վաստակաշատ հայագետներ, Մխիթարյան միաբանության անդամներ հայր Վահան Հովհաննիսյանը և հայր Պետրոս Տեր-Պողոսյանը:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 88-89: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 219-220:

Հակոբյան Պիոն. (24.10.1926, Ծղալթբիլա-27.09.2000 Երևան, թաղված է Աշտարակում). անվանի գրականագետ, բանասիրական գիտությունների պրոֆեսոր: Մեծ վաստակ ունի աբովյանագիտության բնագավառում: Նրա գրչին են պատկանում «Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպի ստեղծագործական պատմությունը» (1955), «Խաչատուր Աբովյան. կյանքը, գործը, ժամանակը (1809-1836)» (1967), «Վերելք» (1982) և այլ աշխատություններ:

Ով ով է. հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 599-600: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 220:

Ազգապահպան մեծ գործ է կատարել Մարտիրոս Ալմասյանը (տապանաքարը գտնվում է գյուղի գերեզմանոցում):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 220:

Անվան ծագում

Ծղալթբիլայի կենտրոնում բխող հանքային տաք ջրից էլ առաջացել է գյուղանունը, որը վրացերեն բառ է և թարգմանաբար նշանակում է տաք ջուր:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 211:

Քահանա

Սիմոն Դիլանյանց. ծնվել է 1792 թ.: Համարվում է նորշենցի հայ գաղթականությանը Ծղալթբիլայում հաստատողն ու նոր բնակավայրում առաջին հոգևոր հովիվը: Վախճանվել է 1862 թ. և ամփոփվել գյուղի Շիրխանենց տան մոտ գտնվող աղոթարանի բակում: 1982 թ. նրա գերեզմանի վրա կառուցվել է դամբարան:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 216:

Հակոբ Քոսյան. 1830 թ. իր հետ կարողացել է բերել 2 կտավ, որոնք նախ նվիրել է աղոթարանին, ապա եկեղեցուն: Վախճանվել է 1838 թ.: Ամփոփված է գյուղի գերեզմանոցում:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 107: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217:

Պողոս Պողոսյան. ծնվել է 1808 թ.: Մեծ ավանդ ունի մանուկների ուսումնառության գործում: Վախճանվել է 1880 թ.: 1905 թ. Սարգիս վարդապետ Աբրահամյանցի թույլտվությամբ նրա աճյունը հին եկեղեցու մոտից տեղափոխվել է նոր եկեղեցու բակ:

Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 108: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217:

Մկրտիչ Տեր-Սիմոնյանց (1825-1884). Սիմոն Դիլանյանցի որդին էր: Գերեզմանը գտնվում է եկեղեցու բակում:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217:

1835 — 1888 թթ․

Նազարեթ Տեր-Պողոսյան (1835-1888). քահանա է ձեռնադրվել 1861 թ.: Գերեզմանը գտնվում է եկեղեցու բակում:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217:

Պողոս վարդապետ Տեր-Հակոբյան (Պողոս Քոսյան). (1834-1905):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217:

1854 — 1924 թթ․

Պողոս Խաչատուրյան. (1854-1924). ծխատեր քահանա է հիշվում 1918 թ.: Գերեզմանը գտնվում է եկեղեցու բակում:

“Кавказский календарь на 1909 г.”, Тифлис, 1908, с. 207. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217:

1873 — 1937 թթ․

Բագրատ Տեր-Սիմոնյանց (1873-1937). մեծ դեր է խաղացել գյուղի հոգևոր և մշակութային կյանքը զարգացնելու ուղղությամբ: Սիմոն Դիլանյանցի թոռն էր` տեր Մկրտչի որդին: Ստալինյան բռնատիրության զոհերից է: Տապանաքարը գտնվում է եկեղեցու բակում:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 217-218:

Քերոբ վարդապետ Տեր-Պողոսյան. ծնվել է 1875 թ., վախճանվել 1938 թ.: Ստալինյան բռնատիրության զոհերից է: Հայտնի է, որ 1916 թ. գյուղում քահանայագործել է կրոնուսույց Քերոբ Տեր-Պողոսյանը, իսկ 1917-1918 թվականներին մեծ դեր է կատարել Ծղալթբիլա և հարակից հայ գյուղերի բնակչությանը կոտորածից զերծ պահելու գործում: Քերոբ վարդապետը հիշվում է նաև 1918 թ.:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1916, էջ 78: «Շարժում», 1918, N 32, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 218:

Հովհաննես Հակոբյան. (1878-1956). Հակոբ Քոսյանի թոռն էր: Աքսորվել է Միջին Ասիա, վերադարձել քայքայված առողջությամբ և մինչև կյանքի վերջը քահանայագործել գյուղում:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 218:

Սիմոն Խաչատուրյան. (1882-1953). 1920 թ.-ից հովվել է Ծղալթբիլային, ապա Ծինուբան գյուղին: 1938 թ.-ից արգելել են քահանայագործել:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 218:

Անատոլի վարդապետ Իվանյուկ. ծնվել է 1958 թ. Ուկրաինայի Ժիտոմիր քաղաքում: 1990 թ.-ից առ այսօր հովվում է Ծղալթբիլային, Ջուլղային և Սուխլիսին (Սուխլիսում հովվել է մինչև 2006 թ.): 2007 թ. նշանակվել է Թբիլիսիի հայ կաթողիկեների ժողովրդապետ:

Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա, հ. Ա, Երևան, 2003, էջ 114: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 218:

Կառուցապատում

Գյուղն ունի բավականաչափ խիտ կառուցապատում և չնայած դրան` հարավ-արևելքից հյուսիս-արևմուտք ուղղությամբ ձգվում է մինչև 2 կմ, իսկ լայնությամբ կազմում է շուրջ 1 կմ: Թաղամասերն են` Վերին, Միջին, Ներքին, Ռաբաթ, Նախրքաշ (Կազարմա), Խաչքար (Ալչլուղ), Նորաշեն:

Ըստ տեղացիների վկայության: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 211:

ԺԹ դարում կառուցված և առ այսօր պահպանված բնակելի տներից առավել ուշագրավ է Կիգոների տունը, որն աչքի է ընկնում պատերին պահպանված քանդակներով:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 211:

Ջրամատակարարում
1928 թ․

1928 թ. ծղալթբիլացի Կիգոյենց Կիգոլը (Գրիգորը) կառուցում է գյուղի առաջին աղբյուրը, 1939 թ. Քերոբ Մոսիկյանի ջանքերով Ճառալ տեղամասից առուներով ջուր է բերվում գյուղ, իսկ 1970-1980-ական թվականներին մեծ թափ է առնում աղբյուրաշինությունը բոլոր թաղամասերում:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:

Նկարագրություն

«Գիւղին ստորոտը կը բխէ հանքային ջուր մը, որ ունի ծծմբոյ հոտ եւ թթու համ...: Գիւղիս մօտ կը գտնուին բլրակներ որոնց տակ ծածկուած է գաճ եւ զոր շահագործելու ձեռք զարկած են»:

Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 82-83: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 211:

Հուշարձաններ

Մերձակայքում պահպանվել են Վերի Յուսկա, Յուսկա, Ջարալ, Ջաղիսման գյուղատեղիները և Քարի գլուխ, Խաչքար, Յուսկա մատուռները և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 218:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Վահան Հովհաննիսյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1960 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Ալբերտ Մելիքսեթյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Բարեկենդանի տոնակատարությունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Սբ. Փրկիչ եկեղեցուն հարող թաղամասը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Բարեկենդանի տոնը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հաթիկ մայրիկը (Թագուհի Դարբինյան, ծնվ. 1912 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ֆիլոմինե Մոսոյանը խնոցի հարելիս:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Հաթիկ մայրիկն առօրյա աշխատանքում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Ծղալթբիլացի Լուիզա Մոսոյանը Հռոմի պապի հետ հանդիպման պահին (22.02.2008):

Առանց այն էլ սակավաթիվ տեղեկագրերից մի քանիսում Ծղալթբիլայի բնակչության թվաքանակը ցույց է տրված մոտակա գյուղի հետ միատեղ, ուստի որոշ դեպքերում հնարավոր չէ նշյալ գյուղերից յուրաքանչյուրի համար առանձին տվյալներ զատել: Այդպիսին է, օրինակ, 1913 թ. տեղեկագիրը,

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1830	34					Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1884				675		«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1901	105					Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Վիեննա, 1925, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1913	167	758	726	1520		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 26, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1914				1445		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 64, թ. 7: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 203. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1915				1563		Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 78: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1916	168	804	800	1604		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1989	632			1942	Գյուղխորհրդի տվյալները մեզ է փոխանցել ծղալթբիլացի Մելիք Մկրտչի Մոսիկյանը:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1991	628			1927	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
1994	650			1905	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
2006	602			1400	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213:
2007	597	734	780	1514	Ըստ գյուղապետարանի լիազորված անձ Պետրոս Միսակի Վարդանյանի:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 213: