ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Սազել 11 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Սազել (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից ուղիղ գծով 4 կմ հարավ-արևմուտք` հարավարևմտահայաց ձորալանջին, ծովի մակերևույթից 1190-1240 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 268:

Բնակչություն
1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակի` Սազելն ուներ նաև որոշ թվով հայ բնակիչ: Դա երևում է ցանկում առկա հետևյալ անձնանուններից` Պարսամ քահանա, նրա որդի Դաթունա, եղբայր Դեմետրե, Իվանի որդի Մխիթար, նրա եղբայրներ Զաքար ու Սաբիա, Զաքարի թոռ, նրա որդի Խախուտ, Կիրակոս և այլն:

გურjისტანის ვილაიეთის დიდი დავტარი...,էջ 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 268:

1770 թ․

Սազելում բնիկ հայերի գոյության մասին ունենք նաև 1770 թ. հետևյալ վկայությունը. «Թուին 1770 եւ սեպտեմբերի Դ (4)-ին սածելցի Օսէփի դուստր Աղամը մկրտեցի, որ էր կնքահայր Դեմուրենց ղազազ Պետրէն»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 268:

Գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները սերում են 1830 թ. Կարին գավառից, սակայն համաձայն լրատվական մի հաղորդման` նրանք մերթ համարվել են Գառն, մերթ էլ Հինձք գյուղի գաղթականներ, ընդ որում «Սկզբում նրանք շատ են եղել, բայց վերջը նրանցից մի հատւած փոխադրվել է Ախալքալաքի (Մեծ Խանչալ) կողմերը»: Վկայություն կա նաև այն մասին, որ ներկայիս գյուղի բնակիչների նախնիները գաղթել են 1830 թ. Կարինի Իլիջա գյուղից:

Ղազազեան Գ., «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 22, էջ 3: Գառն գյուղի մասին տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 260, N 2 ծանոթ., էջ 212, N 9 ծանոթ.: Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 326: Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 139: Հրատարակչի մոտ` գյուղանունը` Ունջա: Իլիջա գյուղի մասին տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 223, N 6 ծանոթ.: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 268:

Հայտնի է, որ Միքելծմինդայում հաստատված 3, Ծուղրութից 2 ընտանիքներ հետագայում տեղափոխվել են Սազել, իսկ Յադիկարենց և Սոփերենց ընտանիքներն էլ 1840-ական թվականներին գյուղից հեռացել են և վերաբնակվել Ջուլղայում:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 268-269:

Սազելում բնակություն հաստատած առաջին ազգատոհմերն են եղել Ազատենք, Ալեքսանենք, Թումասենք, Խաչոյենք, Կապուտենք, Յադոյենք, Պապինենք և Ուռոմողլենք:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 268:

Քահանա

Մարտիրոս Տեր-Նահապետյանց. քահանայագործել է մինչև իր մահը` 1844 թ. : 1826-1841 թվականներին հեղինակել է մի Ժողովածու: Թաղվել է եկեղեցու հարավային կողմում տարածված գերեզմանոցում: 1873 թ. հանգուցյալի կողքին ամփոփվել է նաև կինը` Վարդուհին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 274:

Հովհաննես Տեր-Մարտիրոսյան Տեր-Նահապետյանց. հավանաբար քահանայագործել է հոր մահից հետո: Ծխատեր հովվի պաշտոնում հիշվում է 1876 թ.: Քահանայագործել է մինչև մահը (1880): Թաղվել է եկեղեցու հարավային կողմում տարածված գերեզմանոցում:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 274:

Հարություն Տեր-Հովհաննիսյան Տեր-Նահապետյանց. հիշվում է 1876 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 274:

1891 թ․

1891 թ. դրությամբ Սազելի քահանայի հովվության ներքո էին նաև Խակ, Ղուլալիս և Օրալ գյուղերը:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 326: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 274:

Բարդուղիմեոս քահանա Տեր-Հովհաննիսյան Տեր-Նահապետյանց. հիշվում է 1902 թ. (ծնվ. 1844 թ., ձեռն. 1874-ի մարտի 11-ին): Հիշվում է նաև 1904-1909 թվականներին (հովվում էր նաև Օրալ և Ղուլալիս գյուղերի առաքելադավան հայ բնակչությանը):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 9920, թ. 1: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 30, 66: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 172: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 1295, թ. 18: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 274:

1995 թ.-ից գյուղի հասարակության հոգևոր կարիքները բավարարում է Գրիգոր վարդապետ Բալասանյանը (հովվում էր նաև Փոքր Պամաճ և Օրալ գյուղերում):

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 274:

Ջրամատակարարում
1905 թ․

1905 թ. ուստա Ղատիմը քարե խողովակներով ջուր է հասցրել գյուղ, որի անբավարար լինելու պատճառով 50-55 տարի անց Մամիկոն Սիմոնյանի նախաձեռնությամբ Ճոպուռ տեղամասից ևս ջուր է հասցվել Սազել:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:

Տնտեսություն
1891 թ․

1891 թ. վկայության համաձայն` «Հողը կալւածական...: Խմելու լաւ ջուր չունէին...: Հողը բերրի էր, միայն ջրի պակասութիւնն էր վնասում: Բերքերն էին` ցորեն և գարի գլխաւորապէս. ցանում էին և կարտոֆիլ, բայց քիչ, աւելի իրանց համար: Ունէին և պարտէզներ»:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 326: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Միայնակ կույր կին Սիմոնյան ընտանիքում:

Առկա տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ ընդհանուր աճի պայմաններում 1850-ական թվականների սկզբներին, 1905-1906 թվականներին և 3-րդ հազարամյակի սկզբներից ի վեր արձանագրվել է նաև բնակչության նվազում:

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1840		98	78	176		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1841		55	47	102		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 66-67: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1842		59	53	112		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 76-77: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1844		65	57	122		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1845		63	57	120		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 70-71: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1847		88	82	170		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1849		82	89	177	Ի դեպ, Սազելի բնակչության թվաքանակի մեջ ընդգրկված են նաև Օրալի բնակիչները:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1851	22	84	77	161		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1853		44	38	82		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 37-38: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1854		46	39	85		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 47-48: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1857		48	40	88		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1860		57	56	113		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1861		52	50	102		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1862		53	53	106		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1863		53	52	105		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1864		55	54	109		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 2-3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1865		57	52	109		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 19-20: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1866	10	57	52	109		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1867	10	61	55	116		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 19, 24: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1868	10	61	57	118		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1869	10	65	58	123		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3856, թ. 36-37: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1870	10	65	60	125		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 85-86: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1871		65	60	125		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 201-202: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1872		76	74	150		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3859, թ. 34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1873	18	80	65	145		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 76-77, 94-95: Տե՛ս նաև «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 22, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1876		94	82	176		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 29-30: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1877		86	80	166		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1878		100	98	198		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 204-205: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1880		110	100	210		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 69, 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1881		105	98	203		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1882		107	97	204		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 105: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1883		116	108	224		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1884	14					«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1885		116	107	223		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1886		130	124	254		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3878, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1887		133	123	256		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 3-4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1888		140	131	271		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1889		135	126	261		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1891	21				Ի դեպ, նույն աղբյուրը վկայում է, որ իրականում գյուղն ուներ ոչ թե պաշտոնապես արձանագրված 21, այլ 30 տուն:	Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 326: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1893		144	133	277		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 33-34: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1894		149	136	285		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1897		272	249	521		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 139-140: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1899		280	264	544		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 83-84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1900		288	272	560		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1901		293	284	577		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 132-133: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1902		295	274	569		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 15-16: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1905		311	294	605		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 258-259: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1906		189	173	362		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1907				362		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1908	40	195	180	375	Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` 1908 թ. Սազելն ուներ 281 հայ բնակիչ (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 355):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1909		190	182	372		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 108-109: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1910		194	185	379		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1912		200	120	320		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 49: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 269:
1913		200	190	390		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 950, թ. 268-269: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:
1914		225	200	425	Այլ տեղեկագրի համաձայն` նույն թվականին Սազելն ուներ 426 բնակիչ (“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 176):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 1020, թ. 169-170: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:
1916		230	210	440		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:
1983	194			745		Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 211: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:
1995	150					Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 141: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:
2006				611	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270:
2007	168	311	300	611	Ըստ գյուղապետարանի լիազորված անձ Մարտուն Հարությունի Պետրոսյանի:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 270: