ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Սուխլիս 14 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Սուխլիս (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից ուղիղ գծով 4 կմ արևմուտք` Փոցխով գետի աջակողմյան հյուսիսահայաց ձորակողերին, ծովի մակերևույթից 980-1050 մ բարձրության վրա. «Դիրքը` բարձր և քարքարոտ, ժայռերի տակին, ամֆիթէատրի ձևով շինւած, Փոցխով գետի աջ կողմը», «...գիւղիս կռնակը բռնած են բլրակներ եւ ցած ու քարուտ լերանց շարքեր, աջակողմը տարածուած է դաշտավայր մը որուն մէջտեղէն կը սողոսկի Կուրը...»:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 323: Քօսեան Յ., Ախալցխա, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902, մարտ, էջ 83: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 275:

Պատմություն
1850 թ․

1850-ականներին գյուղը հիշվում է ռուս-թուրքական պատերազմի ընթացքում ծավալված մարտական գործողությունների առնչությամբ:

Կարապետ արքեպիսկոպոսի` 1853 թ. նոյեմբերի 4-ին Ախալցըխա քաղաքից գրած նամակում հիշվում է. «...և հրամայեաց նորին գերազանցութիւն Միլիցիայից դառնալ ի գիւղն Սուխլիս ի 29-ն այնր ամսոյ ի հասանել թշնամեաց մերոց ի Սուխլիս յիշատակեալ Միլիցիայի մեր պահպանէր զանցս գետոյն Փոցղովու մերձ կամրջին Սուխլիսու» (ԴՀՊ, ԺԳ, էջ 19-20): Կարապետ արքեպիսկոպոսի` 1853 թ. նոյեմբերի 16-ին Ախալցխայից գրած նամակում նոյեմբերի 14-ին տեղի ունեցած դեպքերի մասին նշվել է. «...պատշաճագոյն կարգադրութեամբ արձակեցան ի Սուխլիս ուր գտանիւր մեծ բանակն թշնամեաց մերոց...» (Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 31): Տե՛ս նաև Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уезд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, էջ 35 (բնագրում` “...служило не раз операционным базисом при движении турок на Ахалцихе (в последний раз в 1854 г.)”: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 275:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին ականատեսը նկատել է. «Երևում էր, որ մի ժամանակ բաւական մեծ գիւղ է եղել. մինչև անգամ, ինչպէս մեզ պատմեցին, այդտեղ տաճկաց փաշա է եղել նստելիս»: Այս տեղեկությունը փաստվում է 1810 թ. վերաբերող մեկ այլ վկայության շնորհիվ. «...Սուփլիս գյուղում, որտեղ էր փաշայի քաղաքից դուրս գտնվող տունը...»:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 323: Բնագրում` “...в дер. Суплиси, где был загородный пашинский дом...”, АКАК, том 4, Тифлис, 1870, с. 808. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 275-276:

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակից 238 սուխլիսցիներից զոհվել է 72 հոգի: Ի հիշատակ Երկրորդ աշխարհամարտում զոհված համագյուղացիների` Սուխլիս-Ախալցխա ճանապարհին 1978 թ. կառուցվել է հուշարձան-կոթող (ճարտ.` Գ. Թամանյան, քանդակագործ` Դանիելյան):

Ըստ Խնկիանոս Արսենյանի: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:

Բնակչություն
1595 թ․

Համաձայն 1595 թ. օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակի` Վերին Սուխլիսում հայ բնակիչներից հիշվում է Եղիայի որդի Կյուրիկեն:

გურjისტანის ვილაიეთის დიდი დავტარი...,,էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 276:

Թեև հայտնի է, որ «Հայերը գաղթել են այդտեղ 30-ական թւերին, Արզրումի նահանգի մի քանի գիւղերից (Արծթեցիք, Հնձեցիք), սակայն տակավին 1851 թ. Սուֆլիսը հիշվում է որպես հնամենի մզկիթով թաթարաբնակ մրգավետ գյուղ:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 323: Արծաթի և Հինձք գյուղերի մասին տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 201, N և էջ 212, N ծանոթագրությունները: Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, էջ 290: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:

Վերաբնակիչ հայերի թվաքանակը հասնում էր երկու տասնյակի:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:

ԺԹ դարի վերջին ֆրանսիացի հետազոտող պ. Շանթրը նշել է. «...բնակիչներէն մաս մը թուրք են` մաս մ’ալ հայ»:

«Բազմավէպ», 1896, էջ 365: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:

1944 թ․

Մինչև 1944 թ. գյուղի Վերին թաղը թուրքաբնակ էր. «Վերի Սուխլիսի բնակիչք են մահմետական եւ 45 տուն կը հաշուին»:

Քօսեան Յ., Ախալցխա, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902, մարտ, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:

1830 թ․

Հայտնի են 1830 թ. Սուխլիսում հաստատված ազգատոհմերն իրենց ավագներով` Ահարոնենք` Ահարոն, Բաղչողլենք` Հովակիմ, Բայադրենք` Ստեփան, Բրուդենք` Հովհաննես, Գորգիկենք` Գրիգոր, Դամուռչենք` Հարություն, Լորիկենք` Պողոս, Կակոյենք` Կիրակոս, Կնյազենք` Միքայել, Հաջի ամին` Կարապետ Երեզյան, Մաղաքենք` Մկրտիչ, Մարաբոնք` Պողոս, Նահապետենք` Սարգիս, Շահինենք` Գրիգոր, Պոզոյենք` Գրիգոր, Պոզոյենք` Խաչատուր, Սարուխանենք` Հովհաննես, Վարդապետենք` Աբրահամ և Քյոքյաջենք` Հարություն:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 128: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:

Հաղորդակցության ուղիներ
1897 թ․

1897 թ., ի պատիվ ռուս թագաժառանգ Գեորգի Ռոմանովի, կառուցվում է Մեծ թագավորական ճանապարհը, որը ձգվում է գյուղի դաշտերից մեկի միջով դեպի Աբասթուման:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 127: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 275:

Քահանա
1891 թ․

1891 թ. Սուխլիսն ուներ 1 վարդապետ:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 325: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 282:

1898 թ․

Մինչ 1898 թ. գյուղում քահանայագործել է Արիստակես Հովակիմյան Շահանյանցը (1820-1898 թթ.): Ժողովուրդը վկայում է, որ նա եղել է գյուղի առաջին հովվապետը: Թաղված է եկեղեցու հարավային պատին կից: Տապանաքարը տեղադրվել է ավելի ուշ, և 7 տողով փորագրվել է արձանագրություն:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 129: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 282:

1901 թ․

1901 թ. հիշվում է «ալեզարդ քահանայ մը` Տէր Միքայէլ Աբրահամեան»: Ի դեպ, այս հոգևորականի մարմինն ամփոփվել է նորաշեն եկեղեցու հարավային պատին կից:

Քօսեան Յ., Ախալցխա, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902, մարտ, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 282:

1916 թ․

1916 թ. դրությամբ ժողովրդապետ է եղել Սիմեոն Ղևոնդյանը:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիս, 1916, էջ 78: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 282:

1925-1927 թվականներին քահանայագործել է հայր Ղևոնդ Մովսիսյանը (1896-1979 թթ.): Շիրմաքարին 13 տողով հետագայում արձանագրվել է:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 282:

Հիշվում է նաև քահանա Մկրտիչ Պոզոյանը (1872-1935 թթ.):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 283:

1980-1994 թվականներին հովվել է Հովսեփ (Իոսիֆ) վարդապետ Կորնաշևսկին: Ծնվել է Լատվիայի Դաուգավասպիլս քաղաքում, ուսանել Ռիգայի հոգևոր սեմինարիայում: Թբիլիսիում և Մերձբալթյան երկրներում հովվելուց հետո 1982 թ.-ից ծառայության է անցել Սուխլիսի եկեղեցում:

Խաչվանքյան Վ., Եկեղեցին միշտ գործող է եղել, «Վրաստան», 28.03.1992, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 284:

1994 — 2003 թթ․

1994 թ. մարտ ամսից մինչև 2003 թ. գյուղին հովվում էր ծնունդով սիրիացի Էմմանուել ծայրագույն վարդապետ Տապպաղյանը, որը պատարագ էր մատուցում նաև Աբաթխև, Ղուլալիս, Ծինուբան և Նաոխրեբ գյուղերում:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 284:

Էմմանուել վարդապետին հաջորդել է հայր Անատոլի վարդապետը, որը հովվել է մինչև 2006 թ.:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 284:

2006 թ․

2006 թ.-ից գյուղին ժամանակավորապես հովվում է հայր Գրիգոր վարդապետ Միքայելյանը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 284:

Կառուցապատում

«Գիւղը կը բաժնուի երկու մասի` Վերի Սուխլիս եւ Վարի Սուխլիս անուններով, որոնք բաժնուած են իրարմէ ձորակով մը, որուն մէջէն կ’անցնի կարկաջասահ վտակ մը»:

Քօսեան Յ., Ախալցխա, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902, մարտ, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 276:

1893 թ․

1893 թ. գյուղին տրված նկարագրականում նշվել է. «Դէպի Ախլցխա մեր ճամբուն վրայ, առաջին քաղաքը կամ մեծկակ գիւղը, որ տեսանք` Սուֆլիսն էր, որ գետին աջ եզերքին վրայ մրգաստաններուն մեջէն կը բարձրանայ... Սուֆլիսի ետին կը կանգնին լերկ լեռներ, տափարակ տանիքները, կարգով շարուած, հազիւ կը զանազանուէին գետնի հողէն, իսկ մինարէներու ուղղահայաց գիծերը հեռուէն կը նշմարուէին»:

Լինչ Ֆ. Պ., Հայաստան. ուղևորութիւններ և ուսումնասիրութիւններ, հ. Ա, թարգմ.` Լ. Լարենցի, Կ.Պոլիս, 1913, էջ 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 276:

19 դ․

ԺԹ դարավերջին այցելուն նշել է. «Սուխլիս գիւղակը, ոչ հեռի Փոսքով–չայէ, աստիճանաձև շինուած է, և կիսով չափ դալարներու մէջ ծածկուած. շատ գեղեցիկ երևոյթ մ’ունի...»:

«Բազմավէպ», 1896, էջ 365: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 276:

Ջրամատակարարում
1930 թ․

1930 թ. գյուղի հասարակության ջանքերով անցկացվել է 6 կմ երկարությամբ կավե խողովակաշար, որի շնորհիվ գյուղն ապահովվել է ջրով:

Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 129: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:

Տնտեսություն

Սուխլիսը գավառի առավել սակավահող գյուղերից էր: Եղածի մի նշանակալի մասն էլ կալվածատիրական էր. «Հողից շատ գանգատւում էին, հողային խնդիրը նրանց մօտ վատ վիճակի մէջ էր. հող քիչ ունէին. իրանց ասելով` տան գլուխ մօտաւորապէս մինչև 1,5 դեսեատին: Հողերի մի մասը պետական, երեք մասը կալւածական. կալւածատէրերը հայ կաթոլիկներն էին: ...Արօտատեղ հօ իսկի չկար համարեա, եթէ չհաշւենք գիւղի յետևն ընկած ժայռերը, որ համարեա չոր ու մերկ քարեր էին...: Գլխաւոր բերքերն էին ցորեն, գարի, սիմինդր, «քիւշնա», վերջինս աւելի անասունների և մասամբ իրանց ուտելու համար: Հնդեղէններից աւելի շատ ցանում էին ոսպ: Հացաբոյսերից ցորենը աւելի գործածական էր իրանց համար. իսկ սիմինդրը ծախելու համար էր. ծախելիս են եղել աւելի թուրքերի վրայ, որոնք հայերից աւելի են սիմինդրը գործածում: ...բնակիչներից մօտ 10 հոգի միայն ունէին իրանց համար սեփական պարտէզ. գետափի մնացած բոլոր պարտէզները կալւածատէրերին էին: Մեղւապահութիւնը շատ տարածւած էր նրանց մէջ. 40 փեթակից աւելի ունեցող չկար. սովորաբար պահելիս են եղել 20-30 փեթակ: Մեղրը ծախելիս են եղել քաղաքում և գիւղերում: Արհեստներից ամենից աւելի տարածւած էր նրանց մէջ կաւէ ամաններ շինելը: Բրուտները գլխաւորապէս կանայք են: Շատ քիչ պարապում էին և կտաւագործութիւնով (շալւար, կտաւ), բայց մեծ մասը քաղաքից էին առնում»:

Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 324: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:

Նկարագրություն
1890 թ․

1890 թ., առաջնորդ և ուղեկից ունենալով ախալցխացի պ. Մութաֆյանին, գյուղ է այցելում ֆրանսիացի հետազոտող տիկ. Շանթրը, որն իր ճամփորդական նոթերում տալիս է Սուխլիսի համառոտ նկարագրությունը. «Մենք ավարտեցինք մեր աշխատանքները (Ախալցիխեում), և պ. Մութաֆյանը մեզ ուղեկցեց Գիորկլիս գյուղ, որը գտնվում է Ախալցիխեից 3 վերստ հեռու: Այս գյուղը մասամբ բնակվեցված է մուսուլմաններով, մասամբ էլ` հայերով... Ախալցիխի շրջակայքը շատ հարուստ է այգիներով, որտեղ մասնավորապես հրաշալի խնձորներ են աճում: Գիորկլիս գյուղը կառուցված է Փոցխով գետից ոչ հեռու` դարավանդների վրա: Կիսով չափ թաղված լինելով կանաչի մեջ` այն հրաշագեղ տեսք ունի: Սա Ախալցիխեի բնակիչների սիրած զբոսավայրն է: Նրանք կիրակի օրերն ընտանիքով գալիս են այստեղ զվարճանալու»:

Madame B. Chantre, A travers L’Arménie Russe, Paris, 1893, էջ 344 (բնագրում` “Nos opétations termineés, M. Moutaffuian nous emmène à 3 verstes de là, visiter le village de Giorklis, habité en partie par des musulmans, en partie par les Arméniens...Les environs d’Akhaltzikh sont très en partie par les Arméniens...Les environs d’Akhaltzikh sont très riches en vergers, qui produisent notamment des pommes magnifiques. C’est le lieu de promenade favori des habitants d’Akhaltzikh, qui y viennent le dimanche prendre leurs ébats en famille.”): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 276:

Ձեռագրեր
1890 թ․

1890 թ. գրիչ Սիմեոն Մանասյանն ընդօրինակել է ԺԸ դարի մի Մաշտոց:

Ցուցակ ձեռագրաց, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 1050, ձեռ. 10114: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 282:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Ա. Շադյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1930 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Ա. Շադյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1930 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

Եկեղեցամերձ թաղը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հակոբ Սանասարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Սուֆլիսցիներն աշխատանքի պահին:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հակոբ Սանասարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Փոցխով գետի առափնյա մշակված հանդամասերից մեկը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սուֆլիս

ԺԹ-Ի դարերին վերաբերող տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ ընդհանուր առմամբ արձանագրվել է բնակչության անընդմեջ աճ: Դրական սույն ցուցանիշը բեկվել է սոսկ վերջին տարիներին ծայր առած և տակավին շարունակվող անհեռանկար և անխոհեմ արտագաղթի հետևանքով.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1884				326		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 154. Տե՛ս նաև «Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:
1891	44				Ընդ որում, «Պաշտօնապէս նրանք 44 տուն հայ էին, բայց իսկական գիւղի հաշւով նրանց տների թիւը 55-ի էր հասնում. բոլորն էլ կաթոլիկ: Հայերի հետ համարեա միատեղ միևնոյն գիւղում մնում էին և 39 տուն թուրքեր, որոնցից 6 տունը բոլորովին գիւղի մէջ, հայերին մօտիկ, իսկ 33 տունը գիւղից մի քիչ դուրս, 1/2 վերստաչափ հեռու, ճանապարհի վրայ»:	Մուրատեանց Յ., Ախալցխայի գաւառի մի քանի հայ գիւղերը, «Մուրճ», 1895, N 2, էջ 323: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:
1901	67					Քօսեան Յ., Ախալցխա, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1902, մարտ, էջ 84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:
1908				301	Հարկ է նշել, որ համադրելով աղյուսակում առկա բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները` սույն տեղեկությունը թվում է ոչ այնքան հավաստի:	“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 370. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 277:
1913	105	336	307	643		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 26, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:
1914				733		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 184. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:
1915				675		Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 78: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:
1916	110	400	317	717		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 30-31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:
1983	540			1800		Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 215: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:
1995	540			2000		Հակոբյան Հ., Ախալցխա. Էրզրումյան գաղթից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2002, էջ 129: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278:
2007	450	800	920	1720	Ըստ գյուղապետարանի տվյալների:	Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 278: