ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Վալե 3 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Վալե (Քաղաք)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ախալցխայից ուղիղ գծով 10 կմ հարավ-արևմուտք` Փոցխով գետի աջ ափից 1 կմ հեռու, ծովի մակերևույթից 1120-1240 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

Պատմություն
1962 թ․

1962 թ. ստացել է քաղաքի կարգավիճակ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

Ավանդաբար պատմում են, որ «Նախնիքը գաղթել են Գորի քաղաքից, իսկ վերջինս, ինչպէս յայտնի է Մաթէոս Ուռհայեցու «Ժամանակագրութիւնից», հիմնադրել է Թամար թագուհին Անիից գաղթած հայերի համար: Նշանակում է Վալէի հայերը հին անեցիների շառաւիղներն են»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 87: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

1853 թ․

1853 թ. Վալեն հիշվում է ռուս-թուրքական պատերազմի առնչությամբ. «...մինչ ի 28-ն Հոկտեմբերի նոքա յարձակեցան ի Վալայ...»:

Դիւան Հայոց Պատմութեան, գիրք ԺԳ, Թիֆլիս, 1915, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

1918 թ․

1918 թ. մայիսի 23-ին վալեցիներին հաջողվում է ետ մղել թուրքերի հարձակումները:

«Շարժում», 1918, N 30, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

Բնակչություն

Համաձայն 1595 թ. օսմանյան կառավարության կազմած հարկացուցակի` Վալեն ուներ նաև որոշ թվով հայ բնակիչ: Դա երևում է ցանկում առկա հետևյալ անձնանուններից` Փասիայի որդի Վարձել, նրա որդի Սարգիս, Աբրահամի որդի Կյուրիկե և այլն:

გურjისტანის ვილაიეთის დიდი დავტარი...,էջ 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

Վալեում հայ բնակչության առկայությունը վկայված է նաև ԺԸ դարի երկրորդ կեսի մի շարք վավերագրերում. «Չիլէնց Գասպարի զուստր Էլիզպ(ա)րը մկրտեցի 1768 եւ ապրիլի 18-ին. կնքահայր վալէցի Պէտրէն Մելիքեանց»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 91: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

1769 թ․

«1769 եւ յունիսի 21-ին մկրտեցի Գասպարի Ստեբանը, որ էր կնքահայրը մամասախլիս Պէտրէն»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 91: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:

1770 թ․

«Թուին 1770 եւ սեպտեմբերի ԺԲ (12)-ին վալեցի դուրգար Օհաննեսի ... մկրտեցի, որ էր կնքահայր արալցի դերձակ Օհաննէս»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 92: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:

1851 թ․

1851 թ. Վալեի բնակիչներ են հիշվում վրացիները, կաթողիկեները և թաթարները: Վերջիններս Վալեում շարունակել են բնակվել մինչև 1944 թ. աքսորը:

Персваленко В., Ахалцих, “Кавказский календарь на 1852 г.”, էջ 288: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:

Անվան ծագում

«...ըստ տեղական աւանդութեան` գիւղանունը ծագել է հայերէն վարել բառի աղաւաղումից»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 87: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 285:

Քահանա

1916 թ. հիշվում է ժողովրդապետ տեր Սերովբե Մերաբաշվիլին:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիս, 1916, էջ 79: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 287:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Վալ
Վել

Առկա տվյալները ցույց են տալիս, որ ԺԹ դարում և մինչև Ի դարի սկզբները Վալեի հայ բնակչության թվաքանակն անընդհատ աճել է.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1824	26			202	Ցույց է տրված միայն հայ կաթողիկեների թվաքանակը:	Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:
1884				509	Ցույց է տրված միայն հայ կաթողիկեների թվաքանակը:	«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:
1913	128	539	515	1054	Վավերագրում ցույց է տրված միայն հայ կաթողիկեների թվաքանակը:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 26, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:
1915				1070		Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 79: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:
1916	148	510	487	997	Վավերագրում ցույց է տրված միայն հայ կաթողիկեների թվաքանակը:	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286:
1979				1782	Ի դեպ, 1979 թ., 1782 շունչ հայերից զատ, Վալեն ուներ նաև 3821 վրացի, 481 ռուս և 134 այլազգի բնակչություն, ընդամենը` 850 տուն:	Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 286: