ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Միրզիկ 35 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Միրզիկ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 12 կմ հարավ-արևմուտք՝ Գանձակ գետի ձախափնյա վտակների միջև ընկած սարահարթի վրա, ծովի մակերևույթից 1000-1160 մ բարձրության վրա: Հարավակողմից և արևելքից գյուղը շրջապատված է անտառապատ լեռներով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 394:

Պատմություն
19 — 20 դդ․

Բնակլիմայական նպաստավոր պայմանների շնորհիվ գյուղի տարածքը բնակեցված է եղել պատմական անհիշելի ժամանակներից: Դեռևս ԺԹ դարի վերջերին և Ի դարի սկզբին Թիֆլիսի հնագիտական ընկերության կողմից Գանձակի տարածքում պեղումներ իրականացնող հնագետ Ֆ. Շուլցը գյուղի մոտ բացել է կրկնակի թաղումով դամբարան, որտեղից հայտնաբերված իրերը վերագրել է միջին բրոնզի և վաղ երկաթի ժամանակներին. «...Միրզիկ գիւղի մօտ բացած գերեզմանի մէջ Շուլց գտել է երկու յարկ ոսկորներ: Վերին յարկը պարունակում է 9 կմախք և երկաթեայ իրեր, ստորին յարկը նոյնպէս 9 կմախք և բրօնզեայ իրեր: Ինչպէս երևում է, մարմինները թաղվել են պատրաստ գերեզմանի մէջ: Առաջին և վերջին թաղումների մէջ անցել է 8-10 դար ժամանակ, այնպէս որ բրօնզեայ դարը փոխվել է երկաթեայ դարի. կմախքները ուղղված են դէպի հիւսիս: Գերեզմանում Շուլց գտել է աւելի հասարակ առարկաներ, մատանիներ, ապարանջաններ, նետ, դաշույն և ուլունքներ...»:

«Մշակ», 1903, N 117, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 394:

Գյուղում և նրա մերձակայքում պահպանված պատմական հուշարձանները վկայում են, որ այստեղ կյանքն անընդմեջ հարատևել է նաև միջնադարում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 394:

Անվան ծագում

Ավանդաբար պատմում են, որ գյուղը կոչվել է Վարդաշեն, հետագայում (պարսկական տիրապետության օրոք) վերանվանվել՝ Միրզիկի: Դա եղել է մի պարսիկ հարկահավաքի անունը, որն առաջարկել է գյուղն իր անունով կոչելու դիմաց գյուղացիներին ազատել հարկից: Վարդաշենցիները համաձայնել են գյուղը կոչել «միրզա», որը հետո վերածվել է Միրզիկի: Թե որքան է վստահելի սույն ավանդությունը, դժվար է ասել: Բայց գոնե ԺԷ դարում գյուղն արդեն հայտնի էր Միրզիկ անունով, քանի որ Փիլիպպոս կաթողիկոսի գրած մի կոնդակում գյուղը հիշատակված է այդ անվամբ:

Գրիգորյան Բ., Միրզիկ, թե՞ Վարդաշեն (հատված «Հետքերն անհետանում են» հուշագրությունից) «Գարդմանք», 1996, N 2, էջ 12-13:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 48:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 394:

Կառուցապատում
19 դ․

ԺԹ դարում գյուղ այցելած ուսումնասիրողները հիացմունքով են խոսել նրա մասին: Ե. Լալայանը գրում է. «...գիւղը շատ գեղեցիկ տեսք և քաղցրահամ աղբիւրներ ունի: Միայն կանոնաւոր փողոցներ չկան և կալերը, մարագները և գոմերը գտնւում են տների մօտ»:

Lալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 316-317:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 394:

Եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը Միրզիկը նկարագրում է որպես տեսարանահաճո և արևելահայաց լանջի վրա տեղադրված, մրգատու ծառերի առատությամբ, մաքուր օդ ու ջրով հագեցած մի բնակավայր, որով էլ, ըստ նրա, պայմանավորված էր մարդկային կյանքի երկարակեցությունը:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 276:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 394:

Բնակչություն
1839 թ․

Միրզիկի ազգատոհմերի պատմությունն ուսումնասիրելու առումով ուշագրավ է 1839 թ. գյուղի բնակիչների հետևյալ անվանացանկը.

«Գաբրիէլ Գրիգորեան, կին սորա՝ Սաբէդ:
Աբրահամ Սէվեան, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Շահվէրդի, Բէգլար, Օհաննէս, դուստր՝ Խաթայի. կին 1-ինի՝ Հէրիք, եղբօրորդիք՝ Աւէտիս, կին սորա՝ Աննման, ուստերք՝ Սողոմոն և Պօղօս:
Գաբրիէլ Գրիգորեան, կին սորա՝Մարիամ, ուստերք՝ Յակոբ, Աւէտիք, Օհաննէս և Սահակ:
Մկրտիչ Թամրազեան, կին սորա՝ Ազիզ, ուստերք՝ Յովակիմ, Կարապետ, Պօղոս, Խաչատուր և Գրիգոր, դստերք՝ Մաշաք, Վարդի և Ջավահիր:
Յովսէփ Տէր Մկրտչեան, ուստերք՝ Պետրոս, կին սորա՝ Գիւլի, ուստր՝ Յօհաննէս, դուստր՝ Հէրիք, եղբօրորդիք՝ 1-ին Յարութիւն, կինն՝ Սիրուննան, ուստր՝ Վարդազար, դստերք՝ Եղիսաբէտ, Հոռոմսիմ, Մարիամ, Թանգի, 2-րդն Սիմօն:
Մովսէս Յարութիւնեան, կինն՝ Հոռոմսիմ, ուստերք՝ Վարդան, Ղազար և Անտոն, դստերք՝ Եղիսաբէթ, Մարիամ և Հէրիք:
Աւէտիս Սարգսեան, կին սորա՝ Թանգի, ուստերք՝ Խաչատուր, Յարութիւն, դստերք՝ Մարիամ, Եղիսաբէթ, եղբարք՝ Բազումն, կինն՝ Սիրուննան, ուստր՝ Սարգիս, 2-ն՝ Յովսէփ, կինն՝ Զանի, ուստր՝ Մարտիրոս, մայր սոցա՝ Շահնազ:
Յակոբ Աբրահամեան, կինն՝ Թագուհի, ուստերք՝ Կարապետ և Մկրտիչ, եղբարք՝ 1-ին Յարութիւն, կին սորա՝ Թագուհի, 2-ն՝ Յօհաննէս, սոցա մայր՝ Մարիամ:
Առստամ Մկրտչեան, կինն՝ Հոռոմսիմ, ուստերք՝ Դաւիթ, Յովսէփ և Վարդազար, դստերք՝ Եղիսաբէթ և Մագթաղ, հարսն՝ Խանում, ուստերք՝ Յարութիւն և Ղազար, դուստր՝ Թէլլու:
Եղեայ Խաչատուրեան, կինն՝ Սառայ, ուստերք՝ Յարութիւն, Օհանէս, Գրիգոր, դուստր՝ Մագթաղ:
Խաչատուր Առաքելեան, կինն՝ Թանգի, ուստր՝ Յարութիւն, դստերք՝ Նախշուն և Շողակաթ:
Վարդան Օհանեան, կին սորա՝ Հոռի:
Ալլահվէրդի Բաբաջանեան, կին սորա՝ Եղիսաբէթ, ուստր՝ Օհանէս, դուստր՝ Մագթաղ:
Խուդավէրդի Ղարիբեան, մայր սորա՝ Ռէհան:
Գաբրիէլ Աղաբէգեան, եղբայր Յարութիւն, քոյրք՝ Հէրիքնազ և Սանդուխտ, մայրն՝ Մարիամ:
Վարդան Յակոբեան, կինն՝ Սառայ, ուստերք՝ Օհանէս, Յակոբ, դստերք՝ Մարիամ և Հէրիք:
Պետրոս Գրիգորեան, կինն՝ Ազիզ, եղբարք՝ 1-ն Խաչատուր, կինն՝ Մուրվաթ, 2-ն՝ Օհաննէս և 3-ն՝ Սարգիս:
Սաբար Յարութիւնեան, կինն՝ Հոռոմսիմ, ուստերք՝ Յարութիւն, Սողոմոն և Յօհաննէս և Խաչատուր, դուստր՝ Շողակաթ, հարսն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Աւագ և Բեդխեհեմ:
Դաւիթ Եղեան, կինն՝ Մարիամ, ուստերք՝ Յարութիւն, Սահակ, դուստր՝ Մագթաղ, մայր՝ Մարիամ:
Յարութիւն Յովսէփեան, կինն՝ Եղիսաբէթ, դուստր՝ Մագթաղ, եղբարք 1-ն՝ Յօհաննէս, կինն՝ Հէրիք, դուստր՝ Նախշուն, 2-ն՝ Գրիգոր, քոյր սոցա՝ Անայի, մայր սոցա՝ Եղիսաբէթ:
Յովակիմ Յարութիւնեան, մայր սորա՝ Եղիսաբէթ, քոյրք՝ Ջավահիր և Մարիամ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 27:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 394-395:

1804 թ․

Արխիվային վավերագրերում գյուղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող տվյալները հայտնի են 1804 թվականից: Առկա նյութի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ գյուղի բնակչությունն անընդհատ ավելացել է և առավելագույնի հասել 1906 թվականին՝ 953 շունչ: Սակայն տեղի են ունեցել նաև բնակչության մասնակի նվազման դեպքեր (ինչպես, օրինակ, 1866-1873, 1906-1907, 1912-1914 թթ.)՝ կապված, մասնավորապես, արտագաղթերի հետ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 395:

Զբաղմունք

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում էր երկրագործությամբ, անասնապահությամբ: Հարուստ անտառների առկայությունը հնարավորություն է տվել զբաղվելու նաև փայտահատությամբ ու դրա վաճառքով:

«Նոր-Դար», 1888, N 202, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:

Քահանա
1905 — 1923 թթ․

Հայտնի է, որ 1905-1923 թթ. Միրզիկում (նաև՝ Բրաջրում) քահանայագործել է Մարտիրոս Եպիսկոպոսյանցը (քահանա է ձեռնադրվել 1897 թ.):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57Պ, ց. 3, գ. 259, թ. 4, ֆ. 458Պ, ց. 1, գ. 184, թ. 7:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 401:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Լքված տուն

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Վարդաշեն

Ստորև ներկայացնում ենք Միրզիկի բնակչության թվաքանակին վերաբերող տվյալները.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1804	13	28	17	45		“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1839	21	74	63	137		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1845		120	81	201		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 4-5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1847		134	76	210		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1849		143	59	202		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 96-97: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1852		168	162	330		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1861	27					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3835, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1866	38	193	186	379		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1872		180	107	287		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1873				225		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1875				240		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 44-45: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1876				265		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1877		161	103	264		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 54-55: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1878		165	102	267		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 22-23: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1881		189	116	305		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 27-28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1882		206	132	338		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 30: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1883		198	104	302		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 56-57: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1885		250	220	470		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 29: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1886	71	339	264	603	Այլ տեղեկագրում ցույց է տրված 44 տուն («Արձագանք», 1886, N 20, էջ 295):	“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 84-85. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1887		272	241	513		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 73: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1888	70	286	252	538		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 131: Նաև՝ «Նոր-Դար» 1888, N 202, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1889		295	261	556		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884,թ. 226-227: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1890		305	270	575		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1891		320	273	593		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1892		349	310	659		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 121: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1893		355	314	669		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 77-78: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1894		368	329	697		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 174-175: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1897		424	388	812		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 147-148: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1898		428	397	825		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 169: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1899		434	401	835		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 126-127: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1900		441	400	841		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 91-92: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 395:
1901		458	411	869		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 97-98: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1902		465	418	883		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 23-24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1905		466	423	889		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 266-267: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1906		498	455	953		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1907				697		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1908	60	402	301	703	Ի դեպ, վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն գյուղն 610 բնակիչ (”Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 322):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1909		462	414	876		Հայաստանի ազգային արխիվ, Պ56, ց. 18, գ. 764, թ. 117: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1910		433	318	751		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 57-58: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1912		474	419	893		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1914				623		”Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 158. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1917	75			416		Ավետիսյան Մ. Մ., Տեղեկագիր Լեռնային Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի բնակավայրերի ու բնակչության թվակազմի մասին (1917 թ.), Բանբեր Հայաստանի Արխիվների, 1991, N 3, էջ 166: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1924	157					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2635, թ. 49: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396:
1925				895		Ըստ գյուղխորհրդի մատյանի: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 396:
1981				846		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 6, Բաքու, 1982, էջ 593: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 396: