ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Քեսաբ 25 Հուշարձան

Սիրիա (Երկիր) / Լաթաքիա (Նահանգ) / Քեսաբ (Շրջան)

Տեղադրություն

Քեսաբի շրջանը ներկայումս գտնվում է Սիրիայի Արաբական Հանրապետության հյուսիսարևմտյան ծայրամասում` Լաթաքիա նահանգի սահմաններում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Նաև` Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 1:

Պատմություն

Շրջանը բաղկացած է Քեսաբ շրջկենտրոնից և 11 հայաբնակ գյուղերից` Գարատուրան, Գարատաշ, Սև Աղբյուր, Ներքին գյուղ, Չինար, Չաքալջըք, Քորքյունե, Էքիզոլուք, Տյուզաղաջ, Վերի Պաղջաղազ և Վարի Պաղջաղազ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Նաև` Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2:

Ի դարի սկզբին և մինչև Օսմանյան կայսրության անկումը շրջանը մաս էր կազմում Օրտուի նահիեին, որն իր հերթին ենթակա էր Հալեպի կուսակալության Ջըսըր-Շըղուր կազային: Բացառություն էին կազմում Վերի և Վարի Պաղջաղազ գյուղերը, որոնք մտնում էին Դամասկոսի կուսակալության մեջ և պատկանում Լաթաքիայի մութասարրիֆությանը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

1919 թ․

1919 թ.` ֆրանսիացիների կառավարության շրջանում, Քեսաբը` իբրև առանձին նահիե, միացվում է Անտիոքի կազային: Նահիեին ենթակա էին շրջանի բոլոր հայաբնակ (բացի Վերի և Վարի Պաղջաղազ գյուղերից) և Մուսելեկ թուրքաբնակ գյուղերը:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Գ, Հալէպ, 2004, էջ 63: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

1939 թ․

1939 թ. Ալեքսանդրետի սանջակը (Անտիոքի կազան), բացառությամբ Քեսաբի շրջանի, միացվում է Թուրքիային, որի հետևանքով շրջանի բնակիչների կալվածքների մի մասը, համաձայն նոր սահմանների, հայտնվում է Թուրքիայի կազմում: Թուրքիային է մնում նաև շրջանի կարևորագույն լեռները` Կասիոսը և Պալլումը:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Գ, Հալէպ, 2004, էջ 63: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

1955 թ․

1955 թ. Վարի և Վերի Պաղջաղազ գյուղերը միացվում են Քեսաբ շրջկենտրոնին:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 143: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

Աշխարհագրական միջավայր

Շրջանը զբաղեցնում է մոտ 90 քառ. կմ մակերես: Հյուսիս-արևմուտքից սահմանակից է Մուսելեկ թուրքաբնակ գյուղին և Միջերկրական ծովին (նաև արևմուտքից), հյուսիսից` Կասիոս և Պալլում լեռներին, հյուսիս-արևելքից` Բեզեկու թուրքաբնակ գյուղին, արևելքից` Օրտու թուրքաբնակ շրջկենտրոնին, հարավից` Լըղըջյորի հովտին և այդտեղից մինչև Ֆագա-Հասան երկարող ձորը, հարավ-արևմուտքից` Ֆագա-Հասան, Հյուրմեթլի և Պետրուսիե թուրքմենաբնակ գյուղերին:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Գ, Հալէպ, 2004, էջ 61: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Նաև` Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 1:

Շրջանի ամենաբարձր գագաթը Կասիոս լեռն է ( 1750 մ), ապա Պալլում լեռը (1250 մ): Հայտնի են նաև Սելտրանը (1129 մ), Տունակը (838 մ): Չկան մշտահոս գետեր կամ գետակներ: Ոչ մշտահոս են Մեղրաձորի և Տյուզաղաջի վտակները:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 45, և հ. Գ, Հալէպ, 2004, էջ 68: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:)

Բնակչություն
19 դ․

Շրջանը մինչև ԺԹ դարի կեսերը զուտ հայաբնակ էր: Բնակիչները պատկանում էին տարբեր դավանանքների` առաքելական, ավետարանական (պետականորեն ճանաչվել է 1853 թ.), կաթողիկե (պետականորեն ճանաչվել է 1857 թ.), լատին (պետականորեն ճանաչվել է 1890 թ.: Ի դեպ, այս համայնքը 1946 թ. լուծվում է կաթողիկե համայնքի մեջ):

G. W. Wood, Kessab-The church on the montain, , vol. LXIV, August 1868, N VIIL, p. 241. Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 51, 389: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Նաև` Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2:

1909 թ. ջարդերից, 1915 թ. ցեղասպանությունից և 1947 թ. հայրենադարձությունից հետո զգալիորեն նվազում է հայ բնակչության թվաքանակը: 1960-ական թվականներին նրանց փոխարինում են արաբ ալևիները, որոնք արդեն գրեթե մեկ դար Քեսաբում էին որպես ժամանակավոր աշխատողներ հայ աղաների մոտ: Օգտվելով պետական օրենքից` նրանք կարողանում են տիրանալ կալվածքների և դառնում Քեսաբի մշտական բնակիչներ` շարունակելով համերաշխաբար ապրել հայերի հետ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Քեսաբի շրջանն ուներ 1318 տուն զուտ հայ բնակչություն, որից առաքելականները կազմում էին 678 տուն և ունեին 2 դպրոց, ավետարանականները` 531 տուն, 11 դպրոց, կաթողիկեները` 66, լատինները` 43 տուն (վերջին երկուսը միասին` 3 դպրոց):

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Քեսաբ շրջկենտրոնն ուներ 450 տուն առաքելադավան, 320 ավետարանական և 30 կաթողիկե հայ բնակչություն: Առաքելականներն ունեին արական 1 դպրոց, իսկ ավետարանականները` տարրական 2, միջնակարգ 1 և երկրորդական երկսեռ 2 դպրոցներ:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Գարատուրան գյուղն ուներ 120 առաքելադավան, 48 ավետարանական և 12 տուն կաթողիկե բնակչություն: Յուրաքանչյուր համայնք ուներ մեկական դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Սև Աղբյուր գյուղն ուներ 25 առաքելադավան, 21 ավետարանական և 4 տուն կաթողիկե բնակչություն: Գործում էր ավետարականներին պատկանող 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Ներքին գյուղն ուներ 17 առաքելադավան, 5 ավետարանական և 8 տուն կաթողիկե բնակչություն:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Չինար գյուղն ուներ 28 առաքելադավան, 10 ավետարանական և 12 տուն կաթողիկե բնակչություն: Գործում էր կաթողիկեներին և լատիններին պատկանող 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Չաքալջըք գյուղն ուներ 20 առաքելադավան և 45 տուն ավետարանական բնակչություն: Գործում էր ավետարականներին պատկանող 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Քորքյունե գյուղն ուներ 10 առաքելադավան և 28 տուն ավետարանական բնակչություն: Գործում էր ավետարականներին պատկանող 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Էքիզոլուք գյուղն ուներ 50 տուն ավետարանական բնակչություն: Գործում էր 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Տյուզաղաջ գյուղն ուներ 6 առաքելադավան և 9 տուն ավետարանական բնակչություն:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Վերի Պաղջաղազ գյուղն ուներ 2 առաքելադավան և 15 տուն ավետարանական բնակչություն: Գործում էր ավետարականներին պատկանող 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1906 թ․

Ըստ 1906 թ. մարդահամարի` Վարի Պաղջաղազ գյուղն ուներ 43 տուն լատին բնակչություն: Գործում էր 1 դպրոց:

«Արևելեան մամուլ», 1906, N 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1909 թ․

1909 թ. ապրիլին թալանվում և հրկիզվում են Քեսաբի հայկական գյուղերը: Տեղի են ունենում ջարդեր: Այս իրողությունը փաստում է նաև 1911 թ. Մովսես վարդապետ Ոսկերիչյանի կատարած մարդահամարը, որից երևում է, որ շրջանի բնակչության թիվը 1906 թ. համեմատ նվազել է 10.31%-ով:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 91-94: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

Համաձայն վարդապետի կատարած մարդահամարի` Քեսաբ շրջկենտրոնն ուներ 543, Պաշորտը` 13, Գարատուրանը` 237, Սև Աղբյուրը` 71, Ներքին գյուղը` 33, Չինարը` 38, Չաքալջըքը` 25, Քորքյունեն` 67, Էքիզոլուքը` 59, Տյուզաղաջը` 22, Վերի Պաղջաղազը` 22 տուն բնակիչ, իսկ Վարի Պաղջաղազը` ենթադրաբար մոտ 52 տուն: Հետևաբար 1911 թ. Քեսաբի շրջանի ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր 1182 տուն:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 351, 422, 436, 440, 442, 444-445, 449, 454-455: Մովսես վարդապետ Ոսկերիչյանը Վարի Պաղջաղազի բնակչությունը դրել է Ֆագա-Հասան գյուղի մեջ (Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 392), հետևաբար չկա ստույգ տեղեկություն: Գյուղի 1911 թ. տվյալը կազմել ենք` հիմք ընդունելով Վերի Պաղջաղազ գյուղի 1906 և 1911 թթ. բնակչության աճի ընթացքը: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1911 թ․

1911 թ. շրջանում գործում էր առաքելականների 7, ավետարականների 8, կաթողիկեներին և լատիններին պատկանող 4 դպրոցներ: Քեսաբ շրջկենտրոնում առաքելականներն ունեին երկսեռ 1, ավետարանականները` բարձրագույն երկսեռ 1 և իգական 1 դպրոցներ, իսկ կաթողիկեները և լատինները միասին` 1 երկսեռ դպրոց:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 242, 249, 253, 316, 318, 320-321, 335, 343, 347-348, 351, 361, 370, 378, 382, 391: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1911 թ․

1911 թ. Գարատուրան գյուղում առաքելականներն ունեին 2, ավետարանականները` երկսեռ 1, իսկ կաթողիկեները և լատինները միասին` 1 դպրոց: Սև Աղբյուր գյուղում առաքելականները և ավետարանականներն ունեին մեկական դպրոցներ: Ներքին գյուղում գործում էր առաքելականներին պատկանող 1 դպրոց: Չինար գյուղում առաքելականները, կաթողիկեները և լատինները միասին ունեին մեկական դպրոցներ: Չաքալջըք, Քորքյունե և Էքիզոլուք գյուղերում գործում էին ավետարանականներին պատկանող մեկական դպրոցներ: Տյուզաղաջ գյուղում գործում էր առաքելականներին պատկանող 1 դպրոց: Վերի Պաղջաղազ գյուղում գործում էր ավետարանականներին պատկանող 1 դպրոց: Վարի Պաղջաղազ գյուղում գործում էր լատիններին պատկանող 1 դպրոց:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 242, 249, 253, 316, 318, 320-321, 335, 343, 347-348, 351, 361, 370, 378, 382, 391: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59:

1909 թ․

Համեմատելով 1906 թ. տվյալների հետ` 1909 թ. աղետից հետո աշխուժացել է դպրոցաշինության գործը մանավանդ առաքելադավան հայերի շրջանում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

1915 թ․

1915 թ. Քեսաբի բնակչությունը տեղահանվում է և ենթարկվում ցեղասպանության: 1918 թ. հետո հրաշքով փրկվածները սկսում են վերադառնալ հայրենի գյուղ: 1920 թ. Սիմոն Այանյանի կողմից կատարված մարդահամարից բացահայտ երևում է, որ շրջանի բնակչության թիվը 1911 թ. համեմատ նվազել է 47.1%-ով:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

1920 թ․

Ըստ 1920 թ. Սիմոն Այանյանի կողմից կատարված մարդահամարի` Քեսաբ շրջկենտրոնն ուներ 307 տուն բնակիչ, Սև Աղբյուր գյուղը` 31, Ներքին գյուղը` 17, Չինարը` 28, Չաքալջըքը` 7, Քորքյունեն` 29, Էքիզոլուքը` 35, Տյուզաղաջը` 6, Վերի Պաղջաղազը` 13, Վարի Պաղջաղազը` 25 տուն բնակիչ, Գարատուրանը` ենթադրաբար մոտ 120, Պաշորտը` 7 տուն բնակիչ: Հետևաբար 1920 թ. Քեսաբի շրջանի ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր 625 տուն:

Սիմոն Այանյանը ներկայացրել է 1920 թ. Քեսաբում և Քեսաբից դուրս գտնվող բոլոր քեսաբցիների թվաքանակը, որտեղից մենք առանձնացրել ենք 1920 թ. Քեսաբում գտնվող բնակչության թիվը: Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Գ, Հալէպ, 2004, էջ 237-291: Սիմոն Այանյանի 1920 թ. ներկայացրած մարդահամարից պակասում է Գարատուրան և Պաշորտ գյուղերի տվյալները: Ենթադրում ենք, որ վերոհիշյալ գյուղերի մարդահամարն ընդգրկող տետրակը մեզ չի հասել, կամ այլ պատճառներով մարդահամար չի կատարվել (Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Գ, Հալէպ, 2004, էջ 233-234), հետևաբար չկա ստույգ տեղեկություն: Գյուղերի 1920 թ. տվյալները դուրս ենք բերել` համեմատելով շրջանի այլ գյուղերի բնակչության 1911 թ. նվազման ընթացքի հետ: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

1920 թ․

1920 թ. շրջանում գործում էր ավետարանական և առաքելական միացյալ 4 դպրոց, իսկ Քեսաբ շրջկենտրոնում գործում էին արական և իգական միացյալ մեկական, Գարատուրան գյուղում` 2 միացյալ դպրոցներ:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, h. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 245, 318-319: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

1921 — 1924 թթ․

Ավելի ուշ` 1921 թ., կաթողիկե համայնքը սկսում է դպրոցաշինության գործը, իսկ 1924 թ. հետո, երբ առաքելական և ավետարանական համագործակցությունը խափանվում է, երկու համայնքներն անջատ են շարունակում այդ գործը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

1947 թ․

1947 թ. շրջանի բնակչության մոտավորապես երկու երրորդը փոխադրվում է Խորհրդային Հայաստան: Պաշորտ գյուղն ամբողջովին դատարկվում է: Գյուղերում 1920-1946 թթ. վերաբացված դպրոցները մեկը մյուսի ետևից սկսում են փակվել:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 138: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

1955 թ․

1955 թ. կատարված մարդահամարից բացահայտ երևում է, որ շրջանի բնակչության թիվը 1920 թ. համեմատ նվազել է 56%-ով:

1955 թ. մարդահամարի տվյալները կազմվել են ըստ շնչագրության: Քանի որ նախկին տվյալները հրատարակվել են ըստ ծխաթվերի (տների), ուստի 1955 թ. արձանագրված անձերի թիվը բաժանելով 6-ի` ստացել ենք գյուղերի ծխաթվերը: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:

Ըստ 1955 թվականի մարդահամարի` Քեսաբ շրջկենտրոնն ուներ 109 տուն բնակիչ, Գարատուրանը` 67, Սև Աղբյուրը` 8, Ներքին գյուղը` 11, Չինարը` 10, Չաքալջըքը` 7, Քորքյունեն` 16, Էքիզոլուքը` 24, Տյուզաղաջը` 4, Վերի Պաղջաղազը` 7, Վարի Պաղջաղազը` 12 տուն բնակիչ: Հետևաբար 1955 թ. շրջանի ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր 275 տուն:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 138, 334, 340, 347, 351, 358, 366, 377, 381, 390: Քեսաբի շրջանի բնակչության տվյալները դուրս ենք բերել շրջանի բնակչության ընդհանուր թվից հանելով բոլոր գյուղերի բնակչության թվերը: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

1955 թ․

1955 թ. շրջանում գործում էին առաքելադավան հայերին պատկանող 3, ավետարականների 6, կաթողիկեների 3 դպրոցներ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

Քեսաբ շրջկենտրոնն ուներ ավետարականների 2, առաքելականներին և կաթողիկեներին պատկանող մեկական դպրոցներ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

Գարատուրան գյուղում առաքելականներն ունեին 2, իսկ ավետարանականները և կաթողիկեները` մեկական դպրոցներ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

Քորքյունե, Էքիզոլուք և Վերի Պաղջաղազ գյուղերում գործում էին ավետարանականներին պատկանող մեկական դպրոցներ, իսկ Վարի Պաղջաղազ գյուղում` լատիններին պատկանող 1 դպրոց:

Չոլաքեան Յ., Քեսաբ, հ. Ա, Հալէպ, 1995, էջ 239, 247, 252, 255, 315, 319-320, 322, 361, 372, 383, 391: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

1960 թ․

1960-ական թվականներին բնակչության մի մասն արտագաղթում է Լիբանան, այնտեղից էլ` ԱՄՆ, ավելի ուշ` Արաբական Միացիալ Էմիրություններ: Նույն թվականներին պետական նոր մի օրենքից օգտվելով` ալևի արաբները տիրանում են կալվածքներին և մշտական բնակություն հաստատում Քեսաբում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

1970-ականներին, բարեբախտաբար, արտագաղթը նվազում է` պայմանավորված հալեպահայության համար Քեսաբն ամառանոցի և զբոսաշրջության կենտրոնի վերածվելու հանգամանքով:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

1990 — 2000 թթ․

1990-2000 թթ. շրջանը դառնում է Սիրիայի առաջնակարգ զբոսաշրջության կենտրոն, այդ իսկ պատճառով Ի դարի ընթացքում առաջին անգամ շրջանում արձանագրվում է բնակչության աճ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

Հայերն ըստ դավանանքի բաշխված էին հետևյալ կերպ. առաքելադավաններ` 212, կաթողիկեներ` 71, ավետարանականներ` 45 տուն:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:

Շրջկենտրոնում գործում էր առաքելադավանների 1 դպրոց` 250 հայ և 20 ալևի աշակերտներով: Ավետարանականներն ունեին 1 դպրոց` 45 հայ և 15 ալևի, կաթողիկեները` ևս 1 դպրոց` 40 հայ և 20 ալևի աշակերտներով և 1 պետական դպրոց:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:

Նկարագրություն

Գավառի բոլոր գյուղերն ունեն մշտահոս աղբյուրներ` բացի Պաշորտ գյուղից: Ամենաջրառատը Չինար գյուղի աղբյուրն է:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Նաև` Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 1:

Շրջանի հարավային, հարավարևմտյան և հարավարևելյան մասերը ծածկված են հիմնականում եղևնու անտառներով, իսկ հյուսիսային, հյուսիսարևմտյան և հյուսիսարևելյան մասերը` ավելի շատ կաղնու և դափնու ծառերով:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 58: Նաև` Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 1:

Հուշարձաններ

Քեսաբի շրջանում մեզ հայտնի վաղագույն հուշարձանները պատկանում են հռոմեական ժամանակաշրջանին, որոնք առկա են հիմնականում Գարատուրանի Ծովի թաղամասում, Քորքյունե և Ներքին գյուղերում, ինչպես նաև Քեսաբ ավանի և Տյուզաղաջ գյուղի շրջակայքում: Շրջանի վերոնշյալ հնագույն բնակավայրերում պահպանվել են նաև անտիկ և բյուզանդական ժամանակաշրջանների հուշարձաններ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 3:

Հայերն այստեղ բնակություն են հաստատել հավանաբար ԺԴ-ԺԵ դարերի ընթացքում: Ըստ ավանդության՝ շրջանում հայերի առաջին օրրանը եղել է Ներքին գյուղը: Ուշագրավ է տեղում պահպանված ԺԵ-ԺԶ դդ. թվագրվող խաչքարը:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 3:

Շրջանի հայկական հնագույն կառույցներից են նաև Քեսաբ ավանի հարավարևելյան եզրին գտնվող Սբ. Մարուքե մատուռը (ԺԶ-ԺԸ դդ.), կենտրոնական թաղի Սբ. Աստվածածին և Գարատուրանի Ծովի թաղի Սբ. Գևորգ եկեղեցիները (ԺԸ դար):

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 3:

Մինչև ԺԹ դարի վերջը շրջանն աչքի չի ընկնում վիմագրական հարուստ ժառանգությամբ: Մեզ հասած հայերեն հնագույն 2 արձանագրությունները վերաբերում են 1770 և 1809 թթ.: Առաջինը գտնվում է Գարատուրանի Ծովի թաղի Սբ. Գևորգ, իսկ երկրորդը՝ ավանի կենտրոնական թաղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 3:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2010 թ․

Կասիոս լեռը հարավից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Տունակ լեռը հյուսիս-արևելքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2011 թ․

Տունակ ու Սելտըրան լեռները հարավ-արևմուտքից

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Քեսապ

2006 թ. շրջան կատարած մեր այցության ժամանակ ըստ տների հավաքված տվյալները ներկայացնում են հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայեր	Ալևիներ	Քրդեր	Նշումներ	Աղբյուր
2006	13	10		Քորքյունե գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	19	3	2	Տյուզաղաջ գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	7	1		Վերի Պաղջաղազ գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	13	27		Վարի Պաղջաղազ գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	17	15		Սև Աղբյուր գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	17			Չաքալջըք գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	18	30		Չինար գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	32			Ներքին գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	34			Էքիզոլուք գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	25			Գարատաշ գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	45			Գարատուրան գյուղ	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:
2006	88	3		Քեսաբ շրջկենտրոն	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63: 2006 թ. տվյալները մեզ փոխանցելու համար պարտական ենք այժմ հանգուցյալ էքիզոլուքցի Աբրահամ Աշըգյանին և տիկնոջը` Խաթուն Աշըգյանին, որոնք բոլոր գյուղերի բնակիչներին հիշում էին անուն առ անուն:

Շրջանի առկա վիճակագրական տվյալների (ըստ մշտական բնակչության տների) համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Քուրդ տուն	Ալևի տուն	Նշումներ	Աղբյուր
1906	1318				«Արեւէլեան մամուլ», 1906, դ 50, էջ 1228-1231: Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2:
1911	1182				Քորթոշյան Ր., Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 59: Նաև Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2:
1920	625				Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2: Նաև` Քորթոշյան Ր., Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62:
1955	275				Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2: Նաև` Քորթոշյան Ր., Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 62-63:
2006	328	2	89		Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2: Նաև` Քորթոշյան Ր., Քեսաբի բնակչությունը 1906-2006 թթ., «Վարձք», 2011, N 4, էջ 63:
2011	328	2	89	2011 թ. մեր այցելության ժամանակ թիվը նույնն էր:	Րաֆֆի Քորթոշյան, Քեսաբի շրջանի պատմական հուշարձանները, Երևան, 2014, էջ 2: