ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Թոուզ 83 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Թոուզ (Շրջան)

Տեղադրություն

Թոուզի վարչական շրջանը կազմավորվել է 1930 թ.: Ունի 100 բնակավայր, որից 98-ը՝ գյուղ: Զբաղեցնում է 1903 քկմ մակերես: Սահմանակից է Ադրբեջանի Հանրապետության Ղազախի, Շամխորի, Գետաբեկի, Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզին և Վրաստանի Հանրապետության Ծիթելի-Ծղարոյի շրջաններին: Հիմնականում ընդգրկում է Կուր գետի ափամերձ հարթավայրերը և Զակամ գետի ավազանը: Թոուզի շրջանի տարածքը համապատասխանում է պատմական Վերին և Ներքին Զակամ գավառներին (առավելապես վերջինին):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 277:

Պատմություն
1548 թ․

Գրավոր աղբյուրներում հիշվում է 1548 թ., 1639 թ. («...ընդ հովանեաւ Ս. Խորանաշատայ Աստուածածնիս, ի գաւառս Զագամ...») և 1706 թ. («Թիւն ՌՃԾԵ էր, որ Միրզա Ղասումն գնաց ի Զակամ ղօշուն դուրս անիլ: Սուրբ Աստուածածնի կիրակի օրն ես՝ Մէլիք Քեամալս եկի, որ բանին սուրաթ տվի») թվականներին:

«Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերը. հրովարտակներ (ԺԵ-ժԶ դդ.)», կազմ. Փափազյան Հ., Երևան, 1959, էջ 59, 90:
«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ» հատոր Բ, կազմեցին` Հակոբյան Վ., Հովհաննիսյան Ա., Երեւան, 1978, էջ 785:
«Մանր ժամանակագրություններ», հ. Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 289:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 278:

13 դ․

ԺԳ դարասկզբին մոնղոլների դեմ հայ-վրացական բանակի կրած պարտության տեղի նկարագրության մեջ հիշատակված Սագիմը նույնացվում է Զակամի հետ. «...գնացին [պատերազմելու]՝ կանգ առնելով Բերդուջ գետի վրա, որն այժմ Սագիմ է կոչվում...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Բ, Երեւան, 1936, էջ 51:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 278:

Հատկանշական է, որ աղբյուրներում բազմիցս հիշվում է Վերին Զակամը, մինչդեռ գավառի ստորին մասը, որ նույն գավառի Ներքին հատվածն է, ամենուր պարզապես վկայակոչված է Զակամ անունով:

Վերին Զակամ գավառն առավել հաճախակի հիշվում է ԺԷ դարում՝ 1610 թ. (Ղարամուրատ), 1633 թ. (Շաքարբէկ), 1647 թ. (Սուլտանեցի), 1652 թ. (Մելիքզատա), 1655 թ. (Պապաջան, Խաւունիս), 1671 թ. (Սուլթանեցիք), 1679 թ. (Ղարամուրատ): Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 278:

1770 թ․

Հարթավայրային բնակավայրերի նման զուրկ լինելով պաշտպանական բնական միջոցներից՝ տարածքն աստիճանաբար պարպվել է հայ բնակչությունից և ամբողջությամբ հայաթափվել 1770-ական թվականներին, երբ գաղթեցվել է Շուլավեր (այժմ՝ Շահումյան ավանը Մառնեուլի շրջանում): Ի դեպ, զակամցիների նոր հանգրվանի՝ Մեծ Շուլավերի գերեզմանոցում պահպանվել է Զակամի Մելիք Սարգսի շիրմաքարը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 278:

19 դ․

ԺԹ դարի վերջերին արդեն շրջանի հիմնական մասում հաստատվել էին խաշնարած թուրք ցեղերը: Հայաբնակ միակ գյուղը Կրզենն էր, որտեղ հայ կյանքը վերջնականապես մարեց 1988-1989 թթ. բռնագաղթի հետևանքով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 278:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Զակամ