ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Յանխլի 4 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Թոուզ (Շրջան) / Յանխլի (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 17 կմ հարավ-արևելք՝ Զակամ գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 600-650 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 299:

Պատմություն

Յանխլին՝ պատմական Խաղխաղը, երկրամասի հնագույն բնակավայրերից է: Եղել է հայ Արշակունիների (66-428) արքայական ձմեռանոցը. «...Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթևն եղբարբն իւրով հանդերձ... ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրև թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից: Եկեալ յանդիման եղև թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի. ի ձմերոցս արքայութեանն հայոց» կամ՝ «...մերձ ի սահմանս Վրաց հանդեպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էր թագաւորացն Աղուանից...» կամ՝ «...ի գեօղն, որ կոչի Խաղխաղ, յերկրին Աղուանից»:

Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1914, էջ 26:
Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 65:
«Եղիշէի վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին», աշխատասիրությամբ Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 75:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299:

Խաղխաղի վերաբերյալ հիշատակություններ են պահպանվել նաև վրաց աղբյուրներում. «Եվ եկավ Հայքի (Սոմխիթի) սահմանները Խաղխաղ (Խիլխալա) կոչված քաղաքը, որ հայոց (սոմեխների) թագավորների ձմերանոցն էր»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Ա, Երեւան, 1934, էջ 163:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299:

450 թ․

Հայտնի է, որ 450 թ. հայոց զորքը սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ Խաղխաղի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հաղթել է պարսիկներին:

Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 66:
Չամչյանց Մ., Հայոց պատմություն, հ. Բ, Վենետիկ 1785, էջ 57:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299:

Ուշագրավ է, որ գյուղի պատմական անվանումը փոքր-ինչ աղավաղված տարբերակով՝ Խիլխինա, պահպանվել էր մինչև Ի դարը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 299:

19 թ․

ԺԹ դարավերջին գյուղը պատկանում էր թուրք կալվածատերեր Ալլահյար-բեկ, Մեհրալի-բեկ և Ադիլ-բեկ Զուլղադարովներին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 9-10:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299:

Հուշարձաններ

1890 թ. Սարգիս Քամալյանը գյուղի հնությունների մասին գրել է. «...Թիւլքլու սարը, որի հիւսիսային փեշերից սկսվում էին շինութեան հետքեր երևալ: Հայ թե թուրք ժողովուրդը այս տեղին անվանում է Շհար (քաղաք): Այժմ սա Զուլղադարովենց սեփականութիւնն է: Հին շենքերի մեջ աչքի է ընկնում մեչիթը և կամուրջը, որ շինվել է Մամայ միրզի ձեռքով: Կամուրջը 3 ահագին կամար ունի և լայնանիստ սներ, որոնց մեջը դատարկ է, ծառայում է իբրև պահեստատեղի: Մեջտեղի ոտը երկու կողմից դռներ ունի: Կամուրջը խախտված է, չի բանում, բնակութիւնը ներքև են գցել: Զուլղատարովենք հոյակապ տներ ունեն, շրջապատած չինարի ու բարդի ծառերով: Այդ բնակութեան տեղը կոչվում է Խննալու կամ Խլխանա»: Ի դեպ, 1980-ական թվականներին՝ մեր այցելության ժամանակ, Զակամ գետի երկու ափերին էլ պահպանվում էին հիշյալ կամրջի միայն խելերը: Հիմնամասերը կառուցված էին սրբատաշ բազալտ քարով, իսկ մյուս հատվածները՝ աղյուսով:

ԳԱԹ, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր 1, VI-11, թ. 35: Ի դեպ, “Очерки по истории Азербайджана” անստորագիր հոդվածում զետեղված է կանգուն կամրջի լուսանկարը (”Известия АН Аз. ССР”, 1946, N 5, с. 95):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299-300:

1890 թ․

1890-ական թվականներիսկզբներինՅանխլիայցելածՄակարեպիսկոպոսըփաստել է տարածքումերբեմնիբնակավայրիգոյությունը. «...Արևելեանկողմից Ընկուզուտ (Ղոզլու), հարաւայինկողմից Մամռուտ (Մամրթլու) սարերնպատածենլայնագոգհովիտսիբրբնականշրջապարիսպ, գետակիաջուձախկողմերով: հովիտսներկայացնում է հեռաւորհնութեանբեկորներ և հետքեր - աւերակներիթափուածքարեր, հին և կոպիտանօթներիբեկորներ, իսկստորերկրեայփորուածքներիցելնումենկրով և աղիւսովշինուածպատեր և ահագինտաքարներ: Սովորականիցչափազանցհաստ, երկար և լայնենաղիւսներն, այս է 31 քառակուսիսանթիմետր: Խեցեղէնխողովակներովաղբիւրներբերուածենաւերակքաղաքատեղիսխիստհնուց, որոցհետքերնակներև է ԶուլկատարովՀամիտ-բէկիքանդածերկարաշարկոպիտխողովակներից, որգտնուումենաւերակիսարևմտեանկողմերում: Ափսոս, որիսպառանհետացելենեկեղեցեացաւերակներն»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 57:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299-300:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խաղխաղ
Խիլխինա

Բնակչություն.

Թվական	Թուրք ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1914	4458		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 197. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299:
1981	66		«Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան», հ. 5, Բաքու, 1981, էջ 187: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299: