ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ախտախանա 17 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Ախտախանա (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Սալմաստ (այժմ՝ Սալմաս) քաղաքից 10,4 կմ արևելք՝ ծովի մակերևույթից 1318 մ միջին բարձրությամբ հարթավայրում: Այն գրեթե նույնչափ հեռու է նաև Ուրմիա լճի սկզբնական ափեզրից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Դեռևս մեկ դար առաջ Ախտախանան շրջապատված էր ճահճուտներով, և մինչև իսկ բուն գյուղի զբաղեցրած տարածքն էլ բնորոշվել է որպես ճահճուտ. «...գտնվում է Զոլայի աջ կողմը, Դիլիմանից 7 1/2 վերստ հեռու, մի ճահճուտում»: Նաև՝ «Գիւղն ունի ահագին չիմաններ (արօտ), աւելի շուտ՝ ճահիճներ խոտով ծածկւած, բայց միանգամայն վնասակար թէ՛ բնակչութեանը (մալարիա) և թէ՛ մանաւանդ կենդանիներին...»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 42: Իրազեկ, «Քեափալագ», «Հորիզոն», 1917, N 46, 3 մարտի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Պատմություն

Գյուղում և նրա սահմաններում պահպանված հուշարձաններից և մասնավորապես հայոց գերեզմանոցից չի երևում, թե բնակավայրն առանձնապես հին պատմություն ունի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Ինչ վերաբերում է գրավոր հիշատակություններին, ապա այդպիսիք առավելապես առնչվում են Ի դարասկզբի դեպքերին: Այսպես, 1907 թ. հոկտեմբերի 21-ին քրդերը «Փիր Չաւուշ լեռան վրայից, որ գտնւում է գաւառի արևել-հարաւային կողմը, քշեցին տարան Ախտխանայի ոչխարը»:

«Վտակ», 1907, N 4, 24 նոյ., էջ 4: Տե՛ս նաև N 32, 27 դեկտ., էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Թերևս ոգևորված այս հաջողությունից՝ հենց հաջորդ տարվա փետրվարին թալանի նպատակով քրդերն արդեն գյուղ են մտնում. «...փորձեցին յարձակւել և թալանել նաև հայ-պարսկախառն Ախտախանա գիւղը, սակայն չարաչար պատժւեցին: 30-40 զինւած ձիաւոր քրդեր (քարտարներ) մի մթին գիշեր յարձակւում են գիւղի վրայ և սկսում են թալանել. մի մեծ խումբ պատերից ցած են իջնում մի հարուստ պարսկի տուն և սկսում են հաւաքել տան մէջ եղած արժէքաւոր իրերը: Տանտէրը փորձում է դիմադրել, սակայն դաշոյնի մի քանի հարւածներ ընդունելով վիրաւոր վայր է ընկնում: Հարևան սենեակից վիրաւորւածի որդին տեսնելով հոր զարնուիլը, վերցնում է հրացանը, բարձրանում կտուր և երթիկից տեղն ու տեղը սպանում քրդերի ղեկավար Հաջոյին: Սկսւում է հրացանաձգութիւնը. մօտակայ գիւղերից շուտով օգնութեան են գալիս բաւականաչափ զինուած պարսիկներ, որոնք մի քանի զինւած ախտախանցի հայերի հետ սկսում են հալածել քրդերին, վերջինները պարտւած փախուստի են դիմում: Կռւի ժամանակ քրդերից սպանւում են 3 հոգի և 4-ը վիրաւորւում, իսկ պարսիկների և հայերի կողմից կայ միայն մի վիրաւոր պարսիկ: Այդ դէպքից յետոյ ախտախանցիները վախենալով քրդերի վրէժխնդրութիւնից, հետևեալ օրը դիմեցին Սալմաստի անջումանին՝ օգնութիւն և պաշտպանութիւն խնդրելով, սակայն անջումանը բաւականացաւ միմիայն ախտախանցիներին զինւելու և ինքնապաշտպանութեան համար պատրաստւելու խորհուրդ տալով»:

Վ. Մ.-եան, Պարսկաստան. Պարսկա-թրքական սահմանագլուխ, «Երիտասարդ Հայաստան», 1908, N 41, 15 ապրիլի, էջ 273: Դեպքն արձագանք է գտել նաև մարտի 10-ի թղթակցություններից մեկում. «Մի քանի ժամանակ առաջ քիւրդ աւազակների մի խումբ, բաղկացած 50 հոգուց, յարձակւում է Ախտխանա գիւղի վրա ամբողջ գիւղը թալանելու նպատակով, բայց այդ չէ աջողվում. դիմադրութեան է հանդիպում թէ՛ հայերի և թէ՛ թուրքերի կողմից և միևնոյն կռւի տաք ժամանակը Բաղջաճուկ և Ղըզլջա գիւղացիք օգնութեան են հասնում իրանց հարևան ախտխանցիներին: Այնպէս որ քիւրդերը երկու զոհ և երեք վիրաւոր տալուց յետոյ կրկին աջողեցնում են մօտաւորապէս 400 թումանի տնային կահ-կարասիքներ տանել. այդ ապրանքատէր ծերունի թուրքին էլ թեթև վիրաւորում են» (Ցոլակ, թղթակցություն, «Մշակ», 1908, N 64, 21 մարտի, էջ 1): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

1914 թ. դեկտեմբերին թուրք-քրդական հրոսակների ներխուժման հետևանքով Ախտախանան թալանվում և ավերվում է, գյուղում մնացողներից զոհվում է 6 մարդ:

Հայկազուն /Գևորգ Չիլինգարյան/, Սալմաստի կոտորածների շուրջը, «Մշակ», 1915, դ 73, 10 ապրիլի, էջ 1: Տե՛ս նաև «Հնչակ», 1915, N 3, օգոստոս, էջ 19: Հայտնի են սպանվածների անունները՝ Հարություն և Սալբի Խուդոյաններ, Սարգիս Ավագյան, Հախվերդի, Ավետիք և Նազլու Խուդավերդյաններ (Աւագեանց Ս., Կոտորածը Սալմաստում, Թիֆլիս, 1915, էջ 23): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

1915 թ. գարնանը սակավաթիվ ախտախանացի հայեր վերադառնում են, սակայն նրանք էլ 1918 թ. թուրքերի ներխուժման պատճառով ստիպված են լինում հեռանալ հայրենի գյուղից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Բնակչություն

Ախտախանայի բնակչության ազգային կազմի և թվաքանակի մասին առկա բոլոր տվյալները փաստում են, որ գյուղը, հայերից զատ, ունեցել է նաև իրանցի թուրք բնակիչներ: Այդպես էր 1896 թ., երբ նրանց թիվը կազմում էր 130 տուն, որը գրեթե երեք անգամ գերազանցում էր հայերին:

Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Ի դեպ, 1908 թ. ախտախանացիներից հիշվում է Սողոմոն Աբրահամյանը, որն ընկերոջ՝ ղալասարցի Սարգիս Սարուխանյանի հետ հայդուկներին ուղեկցել է դեպի Խանթախտ:

Ա. Ա., Արծիւների մօտ (Քառասուն եւ երկու տարի առաջ), «Ալիք», 1950, N 180, 13 օգոստոսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Մինչև 1917 թ. սկզբները բնիկներից զրկված Ախտախանայում բնակություն էին հաստատել «...14 տուն գաղթականներ Մոկս գաւառի Խրեպ գիւղից: Գաղթելու ժամանակ ոմանք կարողանում են ազատել և իրենց հետ բերել բաւականաչափ անասուններ, մանաւանդ ոչխար», սակայն գյուղամերձ ճահիճներից առաջացած «քեափալագ» հիվանդությունից սատկում է 327 ոչխար:

Իրազեկ, «Քեափալագ», «Հորիզոն», 1917, N 46, 3 մարտի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Գյուղում որոշ թվով հայեր բնակվել են թերևս մինչև 1940-ական թթ. կեսերը, քանի որ վկայություններ կան նույնիսկ հայոց դպրոցի գործունեության մասին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Մեր այցելության ժամանակ՝ 2011 թ., Ախտախանան ուներ 144 տուն՝ 500 իրանցի թուրք բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Անվան ծագում

Վկայվել է նաև Ախդախանա, Ախտախ, Ախտըխանա և Ախտխանա անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Տեղանունը ծագում է պարսկերեն ախտա և խան բառերից, որը նշանակում է ներքինացրած ձիերի տեղ, իսկ ավանդությունը վկայում է, «...թե մի ժամանակ այդ գյուղն ունեցել է մի աղա, որին բնակիչները վճարելիս են եղել գարու և հարդի տուրք աղայի ձիերի համար, այդ պատճառով գիւղն այդպէս է կոչւել»: Այլ բացատրության համաձայն՝ գյուղանունը ծագում է պարսկերեն րաֆտարխանա բառի աղավաղումից, որը նշանակում է իջևան կամ մաքսատուն:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 41-42: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 92:

Քահանա

1875 թ. գյուղն ուներ մեկ քահանա: Միևնույն կացությունն արձանագրվել է նաև 1896 թ.:

«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 98:

Հայտնի է, որ 1898 թ. «Առաջնորդ Այվատեան հեռագրել է Ախթախանէի քահանայ տէր-Թադէոսին, իբրև տեղակալ Խաչիկ վարդապետին` նայել ազգային գործերին մինչև նրա վերադարձը»:

Ս., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1898, N 208, 14 նոյեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Տնտեսություն

Հայտնի է, որ ԺԹ դարի վերջին և Ի դարի սկզբին գյուղի հողը պետական էր, իսկ տները՝ բեկապատկան. «Հողը (խալիսա) է, իսկ տներն աղալըղ և մէկի փոխարէն քսանի չափ աղաների են պատկանում»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 42: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Սակավաջուր գյուղում առաջնային նշանակության կենսական այս խնդիրը բնակիչները լուծել էին յուրօրինակ եղանակով. «Օգտւում են Զօլայից հանած ջրանցքի և Փրչաւուշ բլրի ստորոտում գտնւող հանքային աղբիւրների ջրերից»:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 42: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:

Տեսակը Տիեզերքից
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Նշված չէ
Տարեթիվ 2010 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ախդախանա
Ախտախ
Ախտըխանա
Ախտխանա

Ախտախանայի միայն հայ բնակչության թվաքանակն արտացոլող ԺԹ դարի կեսերից մինչև Ի դարի սկզբներին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1860	19	69	58	127		Մխիթարեանց Ա., Ցուցակ որքանութեան ազգի հայոց ի վիճակին Ատրպատականի ի Պարսկաստան, ըստ տանց նոցին, ըստ արական և իգական սեռից յիւրաքանչիւր գաւառս, «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1875	28	123	89	212		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1893	40					Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 31, 3 յունվարի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1895	46	162	175	337		Պարսկահայք. Սալմաստի վիճակագրութիւն, «Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1896	45	193	143	336		Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 73, 26 ապրիլի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1898	46	193	144	337		Տեղագրութիւն թեմին հայոց Ատրպատականի, «Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1905	60	144	161	305		Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 11: Տե՛ս նաև Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 42: Ավելի մանրամասնելով կացությունը՝ հեղինակը նշում է, որ 305 հայերից (177-ը՝ ար., 128-ը` իգ.) բնիկ էին 229-ը (132-ը` ար., 97-ը` իգ., պանդխտության մեջ էր գտնվում 82 հոգի), եկվոր՝ 76-ը (45-ը` ար., 31-ը` իգ.), որոնցից 16 հոգի պանդուխտ էր (նշվ. աշխ., ներդիր): Ի դեպ, նշյալ թվականին գյուղն արդեն ուներ մոտ 100 տուն իրանցի թուրք բնակիչ: Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութեան համար, հ. Դ, Պէյրութ, 1982, էջ 267: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1912	60					Գուլօեան Աւ., Նամակներ Սալմաստից, «Հորիզոն», 1912, N 147, 11 յուլիսի, էջ 3-4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1914	80					Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ. փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Երևան, 2012, էջ 376: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1915	16					Հայկազուն /Գևորգ Չիլինգարյան/, Սալմաստի կոտորածների շուրջը, «Մշակ», 1915, N 73, 10 ապրիլի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93:
1927	8			30		Իրանեան Վ., Քիչ մը պատմութիւն Սալմաստի աղէտին առթիւ, «Յառաջ», 1930, N 1283, 7 յունիսի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 93: