ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Այան 4 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Այան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Սալմաստ քաղաքից 6,8 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ հարավարևելահայաց թեքությամբ լեռնափեշին: Ծովի մակերևույթից ունի 1510-1520 մ բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:

Ժողովրդագրությանը վերաբերող տվյալներից երևում է, որ առնվազն ԺԹ դարի վերջերից Այանն արդեն ուներ նաև իրանցի թուրք բնակիչ (1896 թ. արձանագրվել է 13 տուն), սակայն նրանց թիվը հաջորդ տասնամյակի ընթացքում կտրուկ աճել էր (1905 թ. շուրջ 100 տուն էին):

Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 50: Այլ տեղեկության համաձայն՝ գյուղաբնակ մահմեդականները քրդեր էին (Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 184): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:

Բնակչություն

Ինչ վերաբերում է հայերին, ապա նրանց թվաքանակը տարեցտարի նվազել էր պարբերաբար իրականացվող քրդական հարձակումների հետևանքով: Հատկանշական է, որ հայերը բնակվում էին ոչ թե առանձին թաղամասում, ինչպես խառն ազգային կազմ ունեցող ուրիշ բնակավայրերում, այլ ցրիվ և իրանցի թուրքերի հետ խառը:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 50-51 և ներդիր: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:

1930 թ. մայիսի 6-ի երկրաշարժից գյուղը կիսով չափ ավերվում է, իսկ 270 բնակիչներից զոհվում և վիրավորվում են 12-ը:

Tchalenko J., Berberian M., “The Salmas (Iran) Earthquake of May 6th, 1930,” Annals of Geophysics, vol. 27, nos. 1-2 (1974), էջ 156:

2011 թ. դրությամբ Այանն ուներ 80 տուն զուտ իրանցի թուրք բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:

Անվան ծագում

Այան բառը պարսկերեն նշանակում է լավ լսող, հայտնի, լավատեղյակ, բայց ըստ տեղացիների՝ գյուղանունը ծագում է այրան՝ թան բառից:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 50: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:

Տնտեսություն

Ի դարի սկզբներին նշվել է, որ հողատիրության տեսակն այստեղ աղալղ էր, և բերքի 1/3-ն էլ պատկանում էր գյուղատեր աղային: Հայերից միայն երկու այգեզուրկ ընտանիք էր զբաղվում հողագործությամբ:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 51: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103-104:

Օգտվում էին Դերալը հեղեղատի և 2 քյահրիզների ջրերից, որոնք գիշերը լճացնելով` առավոտյան գործածում էին: Սավրա տանող ճանապարհի մոտ կար ամառային եղանակին ամբողջապես չորացող Զաքոյի գոլ անվամբ ճահճային լճակ, որից գրեթե չէին օգտվում:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 51: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 104:

Հայտնի է, որ գյուղի տնտեսությունը ծանր հարված է ստանում 1906 թ. ապրիլին (10-ին կամ 11-ին). քուրդ հրոսակները հերթական ավարառու արշավանքով հափշտակում են նախիրը: Այս մասին գուժում են ապրիլի 20-ի («...հազիւ մի քանի օր է անցել այն չարագուշակ դէպքից, երբ Սալմաստի Այան (խառն հայ-թուրք) գիւղը միանգամայն զրկւեց իր անասուններից...») և 22-ի («...երբ գիւղացիք ետևիցն են ընկնում թալանը յետ դարձնելու յուսով, աւազակները հարայի գնացողներից մի քանիսի հրացաններն էլ խլում-տանում են եղել...: Ճարայում նստող պարսից սահմանապահ քուրդ Իսմայիլ աղան ուշացաւ իր օգնութիւնով, իբր թէ, լուրը շատ ուշ ստանալու պատճառով...») թղթակցությունները:

Հայկակ, Թրքօ-պարսկական սահմանագլուխ, «Ռազմիկ», 1906, N 57, 17 մայիսի, էջ 2: Յովհ. /Ստեփան Հովհաննիսյան/, Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 97, 7 մայիսի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 104:

Կրթություն

Սակավահայ Այանում հայոց դպրոց երբևէ չի գործել: Հենց այս պատճառով էլ 1905 թ. հայերի մեջ ոչ մի գրագետ չկար:

Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 51: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 104:

Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Այանի միայն հայ բնակիչների թվաքանակը մատնանշող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1860	8	36	23	59		Մխիթարեանց Ա., Ցուցակ որքանութեան ազգի հայոց ի վիճակին Ատրպատականի ի Պարսկաստան, ըստ տանց նոցին, ըստ արական և իգական սեռից յիւրաքանչիւր գաւառս, «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1875	7	32	22	54		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1890	5					Գորոյեանց Ն., Պարսկաստանի հայերը, Թեհրան, 1968, էջ 183: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1893	15					Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 31, 3 յունվարի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1895	22	74	67	141		«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1896	22	87	54	141	Գյուղն ուներ նաև 13 տուն իրանցի թուրք բնակիչ:	Պալունի, Վիճակագրական տեղեկութիւն Սալմաստ գաւառի հայ ազգաբնակութեան, «Նոր-Դար», 1896, N 216, 10 դեկտեմբերի, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1898	22	87	54	141		«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103:
1905	21	59	56	115	Համաձայն այլ տեղեկագրի՝ թրքախառն Այանն ուներ 21 տուն՝ 115 (60-ը՝ ար., 55-ը՝ իգ.) հայ բնակիչ. 28 հոգի էլ պանդուխտ էր (Նիւթեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութեան համար, հ. Դ, Պէյրութ, 1982, էջ 267):	Մատենադարան, Գ. Հովսեփյանի արխիվ, թղթ. 91, վավ. 14, թ. 11: Տե՛ս նաև Աթայեան Ա., Սալմաստ, Նոր Ջուղա, 1906, էջ 50 և ներդիր: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 103: