ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հակ 18 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան) / Հակ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Աղավնագետի ձախ կողմում, ծովի մակերեւույթից 1720-1800 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 128:

Պատմություն
13 դ․

Պատմական հարուստ անցյալ ունեցող Հակ գյուղը հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հիշատակվում է XIII դարում, Ստեփանոս Օրբելյանի կողմից:

Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմության, Երեւան, 1986, էջ 399։
Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 267։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 128:

Այն հանգամանքը, որ հետագայում գյուղը ստացել է Մինքյանդ անունը, մի շարք հետազոտողների եւ այդ թվում մեզ կարծել է տվել, թե այն Օրբելյանի հիշատակած Մննի գյուղն է եղել եւ օտարների կողմից քիչ աղավաղվելով դարձել է՝ Մինքյանդ:

Մորուս Հասրաթյան, Պատմա-հնագիտական ոաումնասիրություններ Երեւան, 1985, էջ 155։
Армен Карагезян, К локализации гавара Кашатаг, «ԼՂՀ», 1987, N 1 էջ 43։
Ս. Կարապետյան, Ազատագրված Մննի գյուղի պատմությունից, «Հայրենիքի Ձայն», 1993, N 27, էջ 5։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 128:

Նկարագրություն

Սակայն, հայտնի «ժամանակագրության» մեջ, ըստ տեղադրության հերթականության, հիշված Հակը ճշտորեն համապատասխանում է ներկայիս Մինքյանդին (այդ ցուցակում Հակը հիշված է Հերիկի եւ Եզնագոմերի միջեւ): Բացի այդ ակնհայտորեն նաեւ միջնադարում բազմամարդ եղած գյուղը բնականաբար կունենար նաեւ բարձր հարկաչափ: Եվ իսկապես, Օրբելյանի Աղահեճ գավառի ցուցակում հիշված Հակի դիմաց նշված է հարկաչափ՝ 15 միավոր: Այն ամենաշատն էր ամբողջ գավառում: Մինչդեռ նույն ցուցակում հիշված Մննին հարկ էր մուծում ընդամենը` 6 միավոր: Վերջապես գյուղի՝ Հակ անունը հիշված է նաեւ գյուղամիջում կանգուն եկեղեցու 1675 թ. փորագրված արձանագրության մեջ: Ուստի սրանով հերքվում է մինչեւ այժմ այնքան համոզիչ թվացող եւ անգամ կասկած չհարուցող Մննի-Մինքյանդ նույնականությունը պնդող տեսակետը:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 128:

Ստուգաբանություն

Ինչ վերաբերում է Մինքյանդ անվան ծագմանը, ապա այն, համաձայն մի ավանդության, կապվում է Լենկ Թեմուրի անվան հետ, համաձայն որի՝ գյուղը զորավարի ավերած 1000-րդ բնակավայրն էր (մին=հազար, քյանդ=գյուղ):

Ա. Ղանալանյան, Հայկական ավանդություններ, Երեւան, 1969, էջ 172։
"Армянские легенды и предания", Москва, 1990, Էջ 33։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 128-129:

Բնակչություն
18 դ․

Գյուղում եւ մերձակայքում պահպանված բազմաբնույթ հուշարձանները վկայում են, որ Հակը հայաբնակ է եղել մինչեւ XVIII դարի սկզբները: Այն կրկին հայերով բնակեցվել է 1841 թ., երբ այնտեղ մշտական բնակություն են հաստատել Խնձորեսկ գյուղից փոխադրված հայ ընտանիքներ: Ի դեպ, խնձորեսկցի հայերի մի մասի՝ Մինքյանդում հաստատվելու առթիվ վկայություններ են պահպանվել նաեւ արխիվային վավերագրերում «...բնակչաց Խնձորեսկ գեղջ վերաբնակեցելոց ի գիւղն Մինքեանդ յաջորդութիւն Տաթեւու...» (1856թ.): Սակայն, գյուղն այլեւս զուտ հայաբնակ չէր:

Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 255։
Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205 թ. 19:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129:

Պատմություն

Մինքյանդում հայերը բնակվում էին առանձին թաղամասում, գյուղի հարավային կողմում, դեպի Աղավնագետը իջնող հարավահայաց ձորալանջին: Ի դեպ, ճիշտ այդ հատվածում է սահմանագծվում պատմական Հակ գյուղատեղին:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129:

Բնակչություն
20 դ․

XX դարի սկզբին մինքյանդցի հայերը. «... ունէին լաւ տներ՝յաճախ երկու յարկանի եւ թիթեղեայ տանիքով: Նրանք պարապում էին երկրագործութեամբ, անասնապահութեամբ, մասամբ եւ առեւտրով: Ունէին 21 խանութ զանազան տեսակի ապրանքներով: Ունէին նաեւ դպրոց իր յատուկ շէնքով, ուր սովորում էին նոյն իսկ թուրք մանուկներ...»:

Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 255։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129-130:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

1905 թ. հայ-թրքական ընդհարումների չարաղետ ալիքն ընդգրկեց նաեւ Մինքյանդը: Ինչպես տեղացի, այնպես էլ հարեւան գյուղերի գազազած ամբոխը ամբողջ 4 օր (օգոստոսի 19-22-ը) իրականացրեց անպաշտպան եւ փրկության որեւէ ճանապարհ չունեցող հայության սպանդն ու թալանը: 696 հայ բնակիչ ունեցող գյուղը կորցրեց 240 մարդ: Նրանցից 198-ը սպանվեցին, իսկ մյուսները գերեւարվեցին: Հայերի ամբողջ ունեցվածքը թալանվեց, իսկ տները հրկիզվեցին: Քիչ ուշ (օգոստոսի 25-ին), Շուշիի մոտակա քոչվորների ձեռքից ազատվեցին 5 հայեր, իսկ եւս 38-ը ազատվեցին մուղանցի թափառական թուրքերի ձեռքից:

Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 259։
Տես նաեւ՝ Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆոնդ 56, ցուցակ 4, գործ 422, թերթ 5։
«Արշալոյս», 1905, 6 սեպտեմբեր N 6, էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Պատմություն
1918 թ․

Ընդհանրապես, մինքյանդցի քրդերը միշտ էլ աչքի են ընկել հայերի նկատմամբ կատարած գազանություններով: Ծնունդով այս գյուղից էր 1918 թ. Բաքվում հայերի կոտորածների գլխավոր կազմակերպիչներից մեկը՝ Խոսրով բեկ Սուլթանովը. «Իրենց դաժանությամբ առանձնապես աչքի էին ընկնում նրա Սուլթան եւ Իսկենդեր եղբայրները, որոնք հայաբնակ գյուղերի (Վանք, Բալլուջա եւ այլն) վրա ավազակային հարձակումների կազմակերպիչներն էին: Սուլթան բեկի ձեռքով ոչնչացավ եւ անխիղճ թալանի ենթարկվեց Հաջի-Սամլուի ֆրանսիական ընկերության բնակավայրը...»:

Գ. Ա. Հովհաննիսյան, Սովետական իշխանության հաստատումը Լեռնային Ղարաբաղում, Երեւան, 1971, էջ 102։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

1913 թ․

1913 թ. Գանձակի նահանգական դատարանում տեղի ունեցավ Մինքյանդի հայության կոտորածի գործով դատը. «... Մեղադրւողների թիւը առաջի տարում եղել է մօտ 200, բայց մեղադրանքի փաստացի կողմը թույլ լինելով, կրճատւելով, այժմ հասել է 33-ի»: Ամբողջ գյուղերի եւ առաջին հերթին Մինքյանդի քրդերի մասնակցությամբ իրականացված հայերի կոտորածի համար ի վերջո կայացած դատավճռով պատասխանատվություն կրեցին միայն 29 մարդ, «մինքենդցի մօտ 250 հոգու, մանկամարդ կանանց եւ աղջկանց կոտորածի վերաբերմամբ նահանգական դատարանի սեկցիայի ունեցած 7 օրւայ նիստից յետոյ ներկայ եղող 30 մեղադրեալներից արդարացած է մէկը, դատապարտուած է մէկը, դատապարտուած են 8-ից մինչեւ 12 տարւայ տաժանակրութեան 23 հոգի, իսկ հինգ հոգի 8 եւ մի հոգի 4 ամսւայ բանտարկութեան»: Դատավարությունից հետո. «Իր հայրենի հողին ու ջրին սովոր գիւղացին» չնայած այն բոլոր գազանութիւններին, որ տեսել էր համագիւղացի թիւրքերից, ժամանակի ընթացքում վերադառնում է Մինքենդ, նորից իր քանդւած տունը շինում, իր կոտրատւած գութանը սարքում...»:

«Հորիզոն», 1913, N 136, էջ 4, N 129, էջ 4, N 146, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Քահանա
1916 թ․

1916 թ. Մինքյանդում քահանա ձեռնադրվեց համագյուղացի Միքայել Տեր-Մինասյանը:

«Արարատ», 1916, սեպտ.–հոկտ., էջ 636։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Վերաբնակեցում
1918 թ․

Նոր արհավիրքը իրեն երկար սպասեցնել չտվեց: 1918 թ. գյուղը վերջնականապես պարպվեց հայ բնակչությունից: Նրանք գլխավորապես վերաբնակվեցին Խնածախ, Խոզնավար եւ հարակից այլ գյուղերում:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Պատմություն
1921 թ․

1921 թ-ից գյուղը հայտնվեց Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում, իսկ դա նշանակում էր, որ Մինքյանդից հեռացած հայերի համար վերադարձը հայրենի գյուղ կարող էր մնալ միայն իբրեւ չիրականացված երազանք, քանի որ այդ պետության գոյության ընթացքում միայն համալրվեցին հայաթափ նոր բնակավայրերի ցուցակները:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Բնակչություն
1981 թ․

Արդեն 1981 թ. Մինքյանդն ուներ 2306 ծագումով քուրդ, թրքացած բնակչություն: Փաստորեն անցնող տասնամյակների ընթացքում Մինքյանդը դարձել էր Լաչինի շրջանի ամենաբազմամարդ գյուղը:

«Ադրբեջանի խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն) հատոր VI, Բաքու, 1982, էջ 578։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Պատմություն
1988 — 1992 թթ․

Արցախյան մերօրյա շարժման հենց սկզբից մինքյանդցիները կրկին աչքի ընկան իրենց ավազակաբարո վարքով: 1988-1992 թթ. ընթացքում գլխավորապես անասնագողության նպատակով պարբերաբար թափանցելով Հայաստանի Հանրապետության Սիսիանի եւ Գորիսի շրջանների տարածքը, հովիվներին գերելով կամ սպանելով, նրանք դեպի Մինքյանդ էին քշում բազմաթիվ անասնահոտեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

1993 թ․

Բայց «մեր արինը Աստւած տափին չի թողնի» խոսքը, որն արտասանել էին եղեռնապուրծ մինքյանդցի հայերը 1905-ին, իրականություն դարձավ 1993-ի գարնանը: Հայ ազատամարտիկները վերջնականապես ազատագրեցին Մինքյանդը:

«Հորիզոն», 1913, N 146, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 130:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Մինչև 1918 թ. հայաբնակ թաղամասը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մինքյանդ

ԺԹ դ. վերջին և Ի դ. սկզբին մի քանի վավերագրերում գյուղաբնակ հայերի թվաքանակը վկայված է հետևյալ չափով.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1886	47	246	207	453	Նույն թվին գյուղում բնակվում էին նաեւ 23 տուն (147 շունչ) քրդեր:	"Елисаветопольская губерния, свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа", Тифлис, 1888, Էջ 140-141։ Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, Էջ 101։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակ
1897	85			556		Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, Էջ 245։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129:
1901		270	228	498		ՀՀՊՊԿԱ, ֆոնդ 56, ց. 14, գ. 205, թ. 27-28։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129:
1905				696		Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 255: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129:
1918				811		ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 150, ց.1, գ. 59, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 129: