ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հախվերան 2 Հուշարձան

Իրան (Երկիր) / Արևմտյան Ատրպատական (Նահանգ) / Սալմաստ (Գավառ) / Հախվերան (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Սալմաստ քաղաքից 15,5 կմ հարավ-արևմուտք՝ ծովի մակերևույթից 1670-1700 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181:

Անվան ծագում

Ծագում է արաբերեն հախ և թուրքերեն վերան բառերից, որ թարգմանաբար նշանակում է իրավունք տվող:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181:

Պատմություն

Ի տարբերություն գավառի լեռնակողմյան հայաբնակ գյուղերի մեծագույն մասի, որոնք 1828 թ. ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո լքեցին իրենց հնամենի բնակավայրերը, հախվերանցիները չմիացան այդ գաղթին և շարունակեցին ապրել հայրենի գյուղում: Մինչև առնվազն 1892 թ. այն փաստացի զուտ հայաբնակ գյուղ էր, սակայն արդեն 1896 թ., բացի 46 տուն հայերից, բնակվում էին նաև 2 տուն քուրդ և մի քանի տուն ասորի:

«Մշակ», 1892, N 121, 22 հոկտեմբերի, էջ 2:
Պալունի, Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 73, 26 ապրիլի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181:

1890-ական թթ. սկզբներին գյուղաբնակ հայերի կացության մասին լավագույնս պարզում է հետևյալ տեղեկությունը. «Սալմաստի Հախվերան գիւղի բնակիչները, որոնք բոլորն էլ հայեր են, ուզենալով վերջ դնել քիւրդերի անվերջանալի աւազակութիւններին, վճռում են աւազակներից մինին, Մուստաֆա անունով քիւրդին, հրաւիրել գիւղի պահապան, որոշ վարձով, որպէսզի գիշերները գողերից ապահով լինեն: Սակայն յիշեալ քիւրդը մի քանի ժամանակ պահապան լինելուց յետոյ` անհետանում է գիւղից, յափշտակելով մի հարսին և կողոպտելով հարսի տան բոլոր իրեղէնները: Խեղճ հարսի նշանածը այդ ժամանակ պանդխտութեան մէջ է լինում»:

«Մշակ», 1892, N 121, 22 հոկտեմբերի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181:

1895 թ. նոյեմբերի 13-ի թղթակցությունը հայտնում է. «Քիւրտ Մամէի մարդիկ Սալմաստի Հախվէրան հայ գիւղին մէջ ձմերելու եկած են. գիւղացիների բոլոր ունեցածները իրենց ձեռքէն ելեր են: Սալմաստի հայոց առաջնոդական փոխանորդ արժ. Արսէն վ. Վեհունին բողոքած է ուր որ հարկն է և Թաւրիզէն այս օրեր մի պաշտօնեայ գալու է քիւրտերը գիւղէն դուրս հանելու համար»:

«Արմէնիա», 1895, N 41, 21 դեկտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181:

1897 թ. հայերի նկատմամբ ծայր առած ոտնձգություններն այն աստիճանի էին հասել, որ բնակիչները ստիպված հեռանում են գյուղից. «Հախվերանցիները 97-ի ամրան դէպքերի պատճառով ստիպուեցան մեծ մասամբ գիւղից փախչել 8 հոգու կորուստ տալով, այժմ տեղաւորուած են Հին Քաղաքում եւ շուտով իրենց տեղը կը վերադառնան, եթե պաշտպանութիւն գտնեն»:

«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505, ծնթ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181:

Առանձնապես ուշագրավ է 1906 թ. մարտի 13-ին տեղի ունեցած միջքրդական ընդհարումը գյուղում հաստատված ավդոյիների և նրանց վրա հարձակված երեք այլ ցեղերի միջև. «...առաւօտեանից մինչև երեկոյ, Հախվէրան գիւղը պաշարված էր Սօմայի գաւառից եկած՝ Կարդար, Մահմադի և Խըդըրի միացեալ ցեղերից կազմված ահագին քրդերով, մօտ 250-300 հոգի, հետևեակ թէ ձիաւոր և, ամբողջ օր կատաղի հրացանաձգութիւն էր տեղի ունենում: Պաշարվածները, որոնք պատկանում են ավդոյի ցեղին, միմիայն 13-14 տուն էին, այն էլ 9 հրացանաւոր-կռւողներ տալով միայն, սակայն չը նայած դրան, վերջիններս յաղթող դուրս եկան, յարձակող-պաշարող կողմից 7 հոգի սպանելով...

Ավդոյիները՝ մինչև արեգակի մայր մտնելը՝ չը թողնելով, որ թշնամին իրենց մօտենալ կարողանայ և, օգտվելով գիշերային մթութիւնից, կարողացան իրենց ընտանիքներով միասին փախչել Հին-քաղաքը, որտեղում ընտանիքներ շտապել էին ապաստանել Իմամ-Զադէում...: Ավդոյիներից միայն մի յղի կին զոհ էր գնացել թշնամու գնդակին: Միացեալ 3 քիւրդ ցեղեր ավդոյիների հեռանալուց յետոյ միայն կարողանում են մուտ գործել Հախվէրան: Այս գիւղը առաջ հայաբնակ էր, նրանք՝ ավդոյիները մի տարի է ինչ հաստատվել էին այնտեղ և, նպատակ ունէին հայերով դարձեալ շէնացնել և, արդէն Սալմաստի այլ և այլ գիւղերում ցրիւ եկած նախկին հախվէրանցիների հետ բանակցութեան մէջ էին, որ վերջինները տեղափոխվէին այնտեղ և սկսէին գարնանային երկրագործական աշխատանքները: Երէկվայ կռւի պատճառը հետևեալն էր: Մարտի 11-ին, Հախվէրանի ավդոյիների մեծ՝ Միրօ-Ջավոյի տղայ Մահմուդ իր մի քանի խոլամներով մտնում է Ճարա գիւղ, Ջահվար-աղայի փոխանորդ Մուստաֆա-խանի տունը և, նրան կարողանում է սպանել իր չորս խոլամների և աղջկայ հետ, և տունը դատարկելով թանկագին ապրանքներից՝ յետ դառնում: Այս սպանութիւնը եղել էր ի վրէժ Ջահվար-աղայի, որ Մուստաֆա-խան համարձակել էր նրա տեղը նստել, նրա տունը բնակել»:

Յովհ., Նամակ Պարսկաստանից, «Մշակ», 1906, N 68, 29 մարտի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 181-182:

Բնակչություն

ԺԹ դարավերջով հախվերանաբնակ հայերի գոյության մասին վկայությունները եզրափակվում են: Սա հուշում է, որ գյուղը պարպվել է բնիկներից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:

Քահանա

Հայտնի է, որ 1856-1857 թթ. Հախվերանի հայերին հովվում էր Սառնայի քահանան: Նրա մասին գովեստով է խոսել գյուղացիներից մեկը. «Մեր քահանան վաղուց է, որ մեռել է. մեզ այժմս Սառնա գիւղի Ն... քահանան է մխիթարում. ձմեռը նա գալիս է մեր գիւղը և մնում է մի քանի շաբաթներ, երկար գիշերներում նա մեզ հաւաքում է մի տան մէջ և սկսում է մեզ պատմել մեր նախնեաց գործերից, մեր հայութիւնից և մեր սուրբ հաւատից: Նա այնպէս բարի է... նրա պէս քահանայ ողջ Սալմաստում չը կայ...»:

Աֆթանդիլեանց Ա., Պատկերներ Րաֆֆիի կեանքից, «Մշակ», 1903, N 56, 14 մարտի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:

1864 և 1875 թթ. գյուղն ուներ իր քահանան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 429, ց. 1, գ. 100, թ. 102:
«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:

ԺԹ դարի երկրորդ կեսին միայն հայերին վերաբերող վիճակագրական մի քանի տեղեկությունների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1860	23	96	82	178		Մխիթարեանց Ա., Ցուցակ որքանութեան ազգի հայոց ի վիճակին Ատրպատականի ի Պարսկաստան, ըստ տանց նոցին, ըստ արական և իգական սեռից յիւրաքանչիւր գաւառս, «Համբաւաբեր Ռուսիոյ», 1862, N 30, 20 սեպտեմբերի, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:
1875	35	137	100	237		«Արարատ», 1876, Գ, էջ 110: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:
1893	60					Ուղեւոր, Սալմաստ, «Արմէնիա», 1894, N 31, 3 յունվարի, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:
1895	46			261		«Արարատ», 1896, Բ, էջ 94: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:
1896	46	151	160	311		Պալունի., Նամակ Պարսկաստանից, «Նոր-Դար», 1896, N 73, 26 ապրիլի, էջ 3 (ի դեպ, նշյալ թվականին բնակիչներից 45-ը գտնվում էին պանդխտության մեջ): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182:
1898	46	160	131	291		«Արարատ», 1898, ԺԱ-ԺԲ, էջ 505: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Սալմաստ, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 182: