ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Առեն 7 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Արծկե (Գավառ) / Առեն (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Արծկե քաղաքից 24 կմ արևելք՝ համանուն Առեն լճի արևելյան ափին՝ ծովի մակերևույթից 1660-1670 մ բարձրության վրա. «Առեն գյուղը գտնվում էր մի հարթ տարածության վրա՝ զերծ սարերից և բլուրներից»:

Քեշիշյան Մ., Արծկեի փրկված հայ բեկորը, Երևան, 2014, էջ 30: Նաև՝ «Մեր գյուղը` Առենը, գտնվելիս է եղել Վանա ծովակի հյուսիսարևելյան ափին` Արծկե գավառի Արծկի (Արծկե) և Ականց քաղաքների միջև, այնտեղ, ուր Սիփանից հոսող ջրերը մի լճակ են առաջացրել, որը բաժանվում է Վանա ծովակից 3-4 կիլոմետր լայնությամբ հողաշերտով (իրականում միայն 1 կմ է-Ս.Կ.): Ասում եմ գտնվելիս է եղել, քանի որ չգիտեմ` ներկայումս այն գոյություն ունի՞, թե՞ ոչ» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 8):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 52:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Առին, Արեն, Արին, Հառեն անվանաձևերով: Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Գյոլդյուզյու (Göldüzü):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 52:

Մանրատեղանուններ

Առենի գլխավոր փողոցի վերջում գտնվող եկեղեցուց և վարժատնից «...այն կողմ սկսվում էր Առվտոցներ կոչվող հանդամասը` 8-10 կիլոմետր սնկառատ մի հարթավայր, որը գարնանը` մինչև մայիս-հունիս, և աշնանը` հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին, լիառատ սունկ էր մատակարարում մեր և շրջակա գյուղերին: Մեր Առվտոցներում 5-10 րոպեն բավական էր մի մեծ սալա (ուռենու բարակ ճյուղերից հյուսված կողով, քթոց) սունկ ժողովելու համար, որով զբաղվում էին գլխավորապես երեխաները: Մեր սունկի համն ունի միայն Գեղամա լեռներում աճող սունկը, որն այստեղ մսից եռակի թանկ են ծախում քիչ լինելու պատճառով»:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 9:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 52:

Բանգուշի աղբյուր. «Առվտոցներ կոչվող հանդամասով էին անցնում մի քանի առվակներ, որոնք սկիզբ էին առնում Սիփանից: Դրանց մի մասը թափվում էր Վանա ծովակ, իսկ մեծ մասը հոսում էր դեպի Առենի լճակը: Այդպիսի առվակներ էին առաջացրել նաև ստորգետնյա ջրերի ինքնաբուխ աղբյուրները, որոնք բխում էին Առենի շրջակայքում, նույնիսկ գյուղի մեջ: Դրանց թվին էր պատկանում Բանգուշի գերդաստանի հարդանոցից վերջերս ժայթքած աղբյուրը, որը հայտնի էր Բանգուշի աղբյուր անունով: Այդ գերդաստանը ստիպված էր ճեղքել մարագի պատը, այդ աղբյուրի ջրերի համար քարերով շարված առու բացել և այն ուղղել Առվտոցներով անցնող առվակներից մեկի կողմը և խառնել նրա ջրերին, որը լցվում էր Վանա ծովակի մեջ: Վանա ծով թափվող այդ աղբյուրները և Սիփանից եկող ջրերն անուշահամ էին, որի հետևանքով էլ ծովից տառեխ ձկան հսկայական վտառներ էին շարժվում այդ ջրերով դեպի վեր` դեպի դրանց ակունքները:
Ծովի ջրի` խիստ աղի լինելու պատճառով միակ ձկնատեսակը` տառեխը, երբեմն այնպիսի մեծ վտառներով էր շարժվում դեպի այդ քաղցրահամ առվակները, որ հաճախ ջրաղաց աշխատեցնելու ուժ ունեցող առվակները փոխում էին իրենց հունը և նոր հուն բաց անում իրենց համար:
Բանգուշի աղբյուրից օրվա ցանկացած ժամի ցանկացած քանակով կարող էիր տառեխ վերցնել: Ասում եմ վերցնել, քանի որ այդ ձուկը ոչ թե ձեռքով էին բռնում, այլ ուղղակի ուռենու շիվերից պատրաստված սալան կարող էիր մտցնել աղբյուրի ջրի տակ և այդտեղից կիսով չափ լցված թպրտացող տառեխ հանել»:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 9:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53:

Խաչաղբրի դար. հուշագրի շնորհիվ փոխանցված մանրատեղանուն է «...եկեղեցու հետևում գտնվող Խաչաղբրի դար»-ը:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 19:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53:

Պատմություն

Առենը, անկասկած, գավառի հնամենի բնակավայրերից է, սակայն նրա մասին գրավոր հիշատակություններ չեն պահպանվել, և խնդիրը գոնե որոշ չափով պարզաբանվում է սոսկ գյուղի տարածքում դեռևս պահպանվող նյութական մշակույթի հուշարձանների մնացորդների շնորհիվ: Ավերված գերեզմանոցից հափշտակված և մեծ մասամբ որպես շինանյութ յուրացված ԺԱ-ԺԸ դարերին վերաբերող ամբողջական կամ կոտրատված բազմաթիվ խաչքարերն իրենց գոյությամբ առաջին հերթին լավագույնս փաստում են առնվազն նշյալ ժամանակահատվածում գյուղի՝ մարդաշատ և շեն լինելը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53:

1371 թ. Առեն գյուղը հիշվում է իբր հրաշագործ մի Ավետարանի միջոցով հիվանդներին բժշկելու կապակցությամբ. «...եկաք ի դէպ Արծնու[ն]եաց աշխար[հ]ն, ի գիւղ, որ կոչի Առէն, երկու թուրքի տղայ, մէկ կուր էր՝ լուսաւորեաց, մէկ՝ դիւայհար էր՝ բըժշկեաց...»:

Հայերեն ձեռագրերի ԺԴ դարի հիշատակարաններ, Երևան, 1950, էջ 154:, էջ 499:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53:

1556 թ. Առենը հիշվում է թուրքական հարկամատյանում: Նույն թվականին գյուղի հացահատիկային բույսերի հարկաչափն էր 1550 քիլա ցորեն, 275 քիլա գարի:

Kılıç O., XVI. Yüzyülda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999, s. 23, 197.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53:

Ինչ վերաբերում է ԺԹ դարից մեզ հասած գրավոր հիշատակություններին, ապա որքան էլ ցավալի է արձանագրել, այնուամենայնիվ, հատկապես ժամանակի պարբերականների էջերում այդպիսիք երևան են գալիս գրեթե բացառապես գյուղի հետ պատահած մի որևէ ողբերգական իրադարձության առնչությամբ (սա, իհարկե, նաև այլ գյուղերի պարագայում):

1881 թ. հիշատակություններից մեկն ահազանգում է տեղի ունեցած տխուր միջադեպի մասին, ներկայանում է որպես կրկնակի ցավալի տեղեկատվություն, քանի որ գյուղը մարդկային կորուստ էր տվել ոչ թե քրդերի հետ գրեթե սովորական դարձած ընդհարումների, այլ ներհայկական խնդիրների պատճառով. «Մի ուրիշ ցաւալի դէպք ալ: Առէն գիւղի հայերը իրենց դրացի ուրիշ գիւղի հայոց հետ վէճ ունեցեր են, իրենց տաւարները իրարու սահմանէն ներս արածացնելու համար: Վէճը սաստիկ կռիւի կը փոխուի և երկու կողմէն ալ ծանր կերպով վիրաւորեալներ կը լինին: Հայ գիւղացիներ իրարու դէմ կը բողոքեն կառավարութեան, որ երկու կողմի գիւղացւոց ալ զէնքերն առնելով, զիրենք կը բանտարկէ»:

Փաստորեն իբր հերիք չէր, որ հայ գյուղացիները միմյանց դեմ էին կռվել, դեռ յուրաքանչյուրն էլ իր հերթին անխոհեմաբար կառավարությանը բողոք էր ներկայացրել, որի պատճառով էլ զրկվել էր ունեցած առանց այն էլ սակավաթիվ զենքերից (նույնը, անշուշտ, նաև Գազոխ գյուղի պարագայում):

Հրանտ /Մկրտիչ Փորթուգալյան/, Նամակ Թիւրքիայից, «Մշակ», 1881, N 101, 5/17 յունիսի, էջ 3: Հայ գյուղացիների ցավալիորեն ծայրահեղ անխոհեմ քայլի մանրամասնությունները տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 19-21:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53:

Գյուղին վերաբերող հաջորդ վկայություններն արդեն պարզում են Համիդյան ջարդարարության մանրամասները: Ինչպես գավառի այլ բնակավայրեր, այնպես էլ Առենը զոհ է գնում 1895 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին. «Առէն գիւղէն կը սպաննուին ութ հոգի և կը վիրաւորուին 12 անձինք: Ահա այդ սպանուածների անւանացուցակը. Մուրատ Մանուկեան, Մալխաս Յակոբեան, Եղիազար Սարգիսեան, Մարտիրոս Աւագեան, Մարգար Սարգիսեան, Գասպար Գրիգորեան, Գասպար Թամոյեան, ութերորդի անունը մոռցած է թաղող քահանան»11: Սպանություններից զատ՝ գյուղն ամբողջովին թալանվում և ավերվում է:

Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի 1895 թ. սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսների, «Հնչակ», 1896, N 5, 15 մարտի, էջ 40: Նշվ. հոդվ., «Հնչակ», 1896, N 8, 15 ապրիլի, էջ 63:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 53-54:

Ծանրագույն այդ օրերին առենցիների մի նշանակալի մասն ապաստան է գտնում Թիմար գավառի Խժիշկ գյուղում: Համենայն դեպս, 1895 թ. հոկտեմբերի 23-ի դրությամբ նշյալ գյուղում կար 300-ից ավելի առենցի. «Բզնունեաց գաւառի Առէն գիւղէն երեք հարիւր հոգիէն աւելի հարստահարեալ հայեր գաղթեր եկեր են տեղս. հագուստ, անկողին, ուտեստ և ամեն մի ապրուստի պիտոյք չունին իսպառ: Բաց աստի, նոյն գիւղացի 25-ամեայ ծաղկահասակ երիտասարդ մը վերաւորուած է ոտքէն, ծունկէն վար. հրացան գնտակը այժմ ոտքի մէջն է և նաև ոտքի ոսկորը կոտրած է: ...երեք հարիւր գաղթականներու թւոյն մէջ կան չորս հոգի հրացանի գնդակով և սրով վիրաւորեալներ. վիրաբոյժի պէտք ունին. տեղս վերաբոյժ չգտնուելուն առթիւ սոյն չորս հոգիները օր-գիշեր անդադար արեան արտասուք կը հոսցնեն»:

Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի 1895 թ. սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսների, «Հնչակ», 1896, N 3, 15 փետրվարի, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54:

Սպանդից փրկված առենցիները հաստատվել էին նաև Էրերինում: Նույն թվականի հոկտեմբերի 26-ին նրանց վիճակի մասին գրվել է. «Գաղթականները չափազանց կը նեղուին սառնամանիքէն և ուտեստների ու բնակարանների պակասութեան պատճառով մաս մը պէտք է խրկել շրջակայ գիւղօրայք, սակայն դժուարութիւնն այն է, որ չի պիտի կրնան մինչև իրենց տեղեր հասնիլ, քանզի շէն մնացած գիւղեր իրարմէ հեռու և ժողովուրդն ալ բոլորովին մերկ ու բոպիկ է, իսկ եղանակները՝ ցուրտ են: Առէն գիւղին մէջ, ի բաց առեալ քիւրտերու գնդակներէն սպանեալները, ութ հոգի ալ ցրտերէն մեռած են, կին, աղջիկ, տղայ, մնացեալն ալ հոգևարքի մէջ կը տառապին»:

Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի 1895 թ. սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսների, «Հնչակ», 1896, N 3, 15 փետրվարի, էջ 24:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54:

Տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունների հետևանքները և հետագա տարիների ոչ պակաս անմխիթար կացությունն այն աստիճան անհույս էին թվում, որ տակավին 1899 թ. գյուղի մելիք Պետրոսն այդ ամենի մասին հարկ է համարում զեկուցել կաթողիկոսին. «Մի զզվելի մատնության զոհ դառնալու հետևանքով հեռանալու ստիպված և ճանապարհին իսպառ կողոպտված Ալճավազի Առին գյուղի Մելիք Պետրոս Քանքանյանը կաթողիկոսից խնդրում է անձամբ ընդունել, որպեսզի պատմի գավառի բնակչության տառապանքն ու ցավերը»:

Մատենադարան, ց. 46բ (Արխիվ Խրիմյան կաթողիկոսի), թղթ. 109, վավ. 459:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54:

Արդեն 1900 թ. խաղաղություն և կարգ ու կանոն հաստատելու համար կառավարությունը հայաբնակ մի քանի գյուղերում (դրանց թվում՝ նաև Առենում) զետեղում է որոշ թվաքանակով թուրք զինվորականություն: Ամենայն ազատությամբ թալանելուն, սպանելուն, առևանգելուն վարժված քրդերը այն շատ շուտով ընկալում են որպես իրենց գործողությունները կաշկանդող հանգամանք:
Նման իրավիճակը սովորաբար պարարտ հող է դառնում օտար իշխողին ստրկական ծառայություններ մատուցող լրտեսների և մատնիչների համար, որից և ցավալիորեն չի խուսափում նաև Առենը. «Վասպուրականի Կ. Կօմիտէի որոշմամբ տէրօրի ենթարկւեցաւ Բզնունեաց գաւառի (Ալճավազ) Առէն գիւղացի Մէլիք Յակոբ Քանքանեան, իբրև լրտես Հիւսէյն փաշայի քով, իբրև մատնիչ մեր երեք ընկերներու, որոնք Հիւսէյին փաշայի հրամանով և քիւրդերու ձեռքով սպանւեցան չարաչար տանջանքներով»:

«Դրօշակ», 1901, N 8, նոյեմբեր, էջ 134:
«Դրօշակ», 1906, N 6, յունիս, էջ 95:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54:

Թուրքիայի՝ Առաջին աշխարհամարտին միանալն անմիջապես արտացոլվում է նաև Առենում: Այստեղ նախ զորակոչ է սկսվում. «Պատերազմը յայտարարուելուն պէս գիւղէն զինուոր տարին 200 տղամարդիկ, որոնցմէ սպաննուեցան 6 հոգի, իսկ մնացեալները փախան եկան: Տարապարհակ աշխատանքը կատարելու ատեն գիւղէն տարին 150 սևատաւար, 60 սայլ, որոնք կառավարութիւնը գրաւեց»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 273:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54:

Զորակոչին գրեթե զուգահեռ՝ գյուղից գանձվում է պատերազմական տուրք. «...կառավարութիւնը գիւղէն վերցուց 200 քիլա (մէկ քիլա 4 չափ է) ցորեն, 200 քիլա գարի և տարեկան, 100 քիլա ձաւար, 200 ոչխար, 50 փութ իւղ, 1500 զոյգ գուլպայ, չարուխ, թաթպան, 200 օսմ. ոսկի, 140 կտոր բամպակով իշլիկ, երեք նաւ յարդ (մօտ 1000 խալվար), որը շալակով (օլամ) Առէնէն տարած են մինչև Բարկաթ, 2000 փութ խոտ, թաղիք՝ 100 կտոր, ջուլ՝ 300 և այլն: Յետոյ վերմակներու և տոշակներու երեսները ոստիկանները կը տանին իբրև ջուալ (մեշոկ) գործածելով»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 273:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54:

Մահաշունչ օրերը մոտենում էին: 1914 թ. դեկտեմբերին սպանված Բշարե Չաթոյի որդին՝ Ամարե Չաթոն, 1915 թ. «...փետրւարի 9-ին հասաւ Արծկէ: Այդտեղ երեք օր հանգիստ առնելուց յետոյ, շարժւեց առաջ, և փետրւարի 12-ին իջաւ Կոճեր հայ գիւղը: ...Ամարէ Չաթօն գալիս էր լցւած հօր արեան վրէժով: Գեաւուրները սպանել էին նրա հօրը, գեաւուրներն էլ պիտի քաւէին այդ վրէժը, իսկ գեաւուրներ ներկա դէպքում հանդիսանում էին հայերը: Եւ Ամարէ Չաթօյի գալու լուրը մի վայրկեան տարածւում է ամբողջ շրջանը:

–Ես իմ խմբով գտնւում էի մեր գիւղում՝ Արճրայում,– պատմում է ինքնապաշտպանութեան շարժուն խմբի ղեկավար խմբապետ Օհանը,– գիշերւա ժամի 10-ը անցել էր, երբ հևիհև ներս ընկան երկու կոճերցի հայեր և օգնութիւն խնդրեցին: Հասէք, ի սէր աստուծոյ, էլ պատիւ նամուս չմնաց: Ամարէ Չաթօն իր քրդերով իջել է գիւղը, ծեծում են տղամարդկանց, բռնաբարում են կանանց ու աղջիկներին, բռնի դուրս են քաշում ոչխար, տաւար, մորթում են, եփում, թափում անխնայ, հասէք, գիւղը ձեռքից գնաց:

...ես ոտքի կանգնեցի շանթահարի պէս. ոտի թռան նաև տղաները 25-ի չափ, որոնք բարկութիւնից չը գիտէին ինչ անեն: Իսկոյն լուր տւի շրջակա գիւղերը և շուտով հասան նորից 25-ի չափ տղաներ, ու 50 հոգով ճանապարհ ընկանք դէպի Կոճեր: Լուսածագը սկսւել էր, երբ մենք հասանք Ղուզէլ հայ գիւղը: Ղուզէլից մինչև Կոճեր մնում էր կէս ժամուա ճանապարհ, և մենք նոր միայն մտել էինք Ղուզէլ, երբ Կոճերից երկու նոր մարդիկ հասան և խնդրեցին այլևս չը գնալ՝ ասելով, որ ինչ լինելու էր՝ եղել ու վերջացել է արդէն և քիւրդերը պատրաստւում են ճանապարհ ընկնելու: Ես կանգ առա Ղուզէլում, պատրաստւելու համար պաշտպանել միւս գիւղերը, բայց չը գիտէինք, թէ որ գիւղը նրանք կանգ պիտի առնեն: Նրանք իջնում էին համարեա բոլոր պատահած գիւղերը և մէկ օրւա ճանապարհը անցնում էին երկու-երեք օրում: Նախատեսելով այդ, խումբը բաժնեցի երկու մասի. 15 հոգի յանձնեցի Սև հայու տղային (խոսքը վերաբերում է կարաքեշիշցի Մկոյին) և ուղարկեցի Առէնի շրջանի ամենամեծ գիւղը, որը ունէր 117 տուն բնակիչ, իսկ 35 հոգին վերցրի ես և դիմեցի Խոռանց գիւղը: Առէնն ու Խոռանցը գտնւում են Խոռանց լճի հակառակ կողմերում՝ Խոռանցը ընկած է լճից արևմուտք, իսկ Առէնը՝ արևելք: Կոճերից Առէն կարելի էր գնալ լճի թէ հիւսիսային և թէ հարաւային ափերով. հարաւային ափերով գնալու համար պէտք էր Ղուզէլով անցնել, իսկ հիւսիսային ափերով գնալու համար Ղուզէլ մտնելու կարիք չը կար: Ես 35 տղաներով հասայ Խոռանց, ընտրեցի մի լաւ դիրք, որտեղից երևում էր Առէնը, քաշւեցինք այդ դիրքը ու սպասեցինք: Լոյսը բացւեց. արևը ծագեց և ահա Ամարէ Չաթօյի հրոսակախմբի ծայրը երևաց: Առաջից գնում էր ինքը՝ Ամարը իր հօրեղբօր և մի քանի թիկնապահների հետ միասին, յղփացած ու կշտացած, և ապա ցաք ու ցրիւ, բաժան-բաժան, 5-ով, 10-ով հետևում էին նրան ձիաւոր ու հետևակ քիւրդերը: Նրանք առաջացան, բայց Խոռանց չը մտան, այլ թեքւելով դէպի հիւսիս, բռնեցին այն գիծը, որը տանում էր դէպի Առէն...: Առաւօտեան ժամի 10-ն էր, երբ Ամարէ Չաթօն իր հօրեղբօր հետ, մի խումբ թիկնապահներով հասաւ Առէն: Մինչև այդ, առէնցիները գիւղի մի մասը դատարկել էին, բոլոր ընտանիքները տեղափոխել էին գիւղի միւս մասի տների մէջ, որպէսզի քիւրդերը իջնէին դատարկւած մասը, կանանց ու աղջիկների չը պատահէին և առանց անախորժութիւնների հիւրասիրէին ու անցնէին գնային: Երբ Ամարը իր շքախմբով հասաւ գիւղի ծայրը, ընդառաջ դուրս եկան գիւղի երկու հասակաւոր մարդիկ, դրանք էին՝ Մէլիք Աբրէն և ռէս Սրքօն: Մէլիք Աբրէն դատարանի անդամ էր, լուրջ, միևնոյն ժամանակ սրտոտ մի մարդ: Սա առաջ գնալով, ողջունեց Ամարին, ձեռքը նախ կրծքին և ապա ճակատին տարաւ ու յայտնեց, որ գիւղի մի մասը բոլորովին դատարկել են ընտանիքներից, որպէսզի նրանց ազատ տեղ լինի, և հրաւիրեց ձիուց իջնել:

–Ի՞նչ, ուրեմն դուք այնպէս էք արել, որ մենք ձեր կանանց երեսը չը տեսնե՞նք:– Այս խօսքերով դարձաւ Ամարը Մէլիք Աբրէին՝ ընդունելով վիրաւորուածին յատուկ զայրացած մի դէմք:

Մէլիք Աբրէն, որ նման դէպքերում իր լրջութիւնը կորցնել չը գիտէր, դարձաւ քիւրդ բռնաւորին և հանդարտ տօնով ասաց.

–Ձեզ համար, բէկ, մեզ մօտ պատրաստւած է և բնակարան և հիւրասիրութիւն, մեր աչքի վրա էք եկել, իսկ եթէ դուք մտածում էք մեր կանանց պատւին էլ դիպչել, այդ մենք թոյլ չենք տայ:

Այս խօսքերը դուր չեկան Ամարէ Չաթօյին, նա խոժոռւեց, փրփրաց և ձեռքով նշան արեց, նրա մարդիկ մի քանի հրացան կրակեցին օդի մէջ. այս արեցին սարսափ տարածելու համար: Բայց Մէլիք Աբրէն իրեն չը կորցրեց և հասկանալով, որ անկարգութիւններն ու բռնութիւնները անխուսափելի են, յետ դարձաւ օգնութեան կանչելու Սև հայու տղին, որը իր խմբով քաշւած Երիցու Դաւօյի տունը, սպասում էր հետևանքներին: Մինչև որ Մէլիք Աբրէն տղաներին կը հասնէր, նրանք արդէն քիւրդերի հրացանաձգութեան վրա դուրս էին եկել ծածկւած տեղից, քաշւել էին յարմար տեղեր և պատասխանում էին քիւրդերի կրակին: Քիւրդերը այս տեսնելով, աւելի կատաղեցին, ուստի կրակը ուղղեցին գիւղի մէջ երևացող մարդկանց վրա: Կռիւը տաքացաւ, յետևից եկող քիւրդերը տեղ հասան և հրացանաձգութիւնը բորբոքւեց: Ժողովուրդը փախաւ դէպի Բարկաթ և Առնջկոյս գիւղերը, իսկ 15 զինւած տղաները մնացին կանգնած 500-ի չափ մի մասը միայն զինւած քիւրդերի դէմ:

–Երբ հրացանների առաջին պայթոցը բարձրացաւ,– շարունակում է իր պատմութիւնը խմբապետ Օհանը,– մենք արագացրինք մեր քայլերը և գիւղը հասանք այն ժամանակ, երբ տղաները բաւականի նեղն էին ընկել: Մինչև այդ գիւղում սպանւել էին 5 հոգի, որոնցից էին Սիրունի Ռաշօն, Ջէլոյի Ասպատուրը և Փարւանի Միրզօն: Գիւղ հասանք թէ չէ, տղաները ոգևորւեցին, և կռիւը նոր թափ ստացաւ:

–Կռիւը տևեց մինչև երեկոյեան ժամի 5-ը: Առաջինը զարկւեց Ամարէ Չաթօն, ապա մի փոքր անց զարկւեց նրա հօրեղբայրը՝ Հիւսէինը: Այդ երկուսը զարկւեցին, որովհետև գտնւում էին առաջին դիրքերում, գիւղի հիւսիսային ծայրում գտնւող եկեղեցու և դպրոցի մօտ, տղաների կրակի տակ: Հրոսակապետերի սպանութիւնը շփոթ ձգեց քիւրդերի մէջ, նրանք սկսեցին փախչել, գիւղի մօտ թողնելով 8 դիակ. մենք հետապնդեցինք նրանց բաւականին տեղ և աւելի քան 10 հոգի էլ զարկւեցին փախուստի ճանապարհին: Քիւրդերն այլևս կանգ չառան, նրանք մի գլուխ փախան մինչև Արծկէ: Դրութիւնը իհարկէ լարւեց: Մենք դարձանք գիւղը, վերցրինք Առէնի, Առնջկոյսի, Արճրայի ժողովուրդը, տեղափոխեցինք Կարաքէշիշ և Վիճկացռուկ գիւղերը, որոնք պաշտպանւելու լաւ դիրքեր ունէին, իսկ Բարկաթ, Խոռանց, Ղուզէլ, Կոճեր գիւղերի ժողովուրդը քաշւեց նաւերի մէջ և դուրս եկաւ բաց ծովը: Այս տեղի ունեցաւ փետրւարի 13-ին, Տեառնընդառաջի նախօրեակին:

Այս դէպքը մեծ սարսափ ձգեց ոչ միայն շրջակա քրդերի, այլև կառավարութեան վրա. այնպէս որ, երբ յաջորդ օրը դէպքի տեղ եկան 25 ժանդարմներ, ղեկաւարութեամբ չաւուշ Դաւրիշի, Առէնը դատարկ գտնելով այլևս չը համարձակւեցին առաջ գալ, այլ վերցնելով քիւրդերի դիակները, վերադարձան Արծկէ:

Այնուհետև երեք օր շարունակ մեր շրջանը ոչ մի քիւրդ և պաշտօնեա այլևս ոտք չը դրեց: Միայն փետրւարի 16-ին երևացին մարդիկ, այն էլ մեծ բազմութեամբ: Եկան բաւականաչափ միլիսներ 3 թնդանօթով, ու ափ ելան Բարկաթ, Առնջկոյս գիւղերի մօտ: Եւ մինչդեռ զօրքերը պատրաստւում էին մեզ վրա գալու, Վան ուղարկւած մեր նաւը վերադարձաւ, կազմակերպութիւնը մեզ գրել էր,– դուք դուրս եկէք շրջանից, իսկ ժողովուրդը թողէք իր տեղը, նրան կառավարութիւն ձեռք չի տայ: Մենք այդպէս էլ վարւեցինք, վերցրինք զինւած տղաներին 60-ի չափ և նաւ նստելով անցանք Թիմար, իսկ ժողովուրդը դարձաւ իր տեղը»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում, էջ 137-141: Փետրվարյան դեպքերին անդրադարձել է նաև առենցի հուշագիրը. «1915 թվականի փետրվարյան երեկոներից մեկն էր...: Այդ խաղաղ իրիկունը մի մարդ` քրդական տարազով, հովվի ցուպը ձեռքին, մախաղն ուսին, դուրս եկավ Խոռանց հայկական գյուղից և ուղղություն վերցրեց դեպի Առեն: Նա ճանապարհով չէր գնում: Նրա համար վաղուց արդեն ճանապարհ գոյություն չուներ, ավելի ճիշտ, նրա համար ճանապարհ էին դարձել լեռ ու ձոր, հանդ ու արտ, և նա առանց դժվարության կտրում-անցնում էր այն ամենի միջով, ինչը կողմնակի աչքի համար դժվար էր և անանցանելի: Մթան մեջ այդ հաղթանդամ մարդու կերպարանքը սարսռազդու էր: Տեսնողը կկարծեր, թե անբուժելի դիվահար է: Այդ մարդը, որի տարիքը չէր անցնում 30-ից, Կոճերեր գյուղից էր, այրի Մարոյի տղա Սեթոն...: Այդ ահավոր անթափանց խավարի մեջ Սեթոյի փութկոտ քայլվածքը հաստատուն էր, կորովի: Նրա խռովահույզ հոգին չէր համընկնում ամենակարող բնության պարգևած խաղաղության հետ: Լուռ առաջ էր ընթանում, և երբեմն-երբեմն բերանից դուրս էր թռչում հոգում կուտակված դառնությունը. «Զուլու՛մ աշխարհ..., սև՛ ճակատագիր, իմ անտեր ու անօգնակա՛ն, իմ խե՛ղճ, իմ անճա՛ր ժողովուրդ»: Սեթոն Առեն մտավ կեսգիշերից առաջ և ուշադրություն չդարձնելով գյուղի շների հալածանքին` ուղղություն վերցրեց դեպի ռես Կարոյի տուն: Ձեռնափայտով երեք անգամ համարձակ խփեց ռես Կարոյի օդայի դռանը: Դուռը ներսից սողնակից ազատվեց, կրնկի վրա հետ գնաց, և դռան սեմին հայտնվեց պատկառելի մի ծերունի` մելիք Ապրեն` ռեսի հայրը: Սեթոն զարմացավ, երբ Առենի ռեսի` Կարոյի փոխարեն իր առջև տեսավ իր քեռուն` մոր` այրի Մարոյի հինգ եղբայրներից ամենամեծ եղբորը` արծկեցի մելիք Ապրեին` թուրքական կառավարության հայ պաշտոնյային: Նա խորը գլուխ տվեց և բարի երեկո մաղթելով` ներս մտավ: Յոթանասունամյա մելիքը Սեթոյից պարթևահասակ էր, հպարտ կեցվածքով: Թեթև խոնարհվելով` համբուրեց Սեթոյի ճակատը, նրա բարևն առավ, հետո գնաց, նստեց հասիրներով ծածկված հատակին փռված մի մեծ խալու վրա, թիկն տվեց դիմացի պատի տակ շարված բրդյա հենաբարձերից մեկին և նշանացի նույնը պահանջեց իր հյուրից` քրոջ մինուճար որդուց: Սեթոն, սակայն, իրեն թույլ չտվեց նստել մելիքի կողքին և մախաղն ուսից վեր առնելով` հովվական ցուպը դրեց դռան հետևում ու նստեց: Մելիքը թեքվեց առաջ և Սեթոյի թևից բռնելով` քաշեց, նստեցրեց իր կողքին և ասաց. –Դու քեզ իրավունք չե՞ս վերապահում հավասար նստելու մի հայի հետ, որը թուրքական պաշտոնյա է, սակայն իմացի՛ր, որ սահմանադրությունից հետո նման պաշտոններ տալը փառահեղ գաղափարներով սքողված մի դավ էր մեզ թմրեցնելու, քնեցնելու և ապա բռնաբարելու, լլկելու, թալանելու և ոչնչացնելու համար: Հայերս, ճիշտ է ուշացումով, բայց սկսել ենք հասկանալ: Իմացի՛ր նաև, որ եթե հայ ժողովրդի բոլոր խելացի գլուխները քեզ նման հայրենասեր լինեին և գործելու խոհեմություն ունենային, ապա մենք դատապարտված չէինք լինի այսպիսի ստորացման: Խոսի՛ր, ի՛մ զավակ, ի՛մ քաջ, ի՞նչ նոր արհավիրքներ են սպասվում մեզ, որոնք գիշերվա այս տարաժամ պահին քեզ իմ դուռն են բերել: Ինչո՞վ կարող եմ օգտակար լինել, խոսի՛ր, ես քեզ լսում եմ: –Սիրելի՛ քեռի, ականատես բարեկամներից լսել եմ, որ Շապին-Գարահիսարի ճակատամարտում հայերի ձեռքով սատկած Բշիրի Չաթոյին փոխարինել է նրա քրոջ որդին` Օմարի Չաթոն, որն էլ, ստանձնելով բշերի քրդերի էլ-աղասիրությունը և անցնելով Չաթոյի խառնիճաղանջ խուժանի գլուխը, գնում է թուրքերի հետ ռուսական բանակի դեմ կռվելու: Նրա ճանապարհն անցնում է Արծկեի հայկական գյուղերով: Նա մեր Կոճերեր գյուղում պահանջել է, որպես գերագույն պատիվ, իր խմբի բոլոր անդամներին տեղավորել այն հայ ընտանիքներում, որոնք ունեն գեղեցիկ աղջիկներ և երիտասարդ հարսներ, և գիշերը քնեցնել նրանց հետ: Նա իր այդ անպատկառությունը բռնի գործադրել է թե՛ Կոճերերում և թե՛ Խոռանցում: Ես երեկ գիշեր և այսօր ցերեկը կարողացել եմ լինել միայն Կուզել, Բարկաթ, Առնչկուս, Արջրա, Կարաքեշիշ, Վիճկացռուկ գյուղերում, հանդիպել մեր հարազատներին և իմ խոսքն ասել, սակայն այդ գյուղերում զենք ունեցող չկա, և հնարավոր չէ զինված ինքնապաշտպանության դիմել: Մորս և մեր բոլոր հարազատների անունից այժմ եկել եմ քեզ խնդրելու, որ կա՛մ իշխանության ուժով, կա՛մ Առենում գտնվող զինված հայ ջոկատի միջոցով կանխեք Չաթոյի գազանությունները: Նրա հրոսակները վաղն այստեղ կհասնեն: Արծկեի հայկական գյուղերը քեզ են նայում և սպասում են քո խելացի միջամտությանը թե՛ որպես թուրքական պաշտոնյայի և թե՛ որպես ազգի պատիվը ճանաչող հայրենասեր հայի: Կոճերերում սպանել են երեք, Խոռանցում մեկ հոգու, որոնք ըմբոստացել են այդ անիծված քրդի պահանջի դեմ: Սեթոյի այս հաղորդումից չշարժվեց նույնիսկ մելիքի թերթերունքը: Նա միայն արագացրեց իր թազբեհի հատիկների համրանքը, իսկ խոնարհած ճերմակահեր գլուխը մնաց անշարժ: Մելիքին հայտնի էր, որ թուրքական օրենքն էր հայ և քուրդ ժողովուրդներին իրար դեմ հանողը: Տարիներ շարունակ թուրքական կառավարությունը պառակտություն էր մտցնում հայ և քուրդ բնակչության միջև և այդ ազգերի նկատմամբ վարում էր միմյանց ոչնչացնող քաղաքականություն: Թուրք կառավարողների սերմանած թշնամանքն արդեն իր խոր արմատներն էր գցել, և չկար թե՛ քուրդ և թե՛ հայ մի մարդ, զորավոր մի ձեռք, որ կարողանար արմատախիլ անել այդ հրահրված թշնամանքը: –Ուրիշ ի՞նչ ասելիք ունի իմ հարգելի հյուրը,– մրմունջով հարցրեց մելիքը: –Մելիքն ապրած կենա, այն բոլորը, ինչ որ Ձեզնից խնդրելու էի, ասացի: Սպասում եմ Ձեր հրամանին: Մելիքը տեղից վեր կացավ, թեթևակի ծափ տվեց և կունդուռաները ոտքերն անցկացնելով, չուխան վրան գցելով` պատրաստվում էր դուրս ելնել, երբ ներս մտավ նրա եղբորորդին` Կիրակոսը, որը, տեսնելով իր հորաքրոջ տղային, ջերմ համբուրեց: Հարազատների փոխադարձ գուրգուրանքը, քաղցր հայացքով միմյանց ոտքից գլուխ չափելը, հաղթ բազուկներով իրար փաթաթվելը, երկու արյունակից երիտասարդների` անհուն կարոտով նման ողջագուրվելը մեկ այլ դեպքում կարժանանային մելիք Ապրեի գթառատ խանդաղատանքին: Այժմ, սակայն, մելիք Ապրեն զրկված էր կյանքի քաղցրությունն ու հաճույքը զգալուց. նրա սրտից ու հոգուց արյուն ու մաղձ էր կաթում: Խռովահույզ հոգին ստեղծված վիճակից ելք էր որոնում: Դուրս գալով օդայից` մելիք Ապրեն մտավ տուն, արթնացրեց գզիր Գևոյին, որն այդ խառը ժամանակաշրջանում մելիքի ընտանիքի մշտական անդամն էր դարձել և գիշեր ու ցերեկ նրա տանն էր բնակվում, կարգադրեց անմիջապես հասնել Արջրա և հայտնել Հովանին, որ իր խմբով մինչև լուսաբաց լինի Առենում և ներկայանա իրեն: Վերջին շրջանում հայկական գյուղերում, որպես «կարգ պահպանողներ», թուրքական կառավարության կողմից գիշեր-ցերեկ հսկում էին 2-3 թուրք ոստիկաններ, որոնք ամեն օր վերադաս ոստիկաններին հաղորդում էին գյուղերում տեղի ունեցող ամբողջ անցուդարձը: Դժվար էր Առենի մի փողոցից մյուսն անցնել կամ տնից տուն թափանցել և աննկատ մնալ շան զգուշավորությամբ և հոտառությամբ փողոցներում ու տանիքների վրա թափառող ոստիկաններից: Սակայն դա գզիր Գևոյին չէր վերաբերում: Նա մելիք Ապրեի ցուցումով մայրամուտից հետո ձի էր նստել և հեռացել Առենից...: Հովանի խմբի մեջ էին մելիք Ապրեի ավագ որդին` գյուղի ռես Ավիդի Կարոն, Խազեց Մուսոն, Սիրունի Սամվելն ու Ռաշիդը, Ամրոյի Աբգարը, Դռոյի Միսակը, Մուսոյի անբաժանելի ընկեր, Ոզմ գյուղից մի քանի տարի առաջ մեր գյուղում հաստատված Աբրիկը, Կրջոյի Սողոն, ոզմեցի Ասատուրը, թվով մոտ 50 տղամարդ, որոնք կանգնած էին Առեն և հարևան Կոճերեր, Կուզել, Խոռանց, Բարկաթ, Առնչկուս, Արջրա, Կարաքեշիշ, Վիճկացռուկ և այլ գյուղերի պաշտպանության դիրքերում: Մելիք Ապրեն գիշերը չէր քնել: Լուսաբացից առաջ, իր շուրջը հավաքելով հայ սպառազեն ջոկատին, խորհրդի էր նստել: Իր շուրջը տեսնելով Արծկեի հայկական գյուղերից մեծ մասի ներկայացուցիչներին, որոնք պատրաստ էին ամեն գնով պաշտպանելու իրենց ու իրենց ընտանիքների պատիվը, երկար սպասեցնել չտվեց: –Իմ սիրելի՛ զավակներ,– սկսեց նա,– մենք` հայերս, լինելով աշխատասեր, ռանչպար ժողովուրդ, հետևելով մեր նախնիների խորհրդին, բռնություն չենք գործադրել ոչ մեկի դեմ, չենք թալանել, չենք սպանել, չենք արատավորել ուրիշների պատիվը: Հակառակ դրան, սակայն, մեր հարևաններն օգուտ են քաղել մեր թուլություններից և հարյուրամյակներով մեզ դարձրել են իրենց ծառան և մեզ համարել աշխարհի երեսից բնաջնջելու արժանի և անպիտան մի ժողովուրդ: Թող հայտնի լինի ձեզ, որ Օմարի Չաթոն, իր մորեղբայր Բշիրի Չաթոյի գլուխն անցած, որպես նրա էլ-աղասին, գնում է թուրքական բանակին միանալու: Ճանապարհն անցնում է Արծկեով: Նա Կոճերերում և Խոռանցում արատավորել է մեր քույրերի, աղջիկների և հարսների ու մեր պատիվը: Այսօր դա սպառնում է նաև Առենին, իսկ վաղը` հայոց մյուս շեներին: Մենք պետք է, ինչ գնով էլ լինի, թույլ չտանք Չաթոյին շարունակելու իր արարքները: Դժվար է, իհարկե, իր ատամները մեկ անգամ արյան մեջ թաթախած շանը զսպել, սակայն մենք ևս մեղավոր ենք այդ ամենի համար: Մեղավոր ենք, որ հենց սկզբից էլ պետք եղած միջոցների չենք դիմել նրան կանգնեցնելու համար: –Ինչպե՞ս կվարվի պարոն Հովանը,– դիմեց մելիքը Հովանին: –Մելիքն ապրած կենա, խմբիս բոլոր անդամները, որոնցից ութը միայն Ձեր մերձավորներն են, սպասում են Ձեր հրամանին: Առայժմ այստեղ գտնվող իմ 73 եղբայրներով պատրաստ ենք զոհվելու՝ մեր ազգի պատիվը սրբությամբ պաշտպանելու համար: Իմացե՛ք, որ մեզ չի սպանի Չաթոյի հազարանոց խուժանը, դուք դրանում չկասկածեք: Հրամայե՛ք, մենք Ձեզ լսում ենք: –Գնացե՛ք եկեղեցու բակ և վարժատուն, մենք հոգացել ենք ձեզ անհրաժեշտ սննդի և հանգստի համար: Հանգստացե՛ք և սպասե՛ք, մինչև տեսնենք, թե ինչ բարի առավոտ է բացվում մեզ վրա: Փետրվարի 13-ին` վաղ առավոտյան, Առենի եկեղեցու և վարժատան տանիքներին դիրքեր բռնած զինված ջոկատի մարտիկները տեսան, թե ինչպես Խոռանց գյուղից անջատվեց մի սև գունդ և ծովի ափով օձապտույտ գալարումներով շարժվեց դեպի իրենց կողմը: Մելիք Ապրեն ցած իջավ եկեղեցու տանիքից և մտավ եկեղեցի, ուր, տերտերից բացի, ոչ ոք չկար, և կանգնեց խաչելության պատկերի առաջ: Նա նման չէր այն ջերմեռանդ հավատացյալին, որը նման դեպքերում ծնկի է իջնում, ձեռքերը խաչում, աղոթում ու թողություն խնդրում: Դիմացից մելիքին նայողը կտեսներ, որ նա, այդ պատկերի առաջ կանգնած, ոչ միայն չի հանդարտվում, այլև նայում է նրան և նրա երեսին շպրտում հետևյալը. «Քո հավատը միակողմանի է, սուտ, իսկ քո հետևորդները, բազմապիսի ավետարաններն ու հատկապես քո հավատի սպասավորները տգետ ու որկրամոլներ են: Քո` մարդասիրությամբ շպարված քարոզիչներն ավելի քան մարդատյաց են: Դարեր ի վեր քրիստոնեություն ընդունած հայերս, հետևելով Գրիգոր Լուսավորչի իմաստություններին, աղոթել ենք, աղերսել, ենթարկվել, աշխատել ու ստեղծել ենք, սակայն մեր դարավոր աղոթքներն ու աղերսանքը գրոշի արժեք չեն ունեցել: Մեր ստեղծածը ոչնչացրել են, մեր աշխատածը թալանել, մեր իրավունքը, մեր պատիվը ոտնահարել: Քո կրոնը փոքր ազգերին, այդ թվում հայերիս, որ միշտ շրջապատված ենք եղել զենք շարժելու պատրաստ հզորներով, բերել է աղետ ու ավեր: Դեռևս կան հոգևորականներ, ինչպես անասուն Մխոն, որոնք դժգոհում են ժողովրդից, նրա ողորմածությունից ու տված արդյունքից: Աշխարհով մեկ ցրված հայերս ամենուր եկեղեցի ու վանք ենք կառուցել, կերակրել ու պարարտացրել այդ հոգևոր հայր կոչվածներին, իսկ նրանք մի կողմից ուղղափառություն, մյուս կողմից կաթոլիկություն և չգիտեմ էլի ինչեր են քարոզել ու մեր պետականության անկումից հետո ինքնակոչ հոգևոր իշխաններ դարձել, աղավաղել մեզ, խաթարել մեր հոգին, կերել մեր միսը, կրծել մեր ոսկորը և հզորների ձեռքին դարձել մի քանի փարայի ծախու ապրանք: Եվ այսքանից հետո ուզում են դառնալ մեր ժողովրդի երախտավորներից: Մենք հավատացել ենք, որ վերևն Աստված կա, նա ամենազոր է, ամենատես, արդարադատ: Ո՞ւր է այդ Աստված կոչվածը»: Մելիք Ապրեն երկար կշարունակեր արտահայտել իր հոգեկան վրդովմունքը, եթե բարձրաձայն արտասանած «Ու՞ր է այդ Աստված կոչվածը»-ը չսթափեցներ նրան: Նա ընդոստ շուռ եկավ և եկեղեցու դռանը հանդիպելով կծկված տեր Մխիթարին` բղավեց. –Չքվի՛ր աչքիցս: Տան ճանապարհին մելիքի հոգու փոթորիկը շարունակում էր մեծանալ. աչքերը մշուշապատվել էին, ոչինչ չէր տեսնում, ոչ մեկի բարևին չէր պատասխանում: Տան շեմից ներս մտնելով` նկատեց, թե ինչպես ավագ որդին` Կարոն` գյուղի ռեսը, վախվորած մի կողմ քաշվեց իր ճանապարհից: Մելիքը զսպեց զայրույթը, մի լավ տնտղեց որդուն և հայացքով նստելու տեղ որոնելով` իրեն գցեց մեծ տան երկու թոնիրներից փոքրին դրված քուրսու վրա և գլուխն ափերի մեջ առավ: Կարոն չէր համարձակվում հորը խոսեցնել և կանգնած նրա հետևում` լուռ ու անմռունչ սպասում էր: –Կարո՛, որդի՛,– ասաց մելիքն առանց նրան նայելու,– փորձենք այդ շանը դարավոր սրբություն համարվող աղ ու հացով դարձի բերել, հակառակ դեպքում պետք է ոչնչացնել այդ սողունին: Գնա՛ տղաների մոտ, և հետևե՛ք իմ գործողություններին: Ես նրան միայնակ կդիմավորեմ դեռ գյուղ չմտած` եկեղեցու պատի տակ» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 12-15): Քրդական հրոսակներն իբր դեպի ռուսական ճակատ՝ թուրքական բանակին միանալու նպատակով Առենին մոտենում են համանուն լճի հարավային կողմից. «Քրդերից բաղկացած խառնիճաղանջ ամբոխը, հեծյալ և հետիոտն խուժանը, երկար շարքերով ձգված, դանդաղ շարժվում էին Առենի ուղղությամբ: Նրանք` թե՛ ձիավոր և թե՛ հետիոտն, մեծ մասամբ շալակած ու ձիերին բեռնած, բերում էին հայկական գյուղերից թալանած ապրանքը: Թվով 10-12 եզասայլ ու մի 2 տասնյակ ձիեր բեռնված էին զինամթերքով ու ուտեստով: Բերում էին 500 գլուխ խոշոր և շուրջ 2000 գլուխ մանր եղջերավոր անասուններ: Խոշոր եղջերավոր անասունների մի մասը նույնպես բեռներ էր կրում: Այդ ամբոխը զինված էր տաճկական, ֆրանսիական, գերմանական, ռուսական հրացաններով, մաուզերներով, ատրճանակներով: Կային նաև հրազեն չունեցողներ, որոնք կրում էին միայն սրեր ու խենջալներ: Ձիավոր մի ջոկատ` բաղկացած 25-30 հոգուց, անջատվեց սևին տվող օձաշարից: Մեկ ժամվա ճանապարհ առաջ ընկնելով` ջոկատն արագ մոտենում էր Առենին: Ջոկատի առջևից ընթանում էր արաբական սև նժույգին ձուլված մի քուրդ, որն իր շքեղ արտաքինով տարբերվում էր մյուսներից: Չաթոն էր` իր թիկնապահ ջոկատով: 30-35 տարեկան այդ քուրդը զինված էր զույգ մաուզերով և արծաթապատ սրով: Նրա թուխ մորթը, սև սաթի աչքերը, սպիտակ քոլոզը, որ փաթաթված էր գույնզգույն փուշիով, քոլոզի տակից դուրս թափված սև մազերն իր որսը հոշոտելու պատրաստ ամեհի գազանի տպավորություն էին թողնում: Նրա քննախույզ հայացքը զգուշությամբ խուզարկում էր շրջակայքը: Դեռևս հեռվից Չաթոն տեսավ, թե ինչպես մի մարդ, սկուտեղը ձեռքին, կանգնեց ճանապարհի ուղիղ կենտրոնում, որը Առվտոցների կողմից Առեն մտնող միակ փողոցն էր` ընկած եկեղեցու և վարժատան միջև: Այդ մարդը մելիք Ապրեն էր: Չաթոն իշխանավորի կեցվածք ընդունեց, հակառակ իր կամքին, բնազդով ձգեց ձիու սանձը, որը, կանգնելով հետևի ոտքերի վրա և տիրոջ կամքը հասկանալով, նետվեց ուղիղ իր դիմաց կանգնած մելիք Ապրեի վրա: Վերջինս հրաշքով կարողացավ իր հսկա մարմնով խուսափել ձիու սմբակների տակ մխրճվելուց և զորավոր ձեռքով կառչել նրա սանձից: Հեծյալը քահ-քահ ծիծաղեց և նշանացի ցույց տալով աղ ու հացը` արհամարհանքով նետեց. –Ո՞վ ես, ծերո՛ւկ, և ի՞նչ ես խնդրում այդ հիմար և իմաստից զուրկ աղ ու հացով ինձ դիմավորելով: Մելիքը, զսպելով ներքին զայրույթը, հանգիստ տոնով ասաց. –Ես արծկեցի մելիքն եմ` այս գյուղացի ու այս գյուղի ռեսի հայրը: Քո և իմ պապերն այս աղ ու հացի վրա երդվել են իրենց բոլոր սրբություններով չարատավորել միմյանց պատիվը, չխաթարել հանգիստը: Այդ երդումով հարյուրամյակներ շարունակ ապրել են կողք կողքի, հաշտ ու խաղաղ, ինչպես եղբայրը եղբոր հետ: Այժմ էլ թե՛ հայերիս և թե՛ քրդերի մեջ քիչ չեն այնպիսի մարդիկ, որոնք ավանդաբար հարգում են աղ ու հացի վրա տված մեր նախնիների երդումը: Սակայն կան մարդիկ, որոնք չար թշնամանք են սերմանում եղբայր դարձած քուրդ և հայ ժողովուրդների միջև, և մենք առանց լուրջ պատճառների սկսել ենք միմյանց միս ուտել, միմյանց ոչնչացնել: Հուսով եմ, ո՛վ քաջ, որ ինձ հետ խոսողը մեր պապերի ու հայրերի օրհնած խաղաղ կյանքի կողմնակիցն է: Ես մաղթում եմ քեզ հաջողություն և խնդրում եմ ասել, թե ինչո՞վ կարող եմ ծառայել: Չաթոյի թիկնապահ ջոկատը 40-50 քայլ հեռավորությունից հետևում էր իրենց պետի և մելիքի բանակցությանը: –Ծերո՛ւկ, դու ինձ սպառնու՞մ ես քո մելիքությամբ և քո գյավուր ձեռքով համարձակվում ես բռնե՞լ իմ ձիու սանձը ու նրան կանգնեցնե՞լ: Քարոզներդ քեզ պահի՛ր և հեռու չքվի՛ր իմ ճանապարհից: Չաթոն ձեռքը տարավ դեպի զենքը: Մելիքն իրեն արդեն գցել էր վարժատան պատի հետևը, երբ Չաթոն մաուզերի մի համազարկ տվեց նրա հետևից: Նրա կրակոցները կրակ բաց անելու ազդանշան եղան եկեղեցու և վարժատան տանիքներին, պատերի գլխին և անկյուններում դիրքեր գրաված հայ մարտիկների համար: Հայերի` առաջին իսկ տեղատարափ համազարկից քրդերից մի քանիսը վայր գլորվեցին իրենց ձիերից, իսկ մի քանիսի ձիերն էլ տապալեցին իրենց հեծյալներին: Չաթոն վիրավորված կարողացավ ցած իջնել ձիուց և մտնել մի կիսաքանդ պատի հետևը: Քոլոզը գլխից հանելով` ամրացրեց մի քարի վրա և, պատի հետևում սողալով, այս ու այն անկյունից ու ճեղքերից սկսեց կրակել հայերի վրա: Չաթոն կրակում էր շատ քիչ, բայց անվրեպ: Տեսնելով, որ ճակատից Չաթոյին հնարավոր չէ ոչնչացնել, Մուսոն և ոզմեցի Աբրիկն անցան նրա թիկունքը և վերջը տվեցին: Քուրդ թիկնապահ ջոկատը շատ արագ նոսրանում էր: Չաթոյի հավատարիմ նժույգը, որը մինչ այդ աներեր կանգնած էր նրա կողքին և ոչ մի տեղից վիրավորված չէր, Մուսոյի հրացանազարկից բնազդով զգաց իր տիրոջ մահը և շուռ գալով վրնջաց ու առանց հեծյալի սուրաց դեպի քրդերը: Նժույգի վրնջոցը հնչեց որպես նահանջի փող, և կենդանի մնացած մեկ-երկու տասնյակի հասնող քրդերը, իրենց գցելով ձիերի վրա, փախուստի դիմեցին: Քրդերը կորցրին 13 մարդ և 9 ձի: Հայերից սպանվեց 3 մարդ` Սիրունի Ռաշիդը, ոզմեցի Ասատուրը և կարաքեշիշցի մի երիտասարդ: Չաթոյի թիկնապահ ջոկատի մնացորդները, որոնց մի մասը վիրավոր էր, հայերի կրակոցների և արճճե կարկուտի ուղեկցությամբ փախչում էին դեռևս դեպի իրենց շարժվող ձիավոր և հետիոտն խուժանի կողմը: Նրանց առջևից գեղեցիկ գլուխը բարձր պահած, իր սիրասուն զավակը կորցրած մոր պես, արտասուքն աչքերին, բաշը քամուն տված` լալագին վրնջոցով սլանում էր Չաթոյի երիվարը մի քանի ձիերի հետ, որոնք ողբասացների պես կարծես ձայնակցում էին նրան: Մինչ այդ քուրդ կամավորների բազմամբոխ խուժանը, որը սկզբում միայն լսում էր հեռվից եկող հրազենի համազարկերը, այժմ տեսնելով Չաթոյի թիկնապահ ջոկատի մնացորդների փախուստը և նրա նժույգն առանց տիրոջ, չսպասելով իրենց պետերի հրահանգին և նույնիսկ հակառակ հրամանների, դիմադարձ եղավ և սկսեց փախուստի դիմել: Գյուղը հսկող ոստիկաններն Առենից Չաթոյի դիակը խալիներով ծածկված սայլին դրված տարան, որոնք, չգիտես որտեղից, կրկին հայտնվեցին և տեսնելով գյուղի մի քանի ընտանիքների լացն ու ողբը զոհվածների համար, այնուհանդերձ, մելիք Ապրեի ներկայությամբ անիծում էին այն մարդուն, ով զենք էր բարձրացրել և սպանել այդ թոսուն տղամարդուն, ինչպես նրանք անվանում էին Չաթոյին» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 15-17): Այս կռվի մասին մեկ այլ հուշագիր նշում է. «Բշերա Չաթոյի տղէն իր աշիրէթային խմբով պահանջում է անձնատուութիւն. –Յովա՛ն, ասում է, յանձնուէք: Յանձնուէք, ապա թէ ոչ, կառավարութեան հրամանով բոլորիդ կոտորելու եմ: Երբ պատգամաւորներ այս հրամանն են բերում, յանդգնութեան պատճառով Առինում գտնուող ոզմեցի Ապրոն գոչում է. «Քանի որ մեր առաջ մեռնել կայ, աւելի լաւ է խփելով, պատուով մեռնել»: Ապա երբ քրդեր յարձակում են գործում, «Երդւում եմ հրացանս չարձակել մինչեւ Բշերա Չաթոյի լակոտին հանդիպելս ու շան սատակ անելը. առաջին գնդակս այդ սրիկային համար է»: Եւ երդումը գործադրում է... սպասելով, սպասելով երկար ժամեր... մենակ, մի աւերակում, մինչեւ որ Չաթոյի տղէն երեւում է...: Երբ, քիւրդերի փախուստից յետոյ, գայմագամը գալիս համոզում է մերոնց որ հեռանան: –Տեսնում ես, պատասխանում են մերոնք, մենք մեղք չունենք, մեր տեղումն ենք: Այստեղ Բշերա Չաթոյի քրդեր ի՞նչ գործ ունեն: –Դուք հեռացէք, պնդում է գայմագամը, կառավարութիւնը քննութիւն կը կատարի: Այսպիսով մերոնք՝ զինուածները հեռանում են: Յովանը անցաւ Թիմար, մեր գիւղ (Խժիշկ գյուղ), եւ եղաւ մեր գլխաւոր ազատարարը: Նշանը` Սիփան» (Այվազեան Յ., Իմ յուշերը որբի կեանքից, զուլումի կեանքից, Պէյրութ, 1959, էջ 126-127): Նաև՝ «Առենցիները գյուղի այն մասով, որտեղից որ պիտի գյուղ մտներ Բշարե Չատոյի զորքը, դիրքեր են փորում և խրամատավորվում՝ սպասելով Չատոյի զորքի գալուն: Հենց որ Բշարե Չատոյի զորքը մոտենում է (հրամայված էր թողնել շատ մոտիկ, որ ոչ մի գնդակ ապարդյուն չանցնի), առենցիները կրակ են տեղում Չատոյի զորքի վրա՝ սպանելով հարյուրից ավելի չատոների: Մնացածը, փախուստի դիմելով, գալիս են Ալջավազ և ճանապարհին սպանում հայ ճամփորդների՝ մոտ վեց հոգի: Բշարե Չատոն հեռագրում է սուլթան Ռաշիդ թագավորին, որ ինքը գնում էր ռուսաց դեմ պատերազմի, հայերը, ճանապարհը կտրելով, կոտորեցին իր զորքից 100-ից ավելի մարդիկ: Թե Չատոն ի՞նչ հրաման է ստանում թագավորից, մեզ հայտնի չէ: Միայն իր ճանապարհը փոխելով՝ մի ուրիշ ճանապարհով պատերազմի դաշտ գնաց: Իսկ առենցիները, որոնք մասնակցել էին այդ դեպքին, գիշերը նավերով փախչում են Վան, քանի որ ոստիկանության կողմից մասսայական խուզարկումներ և ձերբակալություններ էին կատարվում» (Քեշիշյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 30-31): Ընդամենը 3 օր անց՝ փետրվարի 16-ին, Առենը շրջապատվում է թուրքական կանոնավոր զորքերով. «Փետրվարի 16-ին Առենը շրջապատվեց թուրքական կանոնավոր զորքերով: Նրանց` դեպի Առեն ուղղված հրանոթների երախները սպառնում էին հուր ու կրակ թափել գյուղի վրա և հիմնահատակ կործանել այն: Առենը հրանոթազարկ անել թույլ չի տալիս Ակնի գավառապետը` գայմագամը: Նրան հայտնի էր իր կառավարության գաղտնի հրահանգը պատերազմական շրջանի բնակչության, հատկապես հայերի տեղահանության և երկրի խորքերում, ինչպես նաև Բաղդադ-Բեռլին կառուցվող երկաթգծի շրջանում տեղավորելու անվան տակ ընդհանուր և վերջնական ջարդ կազմակերպելու մասին. «Կտրե՛լ բոլոր ճանապարհները և թո՛ւյլ չտալ Առենում բույն դրած զինված գյավուրներին օգնության հասնելու Արծկեի հայկական գյուղերին: Առենը հրանոթազարկ անելը կնախազգուշացնի, ոտքի կհանի և ինքնապաշտպանության կպատրաստի շրջակա գյուղերը, որոնք բացառապես անհավատներ են: Կատարե՛լ Բարձր դռան ցուցումը և խոհե՛մ լինել թշնամուն ոչնչացնելու գործում: Մեզ չեն կարող բավարարել սուլթանների կողմից տասնամյակներ իրականացվող ջարդերը, որոնք ամեն անգամ չեն անցել 20-30 հազարից: Հայերն իրենց աճով արագ լրացնում են այդ կորուստները: Այժմ նրանք մեր հողում 3-3,5 միլիոնի են հասնում: Հայ տարրը իսպառ պետք է մաքրել երկրի երեսից` ահա մեր խոսքը: Սուլթանների` 20-30 հազարանոց ջարդերն այժմ Բարձր դռան կողմից դիտվում են որպես մարդասիրություն և կոպիտ սխալ, որը թույլ է տրվել մեր ամենազոր տիրակալության ճանապարհին: Պատերազմական այս թոհուբոհի մեջ մենք հանուն Մուհամմեդի սիրո, հանուն մեր կրոնի պահպանության, մեր մեծ ու ազնիվ ազգի և հանուն արդարության պետք է անհետ ոչնչացնենք մեր ճանապարհին ցցված այդ անպիտան, տիրադավան ազգը: Հանձնարարում եմ Ձեզ, Սիահմա՛դ փաշա, և հուսով եմ, որ Դուք ձեզ վստահված գործը պատվով կկատարեք: Միջոցների մեջ խտրություն չդնեք: Եթե գործադրած միջոցով հասել ես նպատակիդ, ուրեմն դա ամենաիմաստունն է: Շարունակե՛ք Առենի պաշարումը մինչև մեր կողմից նոր ցուցումներ ստանալը»,– այսպես երկար խորհուրդ էր տալիս և բացատրում Ակնի գայմագամն Առենը շրջապատած զորքերի հրամանատար Սիահմադ փաշային: Առենը շրջապատված էր. դրսից ոչ մի լուր չէր թափանցում գյուղ, և ոչ էլ գյուղից հնարավոր էր որևէ ձևով հաղորդակցվել հարևան գյուղերի հետ: Շրջակա գյուղերից Հովանի հրամանատարության տակ հավաքված մարտիկների օրինակը, Չաթոյի մուտքը դեպի Առեն թույլ չտալը և նրա խաժամուժ խուժանի հետ շպրտելը քաջալերող դեր խաղացին: Այդ ամենն Առենում գաղտնի զենք ունեցող մոտ 2 տասնյակ տղամարդկանց ստիպեց վերջնականապես հասկանալու, որ ժամանակն անցել է, և այժմ ոչնչով չի կարելի արդարացնել տասնյակ տարիներով քարոզվող այն գաղափարը, որ հայերն անխոհեմ կգտնվեն, եթե զենք վերցնեն և զենքով դիմադրեն թուրքական տիրապետությանը նույնիսկ այն դեպքում, երբ համոզվեն, որ թուրքը գործում է միակողմանի, անարդար և ասիացու բիրտ ու անասնական անողոքությամբ ոչնչացնում է իրենց: Առենից 10-12 հոգի էլ զինվեցին սպանված քրդերի զենքով: Այդպես 1-2 օրում գյուղում թուրքական վայրագ կարգերի դեմ զենք վերցնողների թիվը կրկնապատկվեց, եռապատկվեց և հասավ 40-45-ի: Առենցի զինված մարտիկները ցանկանում էին, որ շրջակա գյուղերից իրենց օգնության հասած եղբայրները դուրս գային շրջապատումից և փրկեին իրենց գյուղերն ու ընտանիքները` Առենի պաշտպանությունը թողնելով առենցիներին: Գյուղը պաշտպանող խմբերից մեկը դիրքավորվել էր գյուղի եզրին` փոքրիկ բարձրության վրա գտնվող գերեզմանատանը: Խավար ու անլուսին գիշեր էր, շրջապատման ահավոր գիշերներից երրորդը: Քնած էր Առենը: Գյուղը շրջապատած թուրքական զորքերի վառած խարույկներն արտացոլվում էին Վանա ծովի մեղմ ալիքների մեջ, որոնք, արնաներկ ու մերկ սրերի պես ցոլքեր արձակելով, չընդհատվող հաջորդականությամբ սողում էին դեպի Առեն: Գերեզմանատանը դիրքեր գրաված տասնյակից հինգ հայ մարտիկները գերեզմանատան եզրին իրարից 30-40 քայլ հեռավորության վրա հսկում էին գյուղը շրջապատողներին ու հետևում նրանց շարժումներին, որոնք պարզ երևում էին բազմաթիվ խարույկների և նրանց բոցեղեն լեզուների լույսի տակ: Իսկ մյուս հնգյակը, որը պետք է հանգստանար և իրենց ընկերներին որոշ ժամանակ հետո փոխարիներ, նստել էր իրար կողքի դրված երկու գերեզմանաքարերի վրա: Նրանք, զենքերը ծնկներին դրած, գլուխներն ափերի մեջ առած, զրուցում էին օրվա դեպքերից և իրենց անելիքներից: Այդ երկու հսկա գերեզմանաքարերի արանքում կար մի փոքրիկ հողաթումբ, որը շրջապատված էր մանր քարերով: Դա մի ընտանիքի միակ ու ծաղիկ հասակում մահացած զավակի գերեզմանն էր, որին երկու կողմից կարծես իրենց հավիտենական գիրկն էին առել հայրն ու մայրը: Այդ փոքրիկ գերեզմանի մոտ տեղ էր գրավել Հովանը: Նա գիշերը ստուգել էր գյուղի շուրջը դասավորված բոլոր ջոկատները, որոնք թվով 8-9-ն էին, և ապա ռես Կարոյի հետ անձամբ հետախուզել էր Առենը շրջապատած թուրքական բանակի թույլ տեղը գտնելու և իր խմբի մի մասը շրջապատումից գաղտնի դուրս բերելու համար: Նա համոզվել էր, որ նախորդ գիշերների ընթացքում իր ուղարկած հետախույզների տվյալները ճիշտ են, և անհնար է շրջապատումից ազատվել առանց զենքով չափվելու թուրքական բանակի հետ: Սակայն դա անդառնալի կորուստ կլիներ նրանց համար: Մելիք Ապրեն արդեն քանիերորդ գիշերն էր` աչք չէր փակել և գիշեր ու զօր շրջում էր ջոկատից ջոկատ, դիրքից դիրք: Նա պապանձվել էր, լռել և տեսնում էր հայ քաջերի հոգեցունց վիշտը, որոնք ծուղակն ընկած առյուծների նման մռնչում էին` իրենց հարազատներին օգնության հասնելու համար ելք չգտնելով: Մելիքն իրեն մեղավոր էր զգում, որ ժամանակին չէր շտապեցրել Հովանի շուրջ հավաքված և Արծկեի հայ շեներից Առենին օգնության հասած մարտիկներին, որոնք, գյուղից լրիվ հեռանալով, կփրկեին իրենց կյանքը, ինչպես նաև հնարավորություն կտրվեր նրանց խափանելու այն վտանգը, որ սպասվում էր այդ գյուղերին: Առենից հեռացել էր միայն 15-20 մարդ: Մելիքը երերալով քարշ էր տալիս պարթև մարմինը և փառահեղ գլուխը խոնարհած կրծքին` միջոցներ էր որոնում ստեղծված վիճակից դուրս գալու համար, սակայն իզուր» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 17-18): Առենի պաշարումը տևում է 7 օր և ավարտվում հետևյալ կերպ. «Պաշարման յոթերորդ օրը Առենի շրջապատումը վերացվեց: Մելիք Ապրեն մի գրություն ստացավ գավառապետից, որի մեջ նա ափսոսանք էր հայտնում Չաթոյի և առենցիների միջադեպի համար և նշում, որ թուրքական բարեխնամ կառավարությունը քրդերի ինքնագլուխ խժդժությունների համար հայերին չի մեղադրի: Մյուս կողմից գովեստի խոսքեր էր շռայլում Առենի պաշտպաններին, որոնք իրենց պատիվը փրկելու համար պատժել էին Չաթոյին: Երկրորդ գրությունը, որը ևս գավառապետից էր, մելիքը ստացավ Առենի շրջապատումը վերացնելու օրը: Այդ գրության մեջ գավառապետը նշել էր, որ ցուցում է տվել Սիահմադին հեռանալ Առենից, քանի որ այդ միջադեպի համար մեղավոր են ինչպես հայերը, առավել ևս քրդերը: «Չէ՞ որ պատերազմի մեջ գտնվող թուրքական կառավարությունը կդժվարանա շուտափույթ հաղթանակի հասնել իր թշնամիների նկատմամբ, եթե թուրք և մեր քրիստոնյա եղբայր ժողովուրդները չկատարեն իրենց պարտքը»,– գրում էր նա: Շրջապատումը վերացնելուց երեք օր հետո իր 20 ձիավորներով Առեն մտավ Սիահմադը, 4-5 զինակիցներով սեղան նստեց մելիքի, նրա որդի ռես Կարոյի, Մուսոյի և գյուղի մի քանի երևելիների հետ, կերավ, խմեց, կատակեց և ապա հանձնարարեց մելիքին հեռացնել գյուղից զինված մարդկանց, կամ ավելի լավ է, որ նրանք զենքերը հանձնեն և անցնեն իրենց վարուցանքին: –Երիտթուրքական կառավարությունը, հավատարիմ իր սահմանադրական սկզբունքներին, լիակատար ազատություն է տալիս իր հպատակներին և միջոցներ է ձեռնարկում նրանց կյանքի և գույքի ապահովության համար: Նա դեմ է սուլթան Աբդուլ Համիդի կողմից գործադրված խտրականությանը քրիստոնյա ժողովուրդների նկատմամբ: Խնդրում եմ Ակնի գավառապետ փաշայի և մասամբ էլ իմ անունից գարնան վարուցանքի դուրս բերել Արծկեի հողագործ աշխատավորությանը: Ինձ է հանձնարարված պաշտպանելու ձեր շրջանի աշխատավորությանը, և ես երդվում եմ ամենակարող Ալլահի անունով պատվով կատարել ինձ վստահված հանձնարարությունը: Ես կզսպեմ քուրդ և չերքեզ բոլոր հրոսակներին, որոնք վերջին տարիներին լցվել են մեր սուրբ հողը և իրենց ավազակաբարո ալան-թալանով, սպանություններով մեր դեմ են հանում մեզ կերակրող քրիստոնյա առաքինի բնակչությանը,– այսպես էր համոզում մելիք Ապրեին թուրք Սիահմադ փաշան: Մելիքին հայտնի էր, որ Ակնի գավառապետն ինչ-ինչ միջոցներ էր ձեռնարկել ժամանակավորապես հեռու պահելու քրդերին, որոնք Չաթոյի վրեժը լուծելու համար պատրաստ էին անզեն ու անպաշտպան մնացած ողջ Արծկեն իր մի քանի տասնյակ գյուղերով սրի քաշել և տեր դառնալ նրա ունեցվածքին: Մելիք Ապրեն մնացել էր երկու քարի արանքում: Ռես Կարոն, որ մինչ այդ չէր համարձակվում հոր խոսքին հակառակվել, երբ տեսավ մելիքի տատանվող դիրքը, թե գուցե այս անգամ թուրքերը չեն կեղծում և, իրոք, կպաշտպանեն իրենց, վճռականապես դեմ դուրս եկավ հորը: Նա չէր հաշտվում այն մտքի հետ, որ առաջարկում էին ոմանք, այն է` թողնել Առենը և զենքն առանց հանձնելու ծովով անցնել Վան և պետք եղած դեպքում վերադառնալ ավելի մեծ ուժերով ու պաշտպանել ժողովրդին: Այդ վեճը երկար կշարունակվեր, եթե մի քանի օրից կրկին չհայտնվեր Սիահմադն իր ձիավորներով: Նա մելիքին ոչ այն է սպառնալով, ոչ այն է համոզելով հասկացրեց, որ նա չի կարող չկատարել Բարձր դռան հրամանը, և որ ինքը մեկ-երկու օրից կստուգի առենցիներին և նրանց վերաբերմունքը կպարզի թուրքական կառավարության նկատմամբ: Այս անգամ արդեն մելիքը թույլ տվեց աններելի մի սխալ: Մի քանի հարցեր, ինչպիսիք էին` Առենը շրջապատած թուրքական կանոնավոր զորքերի ձեռքը ո՞վ բռնեց, որ նրանք չկործանեցին այն, ինչո՞ւ քրդերը չհամարձակվեցին գործադրել իրենց բարբարոսություններն Արծկեի հայկական անպաշտպան գյուղերում այն ժամանակ, երբ զինված արծկեցիները շրջապատման մեջ էին մնացել Առենում, վերջապես գավառապետի հավաստիացումները և Սիահմադի բռնած դիրքը չե՞ն խոսում այն մասին, որ պատերազմի մեջ գտնվող թուրքական կառավարությունը չի ցանկանա զրկվել իրեն հաց և այլ սննդամթերքով ապահովող ժողովրդից, և, ի վերջո, 100-120 զինված մարդկանցով մի՞թե հնարավոր է կռվել թուրքական կանոնավոր զորքերի դեմ, մելիքին վերջնականապես կանգնեցրին զենք վերցրած արծկեցիներին Վան ուղարկելու որոշման առաջ: Այդ պատճառով էլ նա հորդորեց և համոզեց զինված առենցիներին և արծկեցիներին անցնել Վան, չնայած բոլորից լավ գիտեր Համիդյան ջարդերի և Երիտթուրքերի` Աբդուլ Համիդին գահընկեց անելուց և սահմանադրություն հռչակելուց հետո` 1909 թ. ապրիլին կազմակերպած Ադանայի 30 հազար հայերի գազանաբարո կոտորածի մասին: Մելիքի որոշման հետ չէին հաշտվում Հովանը, ռես Կարոն, էլի մի երկու տասնյակ քաջեր, սակայն վերջին վայրկյանին Կարոն տեղի տվեց հոր թախանձանքներին և մյուսների հետ առագաստանավ մտավ» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 18-19: Առենի փետրվարյան դեպքերի մասին տե՛ս նաև` Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 112-113, 122-123): Շուրջ մեկուկեսամսյա հարաբերական, սակայն անորոշ դադարից հետո՝ «1915 թ. ապրիլի 7-ին Սիահմադը 100 զինված ձիավորներով մտավ Առեն: Մելիք Ապրեից պահանջեցին, որ 12 տարեկանից բարձր բոլոր տղամարդկանց հավաքեն եկեղեցու հետևում գտնվող Խաչաղբրի դարում: Այնուհետև իբր զենք ու ջանֆիդա հայտնաբերելու և իբր հետագա բոլոր հնարավոր անախորժությունները կանխելու պատրվակով սկսեցին տուն առ տուն խուզարկել: Տղամարդկանց տներից և թաքստոցներից հանելով` նրանց քշում էին Խաչաղբրի դար` իբր ժողով անելու: Առենցիները գլխի են ընկնում, որ իրենց հավաքել ու շարունակում են հավաքել և գյուղից դուրս են բերում կոտորելու համար, քանի որ զինված ասկյարները կտրել էին գյուղ տանող բոլոր հնարավոր անցքերն ու ճեղքերը և ոչ մի մարդու թույլ չէին տալիս նորից գյուղ մտնել: Դրանում համոզվեցին հաստատապես բոլորը նաև այն ժամանակ, երբ մելիք Ապրեն, որը նույնպես գյուղից դուրս քշվածների մեջ էր, միամիտ ձևանալով, փորձեց գյուղ մտնել, սակայն թուրք ձիավորը ոչ միայն թույլ չտվեց, այլև հրացանի խզակոթով հարվածեց մելիքի թիկունքին: 3-4 ժամվա ընթացքում լրիվ դուրս բերվեց Առենի` տասներկու տարեկանից բարձր տարիքի արական սեռը: Գյուղից դուրս եկավ նաև Սիահմադը, ձին քշեց մելիքի կողմը, որը, ամբոխից զատ, կանգնած էր միայնակ: Առաջվա ժպտերես Սիահմադից հետք չէր մնացել, ավելի ճիշտ, նա միայն այժմ երևաց մելիքին իր իսկական կերպարանքով` որպես արյունարբու գազան և հրամայական հոխորտաց. –Ասա՛, ու՞ր ես թաքցրել քո զինված գազաններին, և որտե՞ղ է քո կուտակած ոսկին, քավթա՛ռ շուն: –Զինված հայ քաջերը գնացին Վան, պետք եղած դեպքում կառավարության ձեռքը երկար է, կարող է նրանց բռնել, իսկ ոսկին մեզ` աշխատավոր հայերիս չի տրված, այն կուտակվել և կուտակվում է այնպիսի մարդակեր գազանների մոտ, ինչպիսին դու ես, գարշելի՛ գազան: Մաուզերի համազարկը ծնկի բերեց մելիք Ապրեին, սակայն հենց ծնկած վիճակում, մի քանի տեղից ծակծկված` նա կարողացավ կունդուռան ոտքից հանել և անսպասելի հարվածել Սիահմադի երեսին, որը, վրեժից կատաղած, շարունակեց անշնչացած մելիքին ծակծկել իր թիկնապահներից մեկի ձեռքից խլված երկրորդ մաուզերով: Կրակոցները սկսվում են միաժամանակ, և գյուղի ճանապարհները փակված լինելով` առենցի տղամարդիկ փախչում են դեպի բաց դաշտ` Առվտոցներ: Ասկյարները, սկզբում կանգնած տեղերից, հենց ձիերին նստած, սկսում են հրացանազարկ անել, սակայն քիչ անց նրանց հրացաններից արձակված գնդակներն այլևս հնձելու արդյունքը չեն տալիս արդեն հեռու փախածներին սպանելու համար, ուստի Սիահմադը, սուրը մերկացնելով, առաջինն է օրինակ ցույց տալիս: Թուրքերը կատաղի ընթացքով սկսում են սրի քաշել փախչողներին` ճեղքելով և ցրիվ տալով նրանց գանգերը, կիսելով մարմինները, թռցնելով գլուխները: Առվտոցները դառնում է առենցի մոտ 400-500 տղամարդկանց բացօթյա գերեզմանոցը: Առենի տղամարդկանց սպանդից ազատվում է ընդամենը 4-5 հոգի: Նրանցից 2-3-ը փախչելով հասնում են Առնչկուսա քռեն, իսկ 1-2-ն էլ սպանված են ձևանում` երեսնիվայր ընկնելով դիակների կողքին...: Արյան մոլուցքով տարված թուրքերը, ընկնելով մինչև Առնչկուսա քռեն փախչողների հետևից, սրատելով առենցիներին, վերադառնում են և ընկածների մեջ վիրավորներ տեսնելով` սպանում նաև նրանց...: Դա 1915 թ. ապրիլի 7-ին էր` Ավետյաց չորեքշաբթի օրը» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 19-20): Փախչողներից և ազատվողներից էին Քոչեի Միսակի եղբայրներ Ավետիսը և Վահանը (Փոխան) և նրանցից մեկի աղջկա՝ Նիգյարի ամուսինը` Հովոն (նշվ. աշխ., էջ 20): Ահա այսպես 1915 թ. ապրիլի 7-ին «Առվտոցները դառնում է առենցի մոտ 400-500 տղամարդկանց բացօթյա գերեզմանոցը» (նույն տեղում): Ջարդին անմիջապես հետևում են թալանն ու առևանգումները. «Նույն գիշերը և հաջորդ ցերեկը թուրքերն Առենից դուրս են բերում բանող և մթերատու ամբողջ անասունը, այծն ու ոչխարը, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ հացահատիկ և տնային թանկարժեք իրեր և շուրջ 80-100 սայլերին, եզներին, կովերին ու գոմեշներին բեռնած` իրենց թալանով հեռանում: Ավարի մեջ էին նաև գեղեցիկ կանայք ու աղջիկներ» (նույն տեղում): Եղեռնագործ թուրքական զորքին անմիջապես փոխարինում են գավառի գազանաբարո և ընչաքաղց մյուս տարրերը. «Թուրքերի հեռանալուց անմիջապես հետո Առեն են լցվում քուրդ ու չերքեզ մարդասպանների ոհմակները: Եվ սկսվում են անլուր թալանը, բռնաբարություններն ու սպանությունները, որոնց անխնա ենթարկվում էին բոլորը` կին ու երեխա, աղջիկ ու տղա, ծեր ու երիտասարդ: Անպաշտպան մնացած հոտի նման ժողովուրդը մի տեղից մյուսն էր փախչում, մի գյուղից մյուսը գաղթում և ապահով տեղ փնտրում: Առենցիք մեկ-երկու շաբաթ հետո գաղթում են Բարկաթ (Բարկաթում անցկացրած ապրիլյան օրերի մասին հուշագիրը նշում է. «Իմ հորեղբայր Հովեն ուներ երկու երեխա` 3 և 1,5 տարեկան: Նրա կինը` Ալմաստը, Բարկաթում հասիրի վրա ծննդաբերում է և ունենում երրորդ որդուն: Սակայն ծննդաբերությունից մեկ ժամ անց ստիպված են լինում կրկին փախչել և վերադառնալ հայրենի գյուղ` Առեն: Ալմաստը, մեկ երեխային կապած շալակին, մյուսին վզին դրած, երրորդին կրծքին սեղմած, չէր կարողանում քայլել փախչողների հետ: Ճարահատ նորածնին թողնում է ճանապարհի եզրին, սակայն իմ մեծ եղբայրը` Խոսրովը, լալով վազում և ետ է բերում փոքրիկին: Վերջապես հասնում ենք Առվտոցներ և մինչև մութն ընկնելը թաքնվում գետնափոր պահարանում». Հուշագրական ժառանգություն, էջ 20-21), սակայն քուրդ հրոսակների հետապնդումը շարունակվում է նաև այստեղ: Փախցնում են Մանուկի կնոջը` Սիմեին, մելիք Պողոսի աղջկան` Հայկոյին, հորեղբայր Սիմոնի աղջկան` Կուդոյին և շատ ուրիշների» (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 20): Գյուղում մնացողները մի կարճ ժամանակ պատսպարվում են «...Սրգոյի Մուսեի, Քանքնի Հակոյի և Գևորգի Մնեի տներում...» (նշվ. աշխ., էջ 21): Թալանն ու գազանություններն ավարտվում են գյուղի հրդեհմամբ. «Գյուղի մեծ տներում ժողովրդին մի քանի օր շարունակ խուզարկելուց, թալանելուց, բռնաբարելուց հետո քրդերը դռները կողպում են և հրդեհում (քրդերից մեկը գյուղաբնակ մի երիտասարդ կնոջ պարանոցից հանում է ոսկյա վզնոցը, ականջներից` գինդերից մեկը, իսկ մյուսը պոկում է բլթակի հետ միասին: Գրկից ծծկեր երեխան խլելով` խփում է պատին ու կիսամեռ և ուշակորույս գետին տապալված կնոջը բռնաբարում այդ տանը հավաքված կանանց ու երեխաների ներկայությամբ): Առենի հայ բնակչության եղերական կոտորածը միայն մի նմանակն է Արծկեի, ինչպես նաև ողջ արևմտահայության ջարդի» (նույն տեղում: Առենի կոտորածի մասին տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, էջ 114-116):
Դեպքերին արձագանքած այլ հեղինակներ նշել են. Արդեն «1914 թ. աշնան վերջերին, Օվանը իր մարտական խմբերով Առին գիւղն էր իջել: Այս մասին լսելով` յայտնի Չաթոյի տղան գալիս, պաշարում է գիւղը: Օվանը յանկարծակիի գալով` շտապ դիրքեր է բռնում գիւղի կալերում, ապա ցանկանալով խնդիրը անաղմուկ կարգադրել, 3 ծերունիներ որպէս պատգամաւոր ուղարկում է Չաթոյի տղայի մօտ և առաջարկում թոյլ տրւի զինւած խմբերը հեռանան գիւղից: Չաթոյի տղան մերժում է և առաջարկում է անձնատուր լինել, որը նոյնպէս մերժւում է հայերի կողմից: Թշնամու դիրքերից պայթում է առաջին գնդակը և սկսւում է մի ահռելի կռիւ, որը գնալով սաստկանում է: Հայ լաւ նշանաձիգներից մէկը` ոզմեցի Ապրոն սպանում է Չաթոյի տղային: Երեկոյեան պարտւած թշնամին հեռանում է: Օվանը նույնպէս իր խմբով հեռանում է, իսկ շրջանի հայութիւնը մնում է ահ ու դողի մէջ: Ամենը սպասում էին կրելու Օվանի կատարած յանդգնութեան վրէժը» (Տէր-Մեսրոպեան Յ., Կեանքի յուշեր, հ. 1, Թեհրան, 1949, էջ 46): Նաև՝ «Փետրւար 12-ին թշնամին 500 հոգով յարձակւում է Ալջաւազի Առէն գիւղի վրայ. 15 հայ մարտիկներ դիմադրում են քաջաբար, որոնց օգնութեան են հասնում ուրիշ գիւղերի մարտական խմբեր` 35 հոգով: Թշնամին բաւականին սպանւածներ թողնելով, պարտւած հեռանում է» (նշվ. աշխ., էջ 55):
աև՝ «...տեղի կունենան Ալջաւազի դէպքերը գլխաւորապէս Առէն գիւղի մէջ: Դէպքի հեղինակներն են հռչակաւոր աւազակապետ Պշարէ Չաթօյի որդին` Ամարէ Չաթօն եւ հորեղբայր Հիւսէին, որոնք եւ կը սպաննուին փետր. 13-ին: Գաւառի հայ բնակչութիւնը կանցնի Թիմար» (Կոսոյեան Հ., Վան-Քաղաքամիջի ապրիլեան կռիւները, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1928, N 10, օգոստոս, էջ 151):
Նաև՝ «Այնտեղ բնակվող հայերը քաջ և կազմակերպված մարդիկ էին: Նրանց գլխավոր կազմակերպիչները Մանուկ աղայի տղաներն էին՝ Մոսո և Փոթո եղբայրները» (Քեշիշյան Մ., Արծկեի փրկված հայ բեկորը, Երևան, 2014, էջ 30):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 54-59:

Ապրիլի 7-8-ի եղեռնագործության մասին էական մանրամասնություններ են փոխանցում նաև վաստակաշատ վանեցի բանահավաք Հայկ Աճեմյանին 1916 թ. օգոստոսի 29-ին Աղավնատուն գյուղում հանգրվանած առենցի Քոչարյան եղբայրները՝ 65-ամյա Ավոն և 40-ամյա Վահանը. «1915-ի ապրիլ 7-ին, երբ Վանի ինքնապաշտպանութեան կռիւը կը ծագի, Ալճաւազի Առէն գիւղը իրիկուան կողմ յանկարծ կը պաշարուի ալճաւազցի պաշիպոզուքով, թիւրքերու և ոստիկաններու կողմէ: Նախքան պաշարումը երկու ոստիկան (զաբթիէ) Սայեատ և Խօճա անունով (ալճաւազցի) կու գան գիւղ և մելիք Աբրէին կը կանչեն ու կը յայտնեն. «Կանչի՛ր գիւղացոց և յայտնի՛ր, որ այլևս իրենց համար վախ չկայ: Թող երթան վար ու ցանք անեն, սուլթանը բոլորին ալ ներում շնորհած է, ոչ մի վախ ու կասկած չկայ»: Եւ այս երկուքը կանցնին, կերթան հարևան Առնջկուս գիւղը: Այս երկուքի երթալէն երկու ժամ յետոյ, եկան 10 հոգի ոստիկաններ, դարձեալ կանչեցին մելիք Աբրէն և յայտնեցին հետևեալը. «Մելի՛ք, գիւղին ամբողջ տղամարդիկը հաւաքի՛ր եկեղեցւոյ դուռը, խուզարկութիւն պիտի կատարենք: Վանէն Արամ փաշան ֆետայիներ ղրկած է ձեզ մէջ, այդ մարդիկը պիտի բռնենք և գիւղի տղամարդկանցն ալ ուրիշ պատուէրներ պիտի տանք»: Եւ մելիքը գիւղին ամբողջ տղամարդիկը՝ 200 տղամարդեր, երկու քահանաներ՝ տէր Գրիգորը և տէր Կակօն, կը հաւաքէ եկեղեցւոյ դուռը: Եւ վերոյիշեալ ոստիկաններն ու պաշիպոզուքները կը պաշարեն գիւղը: Ոստիկաններէն քանիսը տղամարդոց մէջ կիյնան և կը խուզարկեն, իսկ հեռուն՝ գիւղացոց կիներն ու երեխաները կանգնած կու լան: Ոստիկաններու հրամանատարը (զաբթիէ մէմուրի) մելիք Աբրէին բազմութեան կեդրոնը կը կանգնեցնէ և հետևեալը կըսէ. «Մելի՛ք, բե՛ր յանձնէ՛ գիւղացոց մոսինները, տասնոցները, ապա թէ ոչ քեզ կը սպաննենք: Ո՞ւր են այն զէնքերն ու մարդերը, որոնք ամիս մը առաջ կռուեցան մեր զօրքերուն և քիւրտերուն դէմ: Ո՞ւր են անոնց զէնքերը: Շուտ պիտի այս րոպէիս իսկ յանձնես»: Մելիքը կը պատասխանէ. «Ձեր զօրքերուն ու քիւրտերուն դէմ կռուողները մեր գիւղացի չէին, իսկ որտեղացի լինելնին ալ ինձ անյայտ է: Ես ո՛չ մարդիկ կը ճանչնամ և ո՛չ ալ անոնց զէնքերէն իմ քովը կայ: Իսկ մեր գիւղացիներէն և ոչ մէկը զէնք ունի»: Ոստիկանապետը կատղած կը պոռայ. «Եթէ զէնքերը այս րոպէիս չյանձնես, քեզ կը սպաննենք»: Մելիքը կը պատասխանէ. «Թագաւորին գլուխը ողջ մնայ, կը սպաննէք, թէ չէ, այն ալ ձեր գիտնալիքն է»: Ոստիկանապետը կը հրամայէ իր ոստիկաններուն, որ ձիերը հեծնեն և կը հեծնեն. «Մելի՛ք, զէնքերը կը յանձնես» կաղաղակէ ոստիկանապետը, «Աստուած վկայ, զէնք չունինք» ու «Կրա՛կ» կը պոռայ ոստիկանապետը և հինգ գնդակներ միևնոյն անգամ կը գոռան մելիքի սրտին մէջ, որը վայրկենապէս կը մահանայ: Այս բանը տեսնելով, հոն հաւաքուած տղամարդիկը բոլորն ալ խառնիխուռն կը փախչին հոս ու հոն, իսկ ոստիկաններն ալ ամէն ուղղութեամբ կը կրակեն վրանին: Այս խուճապի ատեն կը սպաննուին երկու քահանաներ և 150 տղամարդիկ, իսկ մաս մը ալ, որոնք այս կոտորածէն կազատուին, կը փախչին գիւղ և կը պահուտին հոս ու հոն: Եւ ոստիկանները անցան դէպի Առընջկուս գիւղը: Իսկ դիակները մնացին հոս ու հոն ինկած, ով կրցաւ՝ իր սիրելիին դիակը թաղեց, իսկ մնացեալները՝ մնացին տեղն ու տեղը: Ազատուածներէն ոմանք կը փախչին, կը պահուտին զանազան տեղեր շինուած պահարաններու մէջ, ոմանք ծովափերը փլչած հողերու արանքները կը մտնեն, ուրիշներ ամբրոցներու մէջ և այլն:

Պատմութիւնս պատմող եղբայրները 13 հոգիի հետ կը մտնեն իրենց գիւղի գերեզմանոցի մոտերը Պապոյի բակին մէջ շինած պահարանը (այս պահարանը շինած էին դասալիք զինուորներու համար, որոնք երբ գիւղին մէջ ոստիկաններ կու գային, կը մտնէին յիշեալ պահարանին, մէջ): Պահարանը ունէր 15 ոտք երկարութիւն և 8 ոտք լայնութիւն: 15 հոգին ահա՛ իրարու վրայ այդ նեղ, մութ և խոնաւ պահարանին մէջ կը լեցուին, խոնաւ յատակի վրայ: Երեք օր յետոյ այս պահարանին մէջ պահուածներուն ընտանիքները կիմանան իրենց մարդոց պահուած տեղը և գիշերանց անոնց ուտելիք կը տանին: Կոտորածին յաջորդ առաւօտն արդէն քիւրտ խուժանը Առէն գիւղ թալանի եկած էր. քշեցին տարին ամբողջ ոչխարը, տաւարը և գիւղացոց բոլոր տնական հարստութիւնը: Եւ քիւրտերը այնուհետև միշտ գիւղին մէջ կը մնան, ամէն տեսակ գազանութիւններ ի գործ կը դնեն, բռնաբարութիւնը, առևանգումը, ծեծ և այլն, սովորական դէպքեր էին: Քիւրտերու սարսափէն պահարաններու մէջ պահուած տղամարդոց ընտանիքները չեն կրնար իրենց սիրելիներուն հաց տանիլ, որոնք անօթի մնալով, գիշերները իրենց թաքստոցներէն դուրս գալով կանաչ կուտեն: Գիշեր մը յանկարծ հինգ զինուած քիւրտեր ձեռքերնին երկաթեայ երկար շիշեր բռնած կու գան և կը սկսին յիշեալ 15 հոգիներու թաքստոցին վերևը փորփրել. «Հոս պահարան կայ, գեաւուրներ պահուած կան» կըսեն: Մէջինները կուչ կու գան, ճիշդ այդ րոպէին իրենց հիւանդ ընկերը՝ Աւօ Վարդոյեանը կը սկսի հազալ: Որպէսզի ձայնը դուրսէն չի լսուի, ընկերները շոր կը խոթեն անոր բերանը, կարպետ մը ալ վրան կը ձգեն ու կը նստին վրան, որ ձայն չլսուի: Քիւրտերը թաքստոցի տեղը քիչ մը շշելէ յետոյ՝ կը կարծեն, որ ոչինչ կայ, կը ձգեն կը հեռանան: Պահարաններէն, երբ մարդիկ դուրս եկած են՝ ուտելիք ճարելու, պատահմամբ քիւրտերու ձեռք իյնալով՝ կը սպաննուին. Վրդօ Ասպատուրեան, Տիգրան Սողոյեան, Յովօ Խաչոյեան, Կարօ Գրիգորեան, Խչօ Կանչոյեան, Վահան Մարտիրոսեան, Մկօ Կորէեան, Խամբօ Մնոյեան, Մուքօ Բոզոյեան, Վրդօ Բրսոյեան. վերջին երկուքը կը հանդիպին 5 անզէն քիւրտերու, կը սկսի ծեծկռտուք: Քիւրտերը ասոնց գետին կը ձգեն և քարերով ջախջախելով անոնց գլուխները՝ կը սպաննեն:
Անգամ մը պահարանէն Վրդօ Ասպատուրեան անունով երիտասարդի մը կը ճամբեն, որ երթայ իրենց ուտելիք բերէ: Վրդոյին կը պատուիրեն. «Աստուած կը սիրես, Վրդօ՛, եթէ աստուած մի՛ արասցէ, բռնուիս քիւրտերու կողմէ, չըլլայ թէ մեր տեղը յայտնես»: Վրդօն կերդուի և կը մեկնի և յանկարծ կիյնայ քիւրտերու ձեռքը, որոնք կը ստիպեն յայտնել իր ընկերներուն տեղը: Տղան կը դիմանայ և կը պնդէ, որ ինքը ընկեր չունի: Քիւրտերը կը տանին զինք ամիս մը կը պահեն և յետոյ, երբ ռուսերը կը մօտենան, քիւրտերը կը սպաննեն Վրդօն ու կը փախչին: 15 հոգին թաքստոցի մէջ կը մնան 15 օր: Գիշեր մը յանկարծ թաքստոցի ծակէն (դուրսէն) ձայն մը խեղդուած կանչոցով կը կանչէ պահուտածներուն. «Ես Արշակն եմ, պատրաստուեցէ՛ք երթանք ծովափ, նաւ բերեր ենք, փախչինք Լիմ անապատը»: Պահուածները դուրս կու գան, շատ զգոյշ ու գաղտագողի, կիներու միջոցով լուր կու տան ուրիշ թաքստոցներու մէջ պահուածներուն, և մէկ գիշերուան մէջ զանազան գիւղերէ ալ տղամարդոց և ընտանիքի բազմութիւն մը՝ մօտ 600 հոգի կը լեցուին նաւեր և կը փախչին Լիմ անապատ՝ գիշերով»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 271-273: Կոտորածի մասին տե՛ս նաև Օշականում բնակվող առենցի Նիկողայոս Սարգսյանի (էջ 269-270) և Իգդիրում հաստատված 30-ամյա Սալբի Պողոսյանի վկայությունները (էջ 267-268):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 56-60:

Դարձյալ 1916 թ. Թիֆլիսի Հայ կանանց ընկերության կայանում ապաստանած առենցի Հասմիկ անունով մի կին էլ գյուղում տեղի ունեցածի մասին պատմում է հետևյալը. «Հառէնի մէջ, չորս հարիւր չէթէներ, այրերը ուղղակի գիւղին փողոցներուն մէջ սպաննեցին: Սպանդը ի գլուխ հանելէ վերջ ստիպեցին կիները, որ երկու անիւով սայլերը քաշեն եւ երթան հաւաքեն դիակները: Եւ որովհետեւ խեղճերը ընդհանրապէս պէտք եղած ոյժը չունէին այս անմարդկային հրամանը գործադրելու, դահիճները որոշեցին. – Դուք չէք ուզեր ձեր սիրելիները հաւաքել սայլերով, մենք այլապէս պիտի ստիպենք ձեզ նոյն բանը ընելու:
Եւ իւրաքանչիւր դիակի վիզէն չուանը կապեցին եւ մտրակի հարուածներով ստիպեցին կիները քաշել զանոնք, չուանին ծայրը բռնած: Այս մեռելական գործը երեք օր տեւեց: Յետոյ սկսան բռնապղծումները եւ առեւանգութիւնները»:

Պառպի Հ., Սարսափի երկրին մէջ. Նահատակ Հայաստան, թարգմ.` Միքայէլ Շամտանճեան, Հալէպ, 2010, էջ 122-123:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 60:

Եղեռնագործությունից շուրջ մեկ շաբաթ անց նշվել է. «...ապրիլի 15 կամ 16-ին, կարծում եմ, Կուզէլի տակից երեւաց մի նաւ: Դէպի կղզին էր գալիս, բայց առանց առագաստի, ուրեմն կառավարութեանը չէր կարող պատկանել: Որքան մօտենում էր, այնքան աւելի տեսանելի էր դառնում իր վերմակներից պատրաստած առագաստը: Ճանաչեցի: Ալջաւազցի Մելիքենց Նշանն էր եկողը, իր ընտանիքով եւ մի քանի ընկերներով: Նշանը մի քիչ վիճաբանեց Յովանի հետ:
– Եթէ դու խաբուելով` հեռացած չլինէիր շրջանից,– ասում էր Յովանին,– ամբողջ երիտասարդութիւնը չէին մորթոտի: Այո, բոլորին, բոլոր տղամարդկանց Պարտկու լճի եզերքում կոտորեցին, իսկ կին ու երեխաներին ընտրութիւններ կատարելուց յետոյ աքսորեցին, այն ձեւով իհարկէ, որ մեծագոյն մասը ցիր ու ցան եղած սար ու ձորում, քաղցից, ցրտից, գազանից, այլեւ խուժանային յարձակումների ընթացքում գերուելուց ոչնչացաւ: Դարձեալ կարելի է ճարել այս այն անկիւնում, փլերի տակ պահուածներ, որոնց օգնութեան հասնել ու փրկել պէտք է»:

Այվազեան Յ., Իմ յուշերը որբի կեանքից, զուլումի կեանքից, Պէյրութ, 1959, էջ 133-134:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 60:

Ողջ մնացած առենցիներին (նաև հարևան գյուղացիներին) Վանա ափամերձ հատվածներում հայտնաբերելու և Լիմ կղզի փոխադրելու փրկարարական խիստ վտանգավոր աշխատանքները շարունակվում են նաև հետագա օրերին. «Յաջորդ օրը նաւով դուրս գալու որոշում կայացաւ, զինուած տղաներով, Վիչկա Ցռուկի ուղղութեամբ: Փլերի տակով յաւաքում ենք ողջ մնացածներին եւ յառաջանում: Պարտկու տակ հասնելուն քիչ մնացած յարձակման ենք ենթարկւում: Քիւրդ ձիաւորներ բարձրից հարուածում են մեզ նաւում: Մէկ տղայ` Մոսոն խփուեց, մինչ մենք աճապարում ենք հեռանալ ափից: Պարոն Յաթոն է ղեկավարում: Մէջքի վրայ պառկած, ոտքով ղեկն է կառավարում, անտեսանելի մնալու յոյսով: Անօրէնները նշան բռնելով ձեռքի տեղ գործածուող ոտքին, վիրաւորեցին այն. չուանով ղեկը ամրացրի. Յաթոյին քաշեցի նաւի «բակը», վէրքը կապեցինք: Բաւական հեռացանք ափից: Հրացանները լռեցին: Վերջապէս մէկ զոհ տալով 24 հոգի ազատեցինք: Ազատուողները պատմում էին Բշերի Չաթոյի և Քոռ Հիւսէին փաշայի անգթութիւնների մասին»:

Այվազեան Յ., Իմ յուշերը որբի կեանքից, զուլումի կեանքից, Պէյրութ, 1959, էջ 134:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 60:

Ջանիկում գտնվող Քեռու մոտ «Պր. Յովանն ու Մելիքենց Նշանը իրենց տղաների պակասը լրացնելու համար զէնք ու փամփուշտ խնդրեցին Քեռուց, անհրաժեշտը ստացան եւ նաւով դիմեցին Առէն, եւ յաջորդ օր վերադարձան բաւական թւով ողջ մնացած հայրենակիցների հետ, որոնց կարողացել էին սար ու ձորում հաւաքել: Միեւնույն ազգասիրական գործը շարունակեցին դարձեալ մի քանի օր»:

Այվազեան Յ., Իմ յուշերը որբի կեանքից, զուլումի կեանքից, Պէյրութ, 1959, էջ 149:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Առենն ավեր ու անմարդաբնակ է մնում նույնիսկ ռուսական գրավումից հետո՝ 1916 թ.:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 269:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Ըստ առենցի Սալբի Պողոսյանի վկայության՝ «Առէնցիներէն ոչ մէկը չի վերադարձած Երկիր: Անոնց գոյքերէն համարեա ոչինչ չէ մնացած, բացի մատի վրայ համրուող անհատներու՝ իրենց հետ բերած քանի մը կտոր կապերտներէ և թաղիքներէ: Բայց բաւական թուով տաւար բերած են իրենց հետ և կօգտագործեն զանոնք, իսկ ոմանք ալ ծախած են իրենց տաւարները»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 268:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Բնակչություն

Դարեր շարունակ Առենը ոչ միայն զուտ հայաբնակ է եղել, այլև գոնե Արծկե գավառի սահմաններում եղած բոլոր մյուս գյուղերի համեմատ՝ առավել բազմաբնակ:
Օտար տարրը, ի դեմս փոքրաթիվ քրդերի, միայն մի քանի տարով հաստատվել էր Համիդյան ջարդերից հետո, սակայն նրանք էլ քիչ ժամանակ անց դուրս են մղվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Ոչ միայն Առենի զուտ հայաբնակ, այլև նրա՝ նույնպիսի գյուղերով շրջապատված լինելը պատճառ էր դարձել, որ առենցիների մեծ մասը, մայրենիից զատ, այլ լեզուների չէր տիրապետում. «Առենում տաճիկներ կամ քրդեր չէին ապրում, և գյուղաբնակներից քչերը գիտեին քրդերեն և տաճկերեն»:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 10:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Ըստ 1916 թ. մարտին հրապարակված տեղեկագրի՝ Մեծ եղեռնի օրերին սպանվել էր 128 առենցի:

Մարտիրոսեան Ն., Համեւրոպական պատերազմի ընթացքում ամայացած Արեւելեան Հայաստանի գաւառների վիճակագրութիւնը, «Վան-Տոսպ», 1916, N 16, 13 մարտի, էջ 7:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Հայտնի է, որ 1916 թ. օգոստոսին Էջմիածնի Եղբայրական օգնության որբանոցում էին գտնվում առենցիներ 15-ամյա Ազնիվ Գևորգի Ավետիսյանը (մայրը ողջ էր), 12-ամյա Անդրանիկ Պետրոսի Խլոյանը, Գրիգորի որդի 12-ամյա Ասպատուրը, Գալուստի որդի 12-ամյա Արմենակը (մայրը ողջ էր), Կարոյի որդի 10-ամյա Կոմոն, 13-ամյա Գասպար Ավոյի Սրգեյանը և Մկոյի դուստր 12-ամյա Սալբին (մայրը ողջ էր):

Ցուցակ Ս. Էջմիածնի «Եղբայրական օգնութեան որբանոց»-ի մէջ ապաստարան գտած տաճկահայ երեխաների, «Արարատ», 1916, Թ-Ժ, էջ 763-765; 1917, Բ-Գ, էջ 243, 246, 250:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

1920 թ. հիշվում է Մեծ եղեռնը վերապրած առենցի Վարդան Սուքիասյանը:

«Հայաստանի ձայն», 1920, N 24, 12 մարտի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

2006 թ. գյուղն ուներ 300 տուն Ասյան աշիրեթին պատկանող քուրդ բնակիչ, որոնց վկայության համաձայն՝ իրենց պապերը մոտ 80 տարի առաջ փոխադրվել էին Զիլանի ձորից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:

Կառուցապատում

Առենցիներ Մարիամ և Սարգիս Ավետիսյանները, համատեղ հուշագրության մեջ աչքի առաջ ունենալով իրենց ծննդավայրը, նշում են. «Արևմտյան Հայաստանի գյուղերն առանց բացառության կառուցված են իրար կից. փողոցի ամենածայրի տանն անմիջապես հաջորդում էր երկրորդը, երրորդը, և այսպես մինչև փողոցի մյուս ծայրի վերջին տունը: Մեկի տան պատը ծառայում էր նաև մյուս տան համար: Այդ պատերն ունեին փոքրիկ անցքեր, որոնց միջոցով հնարավոր էր տնային իրեր վերցնել կամ փոխարինաբար տալ հարևաններին: Ավելի մտերիմ հարևանները կամ մերձավոր ընտանիքներն այդ անցքերի փոխարեն պատերի մեջ բաց էին անում դռնակներ, որտեղից կարելի էր ոչ միայն տնային իրեր փոխանակել, այլև ելումուտ անել: Այդ անցքերն ու դռնակները միմյանց հետ հաղորդակցվելու հարմարավետ միջոցներ էին:
Գյուղին վտանգ սպառնալու դեպքում առանց դժվարության լուրը փողոցի մեկ ծայրից մյուսն էր հաղորդվում, և մի քանի րոպեն բավական էր ողջ գյուղը ոտքի հանելու և համապատասխան միջոցների դիմելու:
Հայկական գյուղերի այդպիսի կառուցվածք ունենալը մտածված էր և արդարացվում էր տասնամյակների ընթացքում հայերի նկատմամբ բազմաթիվ օտար նվաճողների դեմ ինքնապաշտպանության դիմելու ժամանակ:
Ամառ թե ձմեռ մարդիկ մեծ մասամբ տանիքներով էին գյուղից դուրս գալիս և գյուղ մտնում: Ամռանը նեղ փողոցները ծառայում էին միայն բազմաթիվ ու բազմապիսի գրաստներով անցուդարձ անողներին և անասուններին:
Փողոցների լայնքը հազիվ էր թույլ տալիս, որ երկու սայլեր միմյանց կողքով անցնեն: Ձյունառատ ձմռանը, երբ ձյան շերտի հաստությունը հասնում էր մեկ մետրի և նույնիսկ դրանից էլ ավելի, փողոցներով երթևեկելու մասին այլևս խոսք լինել չէր կարող, քանի որ դրանք լցվում էին փողոցների երկու կողմերի տանիքներից մաքրված ձյան հաստ շերտով: Իսկ ձյունն իր առատությամբ Արծկեի բարեբեր ու հացառատ դաշտավայրում ոչ մի տարի չի զիջել մյուսին: Ձյան շերտի հաստությունը փողոցներում երբեմն հասնում և հավասարվում էր տանիքներին, և երթևեկությունը կատարվում էր բացառապես տանիքներով»:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 8-9:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61-62:

Տնտեսություն

Գավառում առավել մարդաշատ գյուղ լինելու հանգամանքով պայմանավորված՝ Առենն ուներ նաև աչքի ընկնող ինքնաբավ տնտեսություն, որի առանցքային ճյուղը հողագործությունն էր (ի դեմս հացահատիկի մշակության):

1883 թ. գյուղի տնտեսական կարողությունների և կացության մասին նշվել է. «Սոյն գիւղն միայնակ տարին 250 քիլէ ցորեանի տասանորդ կը տայ տէրութեան: Յուլիս և օգոստոս ամիսներու մէջ վանցի և բաղիշեցի վաճառականաց թիւն գրեթէ գիւղի բնակութեանց թուոյն կը հաւասարի, որք ապրանք և մրգեղէնք բեռներով կը բերեն և նաւերով ցորեան և կը տանին ցվերջ սեպտ. ամսոյն: Գիւղիս համայն բնակութիւնք, մէկ լայն խորի նման, փոս աղբիւրէ ջուր կը խմեն: Աստ տգիտութիւնն շօշափելի է ամեն կողմանէ, եթէ մխիթարական մի կողմ ունին այն ևս երիտասարդաց աշխոյժ և կորովն է»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Գ, Կ. Պօլիս, 1885, էջ 41:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 62:

1888 թ. առենցիները նյութապես վատ վիճակում չէին և ունեին 60-ական գութան և սայլ:

Колюбакин А., Материалы для военно-статистического обозрения Азиятской Турции, том VIII, часть II, Тифлис, 1890, С. 147.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 62:

Անդրադառնալով Առենի՝ նախքան Համիդյան ջարդերը տիրած կացությանը՝ նշվել է. «...դեռ 1896 թուականը չթևակոխած՝ ալջաւազցիք ընդհանրապէս և առէնցիք մասնաւորապէս հարուստ են եղած և՛ դրամապէս, և եզներից ու ոչխարներից, և՛ տնական կահկարասիքներից, և՛ հողային կալուածներից: Ըստ իրենց և 30 տարիներէ հետէ այդ տեղեր առևտրականութեամբ զբաղող վանցի ականատեսների, գիւղացիներին երջանիկ կարելի է համարել մինչ այդ թուականը (96), թէև իհարկէ գտնուած են նաև աղքատներ: Առէն գիւղը միակ՝ ունեցեր է 1500-2000 ոչխարներ, գիւղացիներից շատեր ունեցեր են իւրաքանչիւրը 20-24 աշխատաւոր եզներ, և այդքան եզները աշխատութեան միջոցին պարապ չթողնելու չափով արօր, խոփ, սայլ և զանազան գործիք:
Այդ գիւղի նշանաւորներից Մելիք-Պետրոսենց, Մնէենց, Խաչէի Յակօենց, Մոսէսենց, Սրգէենց և դեռ ուրիշ շատ տներ այնչափ շէն եղեր են, որ՝ ինչպէս կըսէ ժողովրդական առածը՝ «Վանքի պէս կը գռային». իսկ այժմ կան շատերը, որ այծ մը իսկ չունին՝ անոր կաթով իրենց թամարզու տղաքը կերակրելու համար...:
Մենակ այս գիւղին մէջ երբեմն 30-40 տեղով վանցի, բիթլիսցի խանութպաններ և չարչիներ եղեր են: Մենակ այս գիւղը Վանին 30-40 նաւ ցորեն մատակարարեր է (մօտ 2000 չափ), իսկ այժմ հազիւ 5-6 տուն կարող ենք գտնել, որ 8-9-10 եզներ ունենայ և տարին բոլորելուն իր ընտանիքին բաւականացող հաց. մի քանի տուն ևս 4-6 եզներ և հազիւ 7-8 ամսուայ հաց: Մնացեալները, որն՝ ալջաւազցի թիւրքերից, որը՝ վանցի եղող և աւանցի հայերից եզներ առնելով, եզան տուրքը ծախելով–իրենց աշխատանքի կէսն անոնց կուտան, կէսը «սալաֆ»-ի կալից պրծնելէ վերջ՝ հացից ալ կը պրծնին ու նոր պարտքերի կը դիմեն: Այժմ Վան փոխանակ 2000 չափ ցորենի 5-600 չափ հազիւ կը ստանայ...: Առէնցի Մելիք-Մընէ անուն մէկի մասին կը պատմեն շատ-շատերը, թէ դեռ 4-5 տարիներ առաջ, չնայած որ 96-ի աղէտներու ժամանակ հսկայական կողոպուտ տուած էր, մաղ լեցուն ոսկի՝ վրան մետաքսէ շոր մը փռած կարաւանին դէմ կերթար՝ գնումներ ընելու. իսկ այս տարի այդ ամենը կորսնցնելէ վերջ՝ իր ցանքին մէկ մասը վանեցի հայու մը ծախել պարտաւորուած էր...: Կառավարութիւնը դէպքերէ առաջ այս գիւղի թաղերը 800-1000 լիրայի ծախեր է մուլթազիմներին և այս՝ արմտիքի դեռ աժան տարիներին, իսկ այս տարի չնայած արմտիքի անհամեմատ սղութեանը՝ 600 չափ ցորենի (400 լիրա), որովհետև՝ ...ցորենի արդիւնաբերութիւնը զգալի չափով պակսեր է գաւառիս մէջ դէպքերից յետոյ: Կառավարութիւնը գիւղի թաղերն այս տարի իրեն պահել որոշած էր, բայց երբ Արծկէի վարչութիւնը իմացուց իրեն այս գինը արժելը՝ գոհունակութեամբ ետ առաւ իր որոշումը: Իսկ երբ ասկէ առաջ տեղոյն սուլթանը՝ Հիւսէին փաշան կը լինէր գնողը, ոչ ոք կը համարձակէր գնումի խօսք ընել, և ինք նուազ գնով կառնէր»: Նույն Հյուսեին փաշան նաև գրավել էր գյուղի հողերի մի մասն ու տուրքերն էլ կրկնապատկել. «Գաւառակին ամէնէն աւելի հացալից գիւղն է...: Սոյն գիւղին խիստ ընդարձակ մարգագետինն ալ գրաւած է փաշան: Չորս տարի առաջ տասանորդական տուրքը կրկնապատիկ առնելուն պատճառաւ գեղացիներն հակառակած են փաշային և այդ առթիւ երեք հայեր սպանուած են»:

Ախպերանց-Արիւն /Արմենակ Տեր-Պողոսյան/, Ադիլջեւազ գաւառից, «Մշակ», 1907, N 135, 19 հոկտեմբերի, էջ 4:
Ս. Ն., Հողի թալան, «Բիւզանդիոն», 1909, N 3774, 24 փետր./9 մարտի, էջ 1:

1907 թ. նշվել է. «Առէնցիներից շատերը մօտ 5-6000 գութան հող ունին, ամենայետին գիւղացին անգամ մօտ 200 գութան հողի տէր է և եթէ ամեն տարի իր հողերի քառորդ (1/4) մասն իսկ արդիւնաբերել յաջողի (պէտք է գիտնալ, որ միևնոյն հողն ամեն տարի չի մշակուիր)...»:
Նույն թվականին գյուղն ուներ 300 ոչխար, 400 խոշոր եղջերավոր անասուն և 30 սայլ:

Ախպէրանց-Արիւն, Ադիլջեւազ գաւառից, «Մշակ», 1907, N 138, 23 հոկտեմբերի, էջ 2:
Термен Р., Отчет о полевой поездке 1907 года в Ванском, Битлиском и Диарбекирском вилаетах, Тифлис, 1909, С. 117.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 62:

1913 թ. Առենի տնտեսությունը նշանակալի հարված է ստանում, քանի որ նրա հողերի մի մասը (նաև Բարկաթ գյուղի) բռնագրավել էր Արծկեի Մահմուտ բեյը և հատկացրել որդուն:

Հայրապետեան Յ., Հողային հարցի մասին, «Աշխատանք», 1913, դ 7, 14 դեկտեմբերի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 62:

Եղեռնը վերապրած հուշագիրներից մեկը նշում է, որ 1914 թ. առենցի հայերին էին պատկանում 7000 ոչխար, 500-ական լծկան և կթան, 400 մատակ և այլն, 100-ական էշ և ձի, 200 գութան, 500 արոր, 130 սայլ, տարեկան արդյունաբերում էր 32.000 չափ ցորեն և 16.000 չափ ցորեն ու տարեկան, 5000 սայլ խոտ և 15000 սայլ հարդ: Մեկ այլ գյուղաբնակի վկայությամբ «Առենում յուրաքանչյուր ընտանիք, իր տնտեսության կարիքների համեմատ, զբաղվում էր նաև բանջարաբուծությամբ: Նրանք մշակում էին կաղամբ, շաղգամ, ճակնդեղ, սոխ, սխտոր, բողկ, կարտոֆիլ, բանջարանոցային այլ բույսեր ու համեմունքներ, ինչպես նաև կանեփ, կտավատ, սիսեռ, գլուլ, վարունգ, սեխ, ձմերուկ և այլն: Հացահատիկը և բանջարաբոստանային կուլտուրաները մեծ մասամբ մշակում էին առանց ջրի, քանի որ դաշտում կես մետր փորելուց հետո հայտնվում էր անուշահամ ջուրը: Բավարար էին նաև բնական տեղումները»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 273: Այլ վկայությունների համաձայն՝ գյուղաբնակ հայերն ունեին շուրջ 3000 գլուխ ոչխար և 2000 տավար (էջ 269) կամ 1500 գլուխ ոչխար և 300 տավար, տարեկան արդյունաբերում էին 600 խալվար ցորեն, 600 բարդ խոտ և 400 խալվար գարի (էջ 267):
Հուշագրական ժառանգություն, էջ 10:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 62:

Այս ամենով հանդերձ՝ Առենը զուրկ էր այգիներից. «Առենում չկային ծառ ու մրգատու այգիներ: Իբր այդպիսին` արմատների և բների մնացորդներ կային հենց տատիս կողմից մշակվող մեր բանջարանոցում, իսկ թե ով էր ոչնչացրել և ինչու` հայտնի չէ: Փաստն այն է, որ գյուղում և դաշտերում ոչ մի տեսակ ծառ գոյություն չուներ: Միայն բանջարանոցներում աճող հաստաբուն կանեփն էր ծառի նման աճում և հասնում շուրջ երկու մարդաբոյի»:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 10:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 62-63:

Տնտեսության կարևոր ճյուղերից էր նաև անասնապահությունը. «Մեր գյուղում, ինչպես և այլուր, հարստությունը մեծ գլխաքանակով անասուններ ունենալու մեջ էր: Դրամ կուտակելն աննշան տեղ էր գրավում: Մեր` շուրջ 300 տնից բաղկացած գյուղից 15-20 հազար գլուխ մանր և 1500-2000 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասունների մի քանի հոտ ու նախիր էր դուրս գալիս», իսկ մսավաճառների մասին նշվել է. «Առենի, ինչպես Արևմտյան Հայաստանի բազմաթիվ գյուղերի մսավաճառը տարբերվում էր Արևելյան Հայաստանի իմ տեսած մսավաճառներից, որոնք անասունների շուկայում կենդանի անասուն էին գնում և իրենց խանութներում էլ մորթում էին և միսը վաճառում»:

Հուշագրական ժառանգություն, էջ 11:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 63:

Որպես լճամերձ գյուղ՝ առենցիները զբաղվում էին նաև նավավարությամբ: Ընդ որում, հատկապես ամառային ամիսներին այստեղ էին խարսխվում վանեցի և բաղեշցի վաճառականների նավերը. «Ծովեզերեայ գիւղս յուլիս և օգոստոս ամիսներու մէջ վանեցի և բաղիշեցի վաճառականներով կը լեցուի, որք ապրանք և մրգեղէններ կը բերեն վաճառելու և նաւերով ցորեան կը տանին մինչև սեպտեմբեր ամսոյն վերջը»:

Колюбакин А., Материалы для военно-статистического обозрения Азиятской Турции, том VIII, часть II, Тифлис, 1890, С. 147.
Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 246:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 63:

Քահանա

Առենի ծխատեր քահանաներից հիշվում է տեր Արիստակեսը (1866 թ.), իսկ Մեծ եղեռնի նախօրեին՝ Գրիգոր և Արիստակես քահանաները, որոնք սպանվել են 1915 թ. ապրիլի 7-ին:

Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Սրբոց Յակոբեանց, հ. 9, կազմ.՝ Պողարեան Ն., Երուսաղէմ, 1979, էջ 12, ձեռ. 2806զ:
Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 268-269, 271:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 63:

Հուշարձաններ

Պահպանված խաչքարերից ուշագրավ է մեկը, որի դիմային երեսին, բացի տարբեր չափերի չորս խաչաքանդակներից, առկա են նաև պատկերաքանդակներ (այդ թվում՝ առասպելական հորինվածքով):
Առենում պահպանվել են նաև բնիկներից ավանդված այլ հուշարձանների մնացորդներ՝ միակտոր քարից կերտված աղբյուրի ուղղանկյունաձև գուռ և աղորիք:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 68:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Առին
Արեն
Հառեն
Արին

ԺԹ դարի կեսերից մինչև 1915 թ. գյուղի բնակչության թվաքանակը մատնանշող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1858	41	283				«Արծուի Վասպուրական», 1858, տախտակ Ա: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1878		1568				ԳԱԹ, Թորոս Ազատյանի ֆոնդ, բաժ. 57/III, թ. 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1883	150					Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Գ, Կ. Պօլիս, 1885, էջ 41: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1888	105					Колюбакин А., Материалы для военно-статистического обозрения Азиятской Турции, том VIII, часть II, Тифлис, 1890, С. 147. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1895	120	1675			Մի աղբյուրի համաձայն՝ գյուղն ուներ 100 տուն հայ բնակիչ (Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, էջ 196), իսկ ըստ մեկ այլ վկայության՝ Մեծ դեպքից առաջ՝ 110, իսկ դեպքից հետո՝ 60 տուն հայ բնակիչ (Ախպերանց-Արիւն, նշվ. հոդվ., «Մշակ», 1907, N 134, 18 հոկտեմբերի, էջ 3):	Նօթինկ, Տեղեկագիր Վասպուրականի 1895 թ. սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսների, «Հնչակ», 1896, N 8, 15 ապրիլի, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1897	62		3			Маевский В., Ванский вилает. военно-статистическое описание, Тифлис, 1901, С. 289. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1898	80		10			Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, էջ 196: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1907	70					Термен Р., Отчет о полевой поездке 1907 года в Ванском, Битлиском и Диарбекирском вилаетах, Тифлис, 1909, С. 117. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1909	102	626			626 բնակիչներից 278-ը՝ ար., 348-ը՝ իգ.:	Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, էջ 43: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1913/14	117	535			Մեծ եղեռնի նախօրեին գյուղի 150 (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 273), ապա նաև 160 (Բադալյան Գ., Վարազդատ Տերոյանի վիճակագրական նյութերն Արևմտյան Հայաստանի բնակավայրերի վերաբերյալ, «ԲՀԱ», 2005, N 1, էջ 215) տնից բաղկացած լինելու մասին տեղեկությունները թվում են չափազանցված: Այլ վկայությունների համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 120 տուն՝ 1300 հայ բնակիչ (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I, էջ 269) կամ 200 տուն՝ 1200 հայ բնակիչ (էջ 267): Է՛լ առավել չափազանցված է 300 տան մասին վկայությունը (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 11): Ի դեպ, վերապրած առենցիները 1916 թ. դրությամբ բնակվում էին Կարսում, մասամբ Իգդիրի և Էջմիածնի շրջաններում, Օշական (14 տուն), Աղավնատուն գյուղերում (Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. I,էջ 268-270):	Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում, էջ 17: Տե՛ս նաև Թէոդիկ, նշվ. հոդվ., «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61:
1915	112	762				Մարտիրոսեան Ն., Համեւրոպական պատերազմի ընթացքում ամայացած Արեւելեան Հայաստանի գաւառների վիճակագրութիւնը, «Վան-Տոսպ», 1916, N 16, 13 մարտի, էջ 7: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Գ, Արծկե, Երևան, 2018, էջ 61: