ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Տումի 38 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Հադրութ (Շրջան) / Տումի (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութ քաղաքից 11 կմ հյուսիս-արևմուտք (N 39.35՛09.66՛՛; E 46.53՛57.55՛՛, ծ. մ.՝ 1090 մ)՝ Դիզափայտ լեռան ստորոտում:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 56:

Անվան ծագում

Ըստ գյուղանվանն առնչվող ավանդություններից մեկի՝ Տումին իր անունը ստացել է Գորոզուի (Դիզակի կամ Հարավային Արցախի) թագավորության տիրակալ Գագիկի տնային կենդանիներին Իրանից ներս թափանցող անասնագողերից պաշտպանելու համար գյուղացիների՝ նախ գոմերում բնակվելու, ապա դրանք բնակարաններ դարձնելու հետևանքով. «...կյումէյը քյօհնա վախտէքը տըէյալ ա ույանց հետէ տօն: Յըէտնան էլ ասալ ըն՝ Տօնէ/Տօմէ, ահատ էլ՝ Տումէ: Ըտըղատ էլ բըհամ ա յըէկալ շէնին անըմը»:

Սարգսյան Ա., Արցախի բանահյուսությունը, Երևան, 2015, էջ 185 (պատմել է տումեցի 82-ամյա Արտաշ Ավետիսյանը 1994 թ., գրի է առել լեզվաբան Արմեն Սարգսյանը): Գյուղանվան ծագման և բնակավայրի հիմնադրման վերաբերյալ այլ վարկածներ տե՛ս Ղազարյան Խ., Տումի, Երևան, 2003, էջ 25-27, 32-33:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 56:

Պատմություն

Հակառակ գրավոր աղբյուրներից մեզ հասած աղքատիկ տեղեկությունների՝ գյուղում և մերձակա հնավայրերում պահպանված նյութական մշակույթի հուշարձանները փաստում են, որ բնակավայրը գոյություն է ունեցել ոչ թե դարեր, այլ հազարամյակներ շարունակ. այդ է հաստատում Տումիի դպրոցի պատմության ուսուցիչ Սերգեյ Ամիրջանյանը՝ վկայակոչելով գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Տեփեն արտ տեղամասից իր հայտնաբերած քարեդարյան բրիչը, ինչպես նաև բրոնզեդարյան զարդարանքները Քուլուհանեն խութ վայրից: Պետք է նշել նաև, որ մինչև մեր օրերը հասած հուշարձանները հուշում են, որ բնակավայրն առավել ծաղկուն և բարգավաճ շրջան է ապրել միջնադարում:

Հարկ է նշել, որ Ս. Ամիրջանյանը, Ասորեստանի թագավոր Սինախերիբի՝ Սենեքերիմի (մ.թ.ա. 705-681 թթ.) սեպագիր արձանագրության մեջ նշված Տումուրուն վերագրելով Տումիին (Ամիրջանյան Ս., Դիզակ, Երևան, 2006, էջ 177), սխալվում է: Ըստ Հ. Կարագյոզյանի՝ երկու տեղանունների ընդամենը Տում բառարմատն է նույնը (Կարագեոզեան Յ., Սեպագիր տեղանուններ, Երեւան, 1998, էջ 124-125): Նաև նույնի՝ Տումի գյուղի պատմական հուշարձանները, «Գիտություն և տեխնիկա», 1991, N 2, էջ 29:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 56:

Տումին Ժ-ԺԱ դդ. սահմանագծին Հարավային Արցախում կազմավորված Գորոզուի թագավորության նստավայրն էր: Առավել հռչակված էին Եսայի Աբու Մուսեն և Գագիկ թագավորը:

Մանրամասն տե՛ս Յակոբեան Ա., Պատմա-աշխարհագրական եւ վիմագրական հետազօտութիւններ (Արցախ եւ Ուտիք), Վիեննա-Երևան, 2009, էջ 243-248:
Տե՛ս նաև Բարխուդարյան Ս., Արցախի, Շաքիի և Փառիսոսի իշխանությունները IX-X դարերում, «Պատմաբանասիրական հանդես», 1971, N 1, էջ 57:
Ուլուբաբյան Բ., Խաչենի իշխանությունը X-XVI դարերում, Երևան, 1975, էջ 62-63:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 56:

Գրավոր աղբյուրներում գյուղին առնչվող տեղեկությունները հիմնականում սկսվում են ուշ միջնադարից: Այսպես, հայտնի է, որ ծնունդով Տումիից էր Աղվանից կաթողիկոս Փիլիպպոս Տումեցին, որը գահակալել է ընդամենը մեկ տարի՝ 1563 թ.:

Մանուչարյան Ա., Աղվանից կաթողիկոսների գավազանագրքի վիմագրագիտական լրացումներ ու ճշգրտումներ, Երևան, 2003, էջ 89:
Տե՛ս նաև Հարությունյան Ա., Եսայի Հասան-Ջալալյանի վիմագրագիտական վաստակը (ըստ ՄՄ հմր. 7821 ձեռագրի), «Էջմիածին», 2015, Ժ, էջ 158:
Մաղալյան Ա., Աղվանից կաթողիկոսների գավազանագիրքը, «Պատմաբանասիրական հանդես», 2008, N 3, էջ 269:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 56:

Հաջորդը վերաբերում է 1604 թ., երբ Հադրութի շրջանի Խանձաձոր գյուղում գրված Ավետարանի պատվիրատու է հիշվում Տումիի Մերդան իշխանի որդին՝ մելիք Սուջումը:

Ամիրջանյան Ս., Դիզակ, Երևան, 2006, էջ 30:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 56:

Բնակչություն

Տումեցիների նախնիների թվում, բնիկներից զատ, կան նաև ժամանակի ընթացքում ինչպես Արցախի տարբեր գյուղերից (օրինակ՝ Ազոխ, Ճարտար, Մեծ Թաղլար, Ննգի, Քերթ), այնպես էլ Սյունիքից և Բիթլիսի նահանգի Մուշ քաղաքից փոխադրվածներ:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 78:
Ղազարյան Խ., Տումի, Երևան, 2003, էջ 29-30:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 57:

Ինչ վերաբերում է բնակչության թվաքանակին, ապա դրանք մեզ հայտնի են՝ սկսած 1841 թ.-ից: Ստորև ներկայացվող վիճակագրական տվյալներից երևում է, որ Տումին իր մարդաշատությամբ գավառի մեծ բնակավայրերից էր, և եթե հաշվի չառնենք առանձին դրվագները, ապա մինչև 1980-ականները գյուղն ընդհանուր առմամբ արձանագրել է բնակչության աճ, ընդ որում, առավելագույն ցուցանիշին հասնելով 1925 թ. (1810 շունչ):

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 57:

Հուշարձաններ

Տումին հարուստ է դարերից ավանդված նյութական մշակույթի տարաբնույթ հուշարձաններով:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 58:

Պատմություն

Տումիի տարածքում գոյություն են ունեցել հայաբնակ մի քանի գյուղեր, որոնք ժամանակի ընթացքում ավերվել են և ամայացել, իսկ անուններն էլ մոռացության են մատնվել (օրինակ՝ տեղացիների շրջանում հայտնի են Արխուն գոմեր, Դերուց կյում, Կարմիր քար, Կուրտուհատ, Հարոս, Շենաքար, Մկրտչին տեփեր և այլ գյուղատեղիներ):

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 68:

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Փայտյա խոյակ

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2002 թ․

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2020 թ․

Բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841	33	79	61	140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 112-113: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1876				660		Հայկունի, Ուղեգնացական ակնարկներ, «Մեղու Հայաստանի», 1884, N 89, էջ 2: Նաև նույնի՝ համանուն աշխ., Երևան, 2010, էջ 89: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1884	104					“Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 184-185: Տե՛ս նաև “Кавказский календарь на 1894 г.”, Тифлис, 1893, с. 158. Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1886	108	550	450	1000
1889	120	563	470	1033		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 79: Ի դեպ, արխիվային մի վավերագրում (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 42-43) նույն թվականին գյուղի բնակիչների թիվը նշված է 917 շունչ (ար.՝ 523, իգ.՝ 394): Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1893	105	432	333	765		Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը (1649-1917 թթ.), հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 330: Ըստ մեկ այլ վավերագրի՝ ուներ 108 տուն բնակիչ (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 147 շրջ.): Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1897	107					Ա-Դօ, Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.), Երևան, 1907, էջ 172: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1901		569	418	987		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 238-239: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1907				1450		“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 248. Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1909		727	471	1198		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 239-240: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1910	200					Բորենի, Տումի գիւղ, «Մշակ», 1910, N 245, 4 նոյեմբերի, էջ 3: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1912		766	481	1247		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 326 շրջ.-327: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1914				930		“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 122. Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1922	338	919	880	1799		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 57, ց. 3, գ. 492, թ. 1-2: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը (1813-1933 թթ.), Երեւան, 2001, էջ 759: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1925	350			1810		Պողպատ, Տումի գյուղի կյանքից, «Խորհրդային Ղարաբաղ», 1925, N 45, 15 դեկտեմբերի, էջ 3: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1974				1004		Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ս., Բարսեղյան Հ., Երևան, 2001, էջ 138: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
1987	286			877		Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ս., Բարսեղյան Հ., Երևան, 2001, էջ 138: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
2018	184			708		Բալայան Վ., Արցախի Հանրապետության բնակավայրերի պատմության ուրվագծեր, Երևան, 2020, էջ 252: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57:
						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 46: Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, Երևան, էջ 57: