ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Բուզլուխ 23 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Շահումյան (Շրջան) / Բուզլուխ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոն Շահումյան (Ներքիշեն) ավանից 16 կմ արևմուտք՝ Փոքր Կյուրակ գետի ձախ ափին՝ ծովի մակերևույթից 1280-1360 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Անվան ծագում

Գյուղի նախնական՝ հայկական անունը մոռացվել է, սակայն հնարավոր է, որ այն եղել է Սառնատուն, որի իմաստային թարգմանությունից էլ ծագել է ներկայիս անվանումը. «Բարձրադիր այդ գյուղի անվանման մեջ դեր է կատարել մոտակա լեռնախորշում կլոր տարին սառույց լինելը. տեղանքն այդպես էլ կոչվում է՝ Սառնատուն (թարգմանված դարձել է Բուզլուխ՝ սառույցների տեղ, սառույց ունեցող)»:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 325:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Հաղորդակցության ուղիներ

Բուզլուխը հարևան բնակավայրերի հետ կապված է միայն երկու ճանապարհով: Դրանցից հյուսիսայինը ձգվում է դեպի Մանաշիդ, իսկ արևելյանը՝ Վերիշեն: Իհարկե, ևս մեկ ճանապարհ էլ դուրս է գալիս գյուղի հարավային ծայրից և Փոքր Կյուրակ գետակի հոսանքն ի վեր բարձրանում դեպի գյուղապատկան ամառային արոտավայրերը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Բուզլուխ տանող ճանապարհները երբևէ չեն բարեկարգվել, ընդ որում, հենց խորհրդային տասնամյակներին էլ դրանք այն նույն վիճակում էին, ինչ նախախորհրդային տարիներին: Այս առթիվ, օրինակ, 1910 թ. նշվել է. «Ճանապարհների վատութեան պատճառով այստեղ ամարանոց եկողներ չեն լինում: Եկած մի երկու տունն էլ տեղի դրութեանը և հանգամանքներին ծանօթանալով միւս տարին չեն գալիս...»:

Պ. Տ. Պ., Թղթակցություն, «Հորիզոն», 1910, N 193, 2 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Պատմություն

Բուզլուխի վերաբերյալ մատենագրական տեղեկություններ հայտնի չեն: Սակայն, ըստ գյուղում և գյուղամերձ հնավայրերում պահպանված նյութական մշակույթի բազմազան հուշարձանների մնացորդների, կարելի է նշել, որ զուտ հայաբնակ այս գյուղը գոյություն է ունեցել առնվազն զարգացած միջնադարից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Ուշ միջնադարում և մինչև ԺԹ դարի վերջը, մերձակա հողատարածքներով հանդերձ, գյուղը պատկանում էր երբեմնի գավառատեր, իսկ մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը՝ արդեն սոսկ կալվածատեր Մելիք-Բեգլարյան իշխանական հայտնի տոհմի շառավիղներին:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 75, 5 յուլիսի, էջ 1-2 («Բուզլուխի վարելահողերի և անտառների մեծ մասը պատկանում է Մէլիք Բեգլարեաններին: Այս հողերի մի մասը գիւղացիք նորերումս գնել են»):
Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 397:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

ԺԹ դարի վերջին Բուզլուխի կալվածատերերն էին Սիմոն բեկ Մելքոնյանցը, Ավետիս, Հակոբ, Հովսեփ և Պետրոս Հովհաննիսյանները, Եփրեմ և Սողոմոն Առաքելյանները, ինչպես նաև Լուարսաբ և Պավել Մելիք-Բեգլարյանցները:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 51-52, թ. 61-62:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Ի դարի սկզբներին գյուղը թռուցիկ հիշվում է զանազան թղթակցություններում և տեղեկագրերում: Այսպես՝ 1917 թ. «Բուզլուխ գիւղացի մի քաջ երիտասարդ գալիս է Գանձակ առևտուրի, հետը բերելով 1,500 ր.: Սրան երեկոյեան, մի երկու օր առաջ, 8-9 ժամին հրաւիրում են՝ տանում գերեզմանատուն, այնտեղ այդ անմեղ մարդուն սպանում ու ունեցածը կողոպտում, թալանում: Կասկած չի կարող լինել այստեղ, որ նրան տնից հանող-հրաւիրողը նախ պիտի լինէր իրան մօտիկ հայ ծանօթ ընկերներից մէկը, որին հաւատալով միամտաբար խեղճը հետը գնար և այդպիսի վտանգի ենթարկվէր, և երկրորդ՝ սպանողը քաջ իմանալիս է եղել, որ նրա մօտ կայ 1,500 ր.»:

Գանձակեցի, Կողոպուտները մեզանում, «Մշակ», 1917, N 155, 27 յուլիսի, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

1918-1920 թթ. կռիվների ժամանակ աչքի են ընկել Մնացական, Ավետիս Հովհաննիսյանները, Բալաբեկ Գևորգյանը, Բեգլար, Ալեքսանդր և Մեխակ Ղազարյանները, իսկ Բալաբեկ Մարունցը (Գևորգյան) եղել է զորավար Անդրանիկի թիկնապահներից մեկը:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 328:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

1920 թ. մարտի 23-ից ապրիլի 3-ն ընկած ժամանակահատվածում կովկասյան թաթարների (1936 թ.-ից կոչվեցին ադրբեջանցի) ավերած և «գետնին հաւասարեցւած» հայաբնակ 10 գյուղերի թվում էր նաև Բուզլուխը:

Գանձակի եւ իր շրջանի օրհասական վիճակը, թղթակցություն, «Նոր աշխատաւոր», 1920, N 4, 6 ապրիլի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

1989 թ. բնակչության և հատկապես երիտասարդ ընտանիքների արտագաղթի հետևանքով գյուղը սկսում է քայքայվել:

Լալայան Մ., Օգնենք հարևանին, «Խորհրդային Ղարաբաղ», 1989, N 103, 3 մայիսի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

1991 թ. հուլիսի 16-ին Էրքեջ և Մանաշիդ գյուղերի հետ մեկտեղ ադրբեջանցիները զավթում են նաև Բուզլուխը, սակայն սեպտեմբերի 13-ին հայկական ուժերը կարողանում են դրանք ազատագրել:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

1992 թ. հունիսի 13-ին ադրբեջանցիները երկրորդ անգամ են զավթում Բուզլուխը, որն էլ առ այսօր գտնվում է նրանց վերահսկողության ներքո:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Բնակչություն

Դարերից ի վեր գյուղի հայաբնակ և այն էլ զո՛ւտ հայաբնակ լինելու մասին լավագույնս վկայում են գյուղամիջում և մերձակայքում պահպանված հայոց բազմադարյան գերեզմանոցները: Վերջիններս հնարավորություն են տալիս հանգելու այն եզրակացության, որ Բուզլուխը գավառի առավել աշխույժ և մարդաշատ բնակավայրերից էր: Այնուամենայնիվ, գյուղի բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ առկա ստույգ տվյալները երևան են գալիս միայն ռուսական տիրապետության հաստատումից հետո, որից էլ երևում է՝ արդեն ԺԹ դարում Բուզլուխը բնակչության թվաքանակով գտնվում էր գավառի միջինից էլ փոքր գյուղերի շարքում:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28:

Ըստ 1831-1832 թթ. դիվանական վավերագրերի՝ գյուղի բնակիչներն էին Ավանես Գրիգորյան Ղահրամանյանցը, կինը` Մարիամը, որդիները` 15-ամյա Գրիգորը և 8-ամյա Վարդանը, դուստրերը` 4-ամյա Եղիսաբեթը և 2-ամյա Խանումը; 25-ամյա Սարգիս Խաչատուրյան Նարինյանցը, կինը` 19-ամյա Նանագյուլը, 1-ամյա որդին` Խաչատուրը; 40-ամյա Հակոբ Մելքումյան Ավանեսյանցը, կինը` 38-ամյա Նազլուն, որդիները` 22-ամյա Ավանեսը, 8-ամյա Միրզան, 6-ամյա Մելքումը, 1-ամյա դուստրը` Հերիքնազը, որդու` Ավանեսի կինը` 15-ամյա Հերիքնազը; 28-ամյա Քոչար Գևորգյան Հարությունյանցը, կինը` 25-ամյա Մարիամը, 7-ամյա որդին` Հակոբը, 3-ամյա դուստրը` Հերիքնազը; 26-ամյա Մնացական Հարությունյան Հակոբյանցը, կինը` 23-ամյա Ռեհանը, 5-ամյա դուստրը` Մարիամը, և Մնացականի եղբայրը` Կարապետը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 396 շրջ.-398:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 28-29:

Ուշագրավ է նաև 1872 թ. մայիսի 15-ին կազմված վավերագրերից մեկը, որը պարունակում է գյուղի 14 տնատերերի անունները՝ Ղազար Օհանյան, Խաչատուր Հովհաննիսյան, Հակոբ Քոչարյան, Գրիգոր Հակոբյան, Ներսես Ստեփանյան, Մովսես Առաքելյան, Եղիազար Մարտիրոսյան, Օսեփ Առաքելյան, Մկրտիչ Առաքելյան, Գրիգոր Հովհաննիսյան, Վարդան Հովհաննիսյան, Կարապետ Գրիգորյան, Հարություն Առաքելյան և Աղաբեկ Բաբայան:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6128, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:

Հայտնի է, որ ԺԹ դարավերջին Հյուսիսային Արցախի Ազատ (Սուլուկ) գյուղում բնակվում էին նաև Բուզլուխից փոխադրված 7 տուն հայեր:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 269:
Տե՛ս նաև Կարապետյան Ս., Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 310:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:

Հայտնի է, որ Մեծ եղեռնը վերապրած հայերի մի բեկոր հաստատվում է Բուզլուխ գյուղում՝ ջուլհակագործներ Գալուստ Ավետիսյանը, Սեդրակ Մուրադյանը և Դավիթը:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 325: Ըստ Մարո Բաղդասարյանի՝ Բուզլուխի կրթական կյանքում մեծ դեր է խաղացել Մեծ եղեռնը վերապրած մանկավարժ Ավետիսը (նշվ. աշխ., էջ 369):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:

1991-1992 թթ. գյուղացիներից զոհվել են Վաչագան Խաչատրյանը (1992 թ. գարնանը՝ գյուղում), Պողոս Կարապետյանը (Շահումյանում, իսկ գյուղի ազատագրումից հետո՝ 1991 թ. սեպտեմբերի 14-ին, դին բերվել է Բուզլուխ և ամփոփվել գերեզմանոցում), Հրանտիկ Թևանի Հովսեփյանը և Մնացական Մինասյանը (1992 թ. գարնանը՝ Շահումյանում), Անինկա Սուղիի Հովսեփյանը, Վարսենիկ Ղազարյանը և Արուսյակ Տարայանը (Վերիշենում), Ալեքսանդր Տարայանը (1991 թ.՝ գյուղում):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 664:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29, 31:

1991-1993 թթ. ընթացքում զոհվել են նաև բուզլուխցի ազատամարտիկներ Էդիկ Եղիշի Հարությունյանը (1991 թ. հուլիսի 6-ին), Սաքո Մանվելի Հարությունյանը (Ղազարյան)՝ Տոնաշենի ազատագրման ժամանակ՝ 1993 թ. ապրիլին, կազանաբնակ Արտյոմ Մուրադյանը (1992 թ. մայիսին՝ Թալիշում, ամփոփվել է Շահումյանի գերեզմանոցում):

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 664-665:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 31:

1879 թ. Գանձակի հին գերեզմանոցում է ամփոփվում բուզլուխցի Կյուրեղ քահանա Մելքոնյանի որդին՝ Հակոբ բեկը, 1899 թ.՝ մյուս որդին՝ Արամը, 1920 թ.՝ կինը՝ Ծաղիկը, իսկ 1884 թ.՝ Բուզլուխ գյուղի Մելքոնյանց տոհմից «քաջ Բեկաջնեի» կինը՝ Սոնան:

Еремянц-Гандзакеци С., Гандзак: армянские кладбища и церкви, Ереван, 2009, с. 48.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

Անվանի մարդիկ

Մնացական Ավետիսյան Հովհաննիսյանց (ծնվ. 1894 թ.). հայրը սպանվել է 1920 թ. մուսավաթականների ձեռքով: Նախնական կրթությունը ստացել է Ելիզավետպոլի պետական ուսումնարանում: 1912-1917 թթ. ուսումը շարունակել է Թիֆլիսի հողաչափական ուսումնարանում, որն ավարտելուց հետո ընդունվել է Թիֆլիսի պոլիտեխնիկական ինստիտուտ, սակայն նյութական միջոցների սղության պատճառով կիսատ է թողել և 1918 թ. վերադարձել հայրենի գյուղ: 1920 թ. Բուզլուխում հիմնադրել է դպրոց, որտեղ էլ դասավանդել է մինչև 1925 թ.: Ի դեպ, որպես ուսուցիչ աշխատել է նաև հարևան գյուղերում: 1920 թ. մայիսին Կարմիր բանակի 20-րդ դիվիզիայի կազմում մասնակցել է Գանձակի մուսավաթիստների հակահեղափոխական ապստամբության ճնշմանը: 1922 թ. ընտրվել է Բուզլուխի գյուղսովետի նախագահ: 1925 թ. Գանձակի ՕՆՕ-ից ուղարկել են Երևան` սովորելու ֆիզիկամաթեմատիկայի ֆակուլտետում: Մինչև 1941 թ. աշխատել է Հայաստանի շրջաններում: 1941-45 թթ. Հայաստանի Ներքին գործերի նախարարության կողմից ուղարկվել է Ղազախստան՝ աշխատելու, իսկ 1949 թ. հունիսից՝ այս անգամ Ալթայի երկրամասի Սարոկինի շրջան: Մնացական Հովհաննիսյանը 1920 թ. սեպտեմբերի 15-ից մինչև 1923 թ. հոկտեմբերի 15-ը եղել է Բուզլուխ գյուղի 1-ին աստիճանի դպրոցի վարիչը: Մինչև 1924 թ. հոկտեմբերի 1-ը դասավանդել է Վերին Աղջաքենդի 1-ին աստիճանի դպրոցում, իսկ նույն թվականի հոկտ. 1-ից առ 1925 թ. հոկտ. 1-ը Ելլենդորֆի 1-ին աստիճանի ռուս-հայկական դպրոցի վարիչն էր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 51, թ. 12-14: Նշվ. գործը, թ. 4 և 16 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 31-32:

Կառուցապատում

Գյուղը տարածված է հարավ-արևմուտքից դեպի հյուսիս-արևելք ձգված լեռնաճյուղի հարավարևելահայաց լանջերին: Ընդհանուր հատկանիշներով հար և նման է երկրամասի հայաբնակ այն բազմաթիվ գյուղերին, որոնք աչքի չեն ընկնում խիտ կառուցապատմամբ, ավելին՝ շատ տներ ունեն տնամերձ այգիներ և բանջարանոցներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

Ինչպես երևում է 1890 թ. նկարագրությունից, նշյալ ժամանակաշրջանում գյուղի բնակարանների հիմնական մասը դեռևս գլխատուն (հազարաշեն) էր, և միայն փոքր մասն էր (այն էլ՝ հավանաբար ոչ վաղ անցյալում կառուցված) այսպես կոչված «եվրոպական» տիպի (խոսքը քարաշեն, հիմնականում կրկնահարկ, լայն և բազմաթիվ լուսամուտներով, թեք, կղմինդրածածկ տանիքներով տների մասին է). «Բուզլուխը, ինչպէս և առհասարակ շատ հայ գիւղեր գտնվում է սարի լանջին: Հետևաբար տների տեղը հարթ չէ լինում: Տներն այսպէս են շինված: Գետնի այն մասը, որտեղ պիտի տուն շինեն, փորում, հարթացնում են, տան հիմքը դնում: Պատերը շինում են քարից, մասամբ և հում աղիւսից: Խրճթի քամակի պատի տեղ ծառայում է ուղղաձիգ փորած գետնի մի մասը, կամ թէ քամակի պատը շինում են այդ վերջինին բոլորովին կից: Պատերը բարձրացնում են 3-5 արշին, այսինքն մինչև խրճիթի քամակի պատի տեղ ծառայող գետնի մակերևոյթը: Պատերի մոտ, խրճթի չորս անկիւններում ցցում են փայտեայ հաստ սիւներ գերանների համար: Այս սիւների և պատերի վրա մէկը միւսի վրա դարսում են հաստ գերաններ: Այդ գերանները այնպէս են դարսվում, որ նրանցից կազմվում է քառանկիւնի հատած պիրամիդ, որի մէջը դատարկ է լինում: Այդ պիրամիդի վերևի փոքրիկ հիմքն է խրճթի երդիկը: Հորիզոնաբար գցած գերանների ծայրերը ամրացնում են հատած պիրամիդի չորս կողմերում: Այդ կերպով գերաններից շինած հատած պիրամիդը դրսից ծածկվում է հողով. նրա դրսի կողմն է տանիքը, իսկ նրա պատերի ներսի կողմը – խրճթի առաստաղը: ... մեր այժմեան խրճիթների երդիկը, որ իրոք շատ նման է ջրհորի բերանին, հին հայերին և մուտքի տեղ էլ է ծառայելիս եղել: Երդիկաւոր խրճիթներում պատուհան չէ լինում. երդիկն է լուսամտի դերը կատարում: Յատակը ոչնչով (այրած աղիւսով կամ տախտակով) չեն ծածկում: Կրակը վառում են ուղղակի յատակի վրա, երդիկի դիմացը: Ծուխը երդիկով և մասամբ էլ դռնովն է դուրս գալիս, բայց այնուամենայնիւ խրճիթից ծուխը միշտ անպակաս է լինում, մանաւանդ փոթորիկ և քամի եղած ժամանակը: Կերակուրը պատրաստում են խրճիթում, երդիկի տակին շինած օջախում: Ընտանիքի բոլոր անդամները այս միակ խրճիթումն են ուտում, նստում, քնում: Ունևոր տները այս խրճիթի մօտ շինում են և մի առանց երդիկի փոքրիկ սենեակ, գլխաւորապէս ուրիշ գիւղից կամ քաղաքից եկող հիւրերի համար: Գիւղում կան տներ և առանց երդիկի, բաղկացած մի քանի սենեակներից: Այդպիսի տների մեծ մասը քարից է շինած: Իւրաքանչիւր սենեակում լինում են 1-3 պատուհան, մէկ բուխարի: Տան երկարութեամբ շինած է լինում և մի սրահ»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 75, 5 յուլիսի, էջ 1:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

Հայտնի է, որ 1912 թ. գյուղն ուներ 1 եկեղեցի, 24 բնակելի տուն, տնտեսական նշանակության 30 կառույց և 6 ջրաղաց:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год: Приложение к памятной книге, Тифлис, 1914, с. 55.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

Տնտեսություն

Բուզլուխցիների ավանդական զբաղմունքը դարեդար եղել է հողագործությունը, սակայն, ինչպես 1890 թ. է նշվել, այդ աշխատանքները դեռևս կատարվում էին հնացած եղանակով. «Գիւղի բնակիչները բոլորն էլ հայ են, պարապում են երկրագործութեամբ: Երկիրը մշակում են հին, նահապետական ձևով. էլի միևնոյն ծանր ու կոպիտ գութանովն են վար անում, հին գերանդիով ցորեն, գարին... հնձում, հին կամնով կալը կալսում, հին հասարակ թիով քամի եղած ժամանակ թեղը քամում, իսկ քամի չեղած ժամանակը՝ ձեռքերը ծալում, վիզը ծռում, նրան սպասում: Երկրագործական կատարելագործված մեքենայ մեր գիւղացուն դեռ յայտնի չէ: Ճշմարիտ է, պատահում է տեսնել սրա, նրա մոտ եւրօպական գութաններ, բայց այդ տեսակ գիւղացիների թիւը շատ սահմանափակ է»:

Շ., Գիւղական տպավորութիւններ, «Մշակ», 1890, N 75, 5 յուլիսի, էջ 1-2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

Ավելի խտացնելով գույները՝ թղթակիցը Ի դարի սկզբին շեշտել է. «Գիւղացիք վերին աստիճանի տգէտ և ծոյլ մարդիկ են, ոչ մի նորութիւն սրանց համար գոյութիւն չունի. վարում, ցանում, կալսում են հին նահապետական ձևերով: Ամբողջ տարին աշխատում են, տքնում են, չարչարւում են և միայն հազիւ-հազ տարւայ հացը տանից են անում, այն էլ ոչ բոլորը: Չունին կանոնաւոր բանջարանոցներ, որտեղից կարելի լինէր ստանալ կարտօֆէլ, լոբի և այլն. այդ բոլորը պիտի վերագրել գիւղացուն յատուկ ծուլութեանը: Եթէ հնար ունենային մի կերպ ապրելու, նրանք գուցէ և ձեռք վերցնէին դաշտային աշխատանքներից: Բայց գիտեն, որ առանց հացի ապրել անկարելի է: ...գիւղից մօտ գտնւած անտառից գիւղացիք օգտւում են շատ անկանոն կերպով, և եթէ այսպէս շարունակւի, կը ոչնչանան անտառները»:

Պ. Տ. Պ., նշվ. թղթակց., «Հորիզոն», 1910, N 193, 2 սեպտեմբերի, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

1870 թ. Սբ. Էջմիածնում իրականացվող շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղի հասարակությունը հատկացրել է 5 ռուբլի:

«Արարատ», 1870, Դ, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 32:

Հայտնի է, որ 1912 թ. գյուղացիներն ունեին 50 ձի, 150 խոշոր և 400 մանր եղջերավոր անասուն և 150 խոզ:

Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год: Приложение к памятной книге, Тифлис, 1914, с. 55.
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 33:

Նկարագրություն

Մանրատեղանուններ. գյուղում և գյուղամերձ-գյուղապատկան հանդամասերում հայտնի էին հետևյալ մանրատեղանունները՝ Գյոլին դաշ, Գյուլատեղ, Դմդմասար (Դոդ սար)՝ գագաթին խաչքար-սրբատեղի, Կալեր, Ղալի տեղ, Ղաչաղի աղբյուր, Ղշլաղ, Մեծ Հարթ, Միջին խաչ, Ջանբազ, Սուլուքնածով, Տանձուտ, Ուղտաքար, Փոքր խաչ, Փումփլուխ տանձի տափ: Նաև՝ Առվին հարթ թաղ, Առվին ձոր գետակ, Բաբայանների խաչ՝ խաչքար-սրբատեղի, Բրութին քերծի ջուր, Ժանգին թաղ, Ճլըկոտ, Մեծ Կապ, Մնջեցոնց բաղեր, Շրեշին քերծ, Շուղունց բաղեր, Չափար ղայա (գյուղատեղի` 1,8 կմ հյուսիս-արևմուտք), Պիշնատեղ թաղամաս (հարավարևմտյան կողմում), Սրանոց, Վրթանանց Ցականի (Մնացական Վարդանյան) ջաղաց, Տաք ջուր:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 42-45, 48:
Ըստ բռնագաղթված բուզլուխցիների վկայությունների:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 40:

Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան

Գյուղն արևելքից՝ դեպի Վերիշեն տանող ճանապարհից (լուս.՝ Հ. Բադալյանի, 1980-ական թթ. կեսեր). առջևի պլանում՝ ճամփեզրին, երևում է Սուլուքնածով կոչվող ճահճոտ լճակը

Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Գյուղական տեսարան

Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Գյուղական տեսարան

Գյուղի գլխավոր հատակագիծն ըստ Google Earth-ի՝ 2009 թ. արբանյակային լուսանկարի (գրաֆիկական մշակումը՝ Ա. Հակոբյանի, 2018 թ.)

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

«Եվրոպական» տիպի բնակելի կիսավեր տուն

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

«Եվրոպական» տիպի բնակելի կիսավեր տուն

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սառնատուն

Ինչ վերաբերում է բնակչության թվաքանակին, ապա վիճակագրական առկա տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1832		13	11	24		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 93, ց. 1, գ. 50, թ. 396-398: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1841	12	24	25	49		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1851	6	24	26	50		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 92: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1872	14					Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6128, թ.1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1876				140		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1886	23	97	91	188		Свод статистических данных извлеченных из посемейных списков населения Кавказа. Елисаветопольская губерния, Тифлис, 1888, с. 88-89. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1889	15	80	70	150	Ի դեպ, ըստ մի վավերագրի (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 46-47)՝ գյուղն ուներ 242 (142-ը՝ ար., 100-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 251: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1893	21	98	86	184	Այլ վավերագրի համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 23 տուն բնակիչ (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 196):	Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության, գիրք ԺԹ, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը, հ. Բ, Երևան, 2017, էջ 335: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1901		121	100	221		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 241-242: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը (1813-1933 թթ.), Երեւան, 2001, էջ 409: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1902		124	98	222		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10044, թ. 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1905		132	106	238		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10403, թ. 140-141: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1908		144	121	265	Այլ տեղեկությունների համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 24 տուն՝ 296 (160-ը՝ ար., 136-ը՝ իգ.) բնակիչ (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1910 год, Елисаветполь, 1910, отд. IV, с. 26, նաև՝ 396 բնակիչ (Кавказский календарь на 1910 г., Тифлис, 1909, с. 208):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10837, թ. 223-224: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1909	30	148	128	276		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 764, թ. 243-244: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 306, թ. 17: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1910		145	127	272		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 189: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1912	24	161	118	279	Այլ տեղեկության (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 330) համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ուներ 294 (154-ը՝ ար., 140-ը՝ իգ.) բնակիչ:	Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 год: Приложение к памятной книге, Тифлис, 1914, с. 54. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1914				295		Кавказский календарь на 1915 г., Тифлис, 1914, с. 102. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1915		120	149	269		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 28, ց. 1, գ. 408, թ. 18 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1918	31	170	124	294		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 4 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1925				540		Խաչատրյան Կ., Սուքիասյան Հ., Բադալյան Գ., Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-1930-ական թվականներին, Երևան, 2015, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1970	133	294	318	612		Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. նշխարներ, հ. Ա, Երևան, 2002, էջ 29: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1976				571		Ադրբեջանական սովետական հանրագիտարան, հ. 2, Բաքու, 1978 (ադրբեջաներեն), էջ 344: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29:
1992				480		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 1159, ց. 10, գ. 63, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 29: