ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Շաքի 61 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Շաքի (Շրջան)

Աշխարհագրական միջավայր

Շաքիի շրջանը կազմավորվել է 1930 թ. օգոստոսի 8-ին: Իր ներկայիս զբաղեցրած տարածքով համապատասխանում է պատմական Բուն Աղվանքի Շաքե գավառին: Շրջանը սահմանակից է Ադրբեջանի հանրապետության Կախի, Եվլախի, Աղդաշի, Կուտկաշենի, Վարդաշենի և Դաղստանի Ռուտուլի և Ախտիի շրջաններին: Զբաղեցնում է 2.4 հազ. քառ. կմ մակերես:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 76:

Նկարագրություն

Շրջանում կա մեկ քաղաք՝ Շաքի շրջկենտրոնը, մեկ քաղաքատիպ ավան և 64 գյուղ:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 76:

1918 — 1988 թթ․

Մինչև 1918 թ. շրջանի ներկայիս տարածքում զուտ հայաբնակ էին 17 գյուղեր. Գետաշեն (Չայ– քյանդ), Գյոյբուլաղ կամ Գյոգբուլաղ, Ղայաբաշի, Ղոզլու, Սալիբեկ, Մեժլիս, Ջյուջամիշ, Աղփիլաքյան, Ջաֆարավատ, Չարղաթ, Գյոբեկլու, Ալյար, Մալղշեն, Այդինբուլաղ, Դաշբուլաղ, Սաբաթլու, Օրաբան։ Մեծ թվով հայեր բնակվում էին նաև Շաքի քաղաքում։ 1918 թ. ամռանը օսմանցիների ու մուսավաթականների համատեղ կազմակերպած հայերի զանգվածային ջարդերից հետո վերը նշված բոլոր 17 գյուղերն էլ հայաթափ են եղել։ Միայն մի քանի գյուղերից մազապուրծ փրկված հայերը (գլխավորապես Սաբաթլու գյուղից) անցնելով Ալազան գետը երկար ու կործանարար դեգերումներից հետո (անտուն, սով, հիվանդություններ) ի վերջո միայն 1922 թ. հիմնադրում են նոր գյուղ (այժմ՝ Վրաստանի հանրապետության, Ծիթելի-Ծղարոյի շրջան, Կարմիր Սաբաթլո գյուղ)։ Շրջանի տարածքում մինչև 1988-ը չնչին թվով հայեր բնակվում էին միայն Շաքի քաղաքում (մայրենի դպրոց չունեին), իսկ վերոհիշյալ բոլոր գյուղերը կամ անբնակ էին և կամ՝ թրքաբնակ։

Հայախոս հայերի միակ գյուղը Կախեթում. Սաբաթլու, «ՀՀ», 1995, N 205, 17 օգոստոսի, էջ 2:

18 դ․

Շաքիի շրջանի տարածքում մեծ թիվ են կազմում նաև XVIII դարի կեսերից կրոնափոխ եղած (մահմեդականացված) հայերով բնակեցված (այժմ իրենց համարում են ադրբեջանցիներ) գյուղերը։ Դրանցից են՝ Քիշ, Զայզիտ, Պարտեզ, Քունգյուտ (Բաշ և Ղշլաղ), Թուրք-Օրաբան և այլն:

Շրջանի տարածքում հայ մշակույթի հուշարձանները սփռված են ամենուր, ինչպես 1918 թ-ից հայաթափ եղած գյուղերում ու դրանց շրջակայքում, այնպես էլ դավանափոխ բնակչություն ունեցող հին հայկական գյուղերում։ Առանձնապես արժեքավոր են՝ Քիշ գյուղի Սբ. Աստվածածին, Շաքիի Սբ. Հռիփսիմե, Քունգյուտի Սբ. Աստվածածին եկեղեցիները, Պարտեզ գյուղի Սբ. Գևորգ և Սբ. Գեղարդ վանքերը, Շաքի քաղաքի բնակելի ու հասարակական շենքերը, երեք եկեղեցիները, բազմաթիվ հին գերեզմանոցները, խաչքարեր ու տապանաքարերը։ Պահպանվել են նաև վիմագիր արձանագրություններ։ Ի դեպ նախկինում շրջանի տարածքում դրանց հավաքման ու հրատարակման գործով զբաղվել է միայն երախտաշատ Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը, որի փոքրիկ հավաքածուն՝ ընդամենը 13 արձանագրություն, գավառի պատմության ուսումնասիրության առումով մինչև օրս հանդիսացել է եզակի աղբյուր։ Մեր կողմից շրջանի տարածքում կատարած համապատասխան աշխատանքների ընթացքում հավաքվեց ևս 24 արձանագրություն, որոնք բոլորը միասին՝ 37 միավոր արձանագրություն են կազմում:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 76:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Շաքե	7 դ․