ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Շաքի 36 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Շաքի (Շրջան) / Շաքի (Շրջկենտրոն)

Պատմություն

Շաքին իրավամբ երկրամասի ամենահին քաղաքներից մեկն էր և իր բազմադարյան պատմության ընթացքում բազմիցս հիշատակվում է թե հայկական և թե օտար աղբյուրներում։ Վաղ միջնադարում այն բեմական եպիսկոպոսանիստ էր, որի առաջնորդներից մի քանիսը անգամ ընտրվել են կաթողիկոսներ:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 78:

764 թ․

764 թ. Շաքին ինչպես նաև շրջակաները ավերվում են խազարների արշավանքի հետևանքով. «Բազում զորք գումարելով՝ (Խաքանը) հանձնեց զորավարներից մեկին, որի անունն էր Ռաժթարխան՝ Խաթիրլիթբեր տոհմից, և առաքեց մեր աշխարհի վրա, որը Եզիտի ձեռքում էր։ Ասպատակ սփռելով Կուր կոչված հզոր գետի հյուսիսային կողմերում, առան բազում գավառներ՝ Հեջար, Քաղա, Ոստան Մարզպանյան, Հաբանդ, Գեղավու, Շաքե, Բեխ, Խենի, Կամբեխճան, Խողմազ։ Այս գավառները Աղվանից աշխարհում են»։

Ղևոնդ, Պատմություն, թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1982, էջ 108։

775 թ․

775 թ. Տարոնի Աշոտ իշխանի (748 թ. կուրացվել է, իսկ 761-ին մահացել Դարույնք ավանում) եղբոր՝ Ատրներսեհի երեք որդիները Տարոնից դիմում են Վրաստան և վրաց Արչիլ թագավորից (այն ժամանակ Արչիլը գտնվում էր Կախեթում) կալվածքներ ստանում Շաքե (Շաքի) գավառում։ Այրի գետակի ավազանից սկսած մինչև Ալազանի վերին հոսանքում գտնվող Գավազնի քաղաքը (ներկայիս Թելավի մոտ)։ Տարոնի հայ բագրատունի իշխանների՝ Շաքիում հաստատվելու 775 թ. դեպքերը իրենց արձագանքն են գտել վրաց մատենագրության մեջ. «Ատրներսեհ կույրի եղբոր որդիք՝ երեք եղբայրները, որոնք այրեցին հորեղբոր աչքերը, Տարոնից էին եկել Շաքի ու հաստատվել այնտեղ Արչիլի հրամանով, քանի որ Կովկասի բոլոր ծայրերը Ռանի կողմից անբնակ էին դարձել ... և երեք եղբայրները հաստատվեցին մինչև Գուղգուղ (Գուլգուլ)»։

Ն. Ադոնց, Պատմական ուսումնասիրություններ, Փարիզ, 1948, էջ 81։ Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Ա, Երևան, 1934, էջ 196։

9 թ․

IX դարի սկզբներին Շաքիին և շրջակա գավառներին տիրում էր իշխանական տան ներկայացուցիչ Սմբատի որդի Սահլը. «... Սահլիբն Սունբատը, քրիստոնյա մեկը հայկական բատրիկներից»։ Սրան հաջորդում է որդին՝ Հասամ-Հովհաննես (արաբները անվանում էին Մուավիա) թագավորը։ Վերջինիս հաջորդում է որդին՝ Ատրներսեհ թագավորը, որին էլ իր որդին՝ Իշխանիկ թագավորը։ Այսպիսով Շաքիի հայ Բագրատունիների իշխանությունը, որը հիմնվել էր 775 թ. և հասել թագավորական աստիճանի, այդ իսկ կոչումով գոյատևել է մինչև 962 թ. այսինքն շուրջ 200 տարի։

«Արաբացի մատենագիրները Հայաստանի մասին» հավաքեց և թարգմանեց Բագրատ Խալաթյանցը, Վիեննա, 1919, էջ 92։ Մանրամասները տես՝ Ս. Գ. Բարխուդարյան, Արցախի, Շաքիի և Փառիսոսի իշխանությունները, «ՊԲՀ», 1971, N 1, Էջ 58-72: Ս. Գ. Բարխուդարյան, Արցախի, Շաքիի և Փառիսոսի իշխանությունները, «ՊԲՀ», 1971, N 1, Էջ 58-72:

1124 թ․

1124 թ. Շաքին ազատագրում և իր տիրույթներին է միացնում վրաց Դավիթ թագավորը. «Դավիթ թագավորը պարսիկների դեմ մղվող պատերազմներում մեծ քաջաթյուն ու կորով էր հանդես բերում։ Նա բազմիցս պարտության էր մատնել այլազգի զորքերին, կոտրել նրանց հզորությունը, զենքի ուժով նա պարսիկների ձեռքից բազմաթիվ և նշանավոր գավառներ էր գրավել։ Նա գրավեց Տփխիս և Դմանիս քաղաքները, Շիրվանը, Շաքին և Շամքորը, նվաճեց բազում այլ գավառներ»։

Մատթեոս Ուռհայեցի, ժամանակագրություն, Երևան, 1973, էջ 238-239։

1160 թ․

1160-ական թթ. հիշվում է. «...Երիսթավն Շաքէոյ ...»:

Մեծին Վարդանայ Բարձրաբերդցւոյ Պատմութիւն Տիեզերական, ի լոյս ընծայեաց Մկրտիչ էմին, Մոսկվա, 1861, էջ 127:

1182 թ․

1182 թ. Շաքիում հիշվում է Կյուրիկե թագավորը. «Ի ՇԼԱ թուին Լիպարիտն տաճիկ եղև։ Կիւրիկէ Շաքոյ թագաւորն գնաց ի սուլտանն եւ դարձաւ անդրէն պատուով»։

Ժամանակագրութիւն Ստեփաննոսի Օրբելեանի, Երևան, 1942, էջ 15։

13 դ․

XIII դարի սկզբներին Շաքին ազատագրում են հայոց Զաքարյան իշխանները. «...Արառին տիրել սէփական ժառանգութե[անն] նախնեաց մերոց, ետ ի ձեռս մեր յառաջ զանառիկ դղեակն Անբերդ, եւ զթագաւորանիստ քաղաքն Անի, ապա զամուրն Բջնի, զՄարանդ, Միչք եւ Գաւազանք, ի Թաւրէժ, զԿարնոյ քաղաք մինչեւ Խլաթ։ զՇաքի եւ զՇրուան, ...»։ Զաքարյանների կողմից Շաքիի ազատագրման մասին պահպանվել են նաև մատենագրական այլ տեղեկություններ։ Ամբողջ XIII դարը ինչպես հայոց աշխարհի մնացած տեղերում, այնպես էլ օտարների լուծը թոթափած հայաշատ Շաքին ապրում էր ազատ, խաղաղ, բարգավաճ ու աշխույժ կյանքով։ Այս ժամանակներում Շաքին նաև վաճառաշահ ծաղկուն քաղաք էր։ Առանձնապես հայտնի էր իր բարձրորակ մետաքսով ու կաշեղենով. «Արմինիայում հայտնի նահանգ է (Շաքան-Ս. Կ.), որտեղի կաշեղենները հռչակավոր են»։

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 6, կազմեցին Ս. Ա. Ավագյան, Հռ. Մ. Ջանփոլադյան, Երևան, 1977, էջ 22։ Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Երևան, 1986, էջ 316։ «Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրների մասին», կազմեց Հ. Թ. Նալբանդյան, Երևան, 1965, էջ 84։

1497 թ․

1497 թ. Շաքիում հիշվում է. «... Շահ-Հիւսէին անուն Շաքու պարոնն ...»:

«Հայերեն ձեռագրերի ԺԵ դարի հիշատակարաններ», մասն Գ, կազմեց՝ Լ. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 236։

1548 թ․

1548 թ. Շաքին ավերում է պարսից թագավոր Շահ Թամազը։ Նույն ժամանակներում Շաքիի տեր է հիշվում Հասան-բեկի որդի Դավրիշ-Մահմադը:

Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Վրացական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 16, 62:

1598 թ․

1598 թ. քաղաքը գրավում են օսմանցիները. «986 թ. (1598), երբ Ալեքսանդրե խանը հպատակություն ցույց տվեց, նրան հանձնարարվեց Շաքի բերդի գրավումը։ ... Հետո հարմար առիթ գտնելով գետն անցան և պաշարեցին Շաքիի բերդը։ Բարձրյալն Աստծո բարերարությամբ նրանք բերդը գրավեցին փադի–շահական պետության համար։ Իր հոր այդ ծառայության փոխարեն Լեվենդի որդին Առաքել-Միրզան նշանակվեց այդ Էլայեթի իշխողը»։

«Թուրքական աղբյուրներ», հ. Ա, Երևան, 1961, էջ 38-39։

1716 թ․

1716 թ. Շաքին ենթարկվել է ավերման. «... ճարեցիք ... ավերեցին Ղարաբաղը, Շաքին»։

Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Վրացական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 69։

18 դ․

XVIII դարի կեսերին Շաքիի խան է հիշվում Հաջի Չալաբը (Չալապ), որր 1753 թ. գրավել էր Շաքին և Շամախին։ Այս խանի հայրը տեղի այն հայերից էր, որոնք չդիմանալով դեռևս XVIII դարի սկզբներից սաստկացած կրոնական հալածանքներին՝ դավանափոխ էին եղել. «... այս Հաջի-Չալաբի հայրը հայ երեց էր, և ինքը Հաջի–Չալաբը մահմեդականացել էր»։ Սարսափելի հալածանքներից ու բռնություններից ազատվելու հույսով Շաքիի և համանուն ողջ գավառի քրիստոնյա բնակչությանը (այդ թվում մասամբ վրացիներ) օգնության խնդրանքով դիմումներ էին հղել ռուսաց Պետրոս Մեծ թագավորին, դրանցում նշելով իրենց օրհասական կացությունը։

Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Վրացական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 154, 225։ Г. А. Эзов, Сношения Петра Великого с Армянским народам, СПБ, 1898, с. 427-428.

1796 թ․

1796 թ. Շաքին շրջակայքի հետ մեկտեղ առաջին անգամ անցավ ռուսական տիրապետության տակ. «Իսկ գրաֆ Զուբովն՝ յաղթել նուաճեալ զամենայն տիրողս Աղուանից, հնազանդեցոյց զխանսն Բաքուայ, Լանքեարանայ, Շամախու, Նուխուայ,...»:

«Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամմադ խանի անդրկովկասյան արշավանքների մասին» աշխատասիրությամբ Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երեան, 1981, էջ 193։

1797 թ․

1797 թ. ռուսների ահից Ճարու-Բելաքան էր փախել Շաքիի Սուլեյման խանը:

«Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամմադ խանի անդրկովկասյան արշավանքների մասին» աշխատասիրությամբ Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երեան, 1981, էջ 194։

1806 թ․

1806 թ. Ցիցիանովը Շաքիի խան էր նշանակել Ջաֆար-Ղուլի-Խանին:

Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Վրացական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 206։

1813 թ․

1813 թ. Գյուլիստանի պայմանագրով վերջնականապես ամրապնդվում է Շաքիի միացումը Ռուսաստանին, սակայն, ի մեծ հիասթափություն հայերի, դրանից նրանց ծանր վիճակը բնավ չի թեթևանում և անգամ այն հարկատեսակը, որ հայերը առաջներում վճարում էին խաներին իրենց քրիստոնյա լինելու պատճառով (հավատքի հարկ-դին-իպագի) չի վերացվում, իսկ նոր խանը հովանավորվում է ռուսական կառավաոության կողմից։ Միաժամանակ հայերի կողմից հակախանական յուրաքանչյուր ընդվզում դիտվում է իբրև հակացարական ու ավարտվում հալածանքներով, աքսորով։

Մատենադարան, Կաթողիկոսական Դիվան, թղթ. 27, վավ. 41։ Պ. Ա. Չոբանյան, Վրացական ուղեգրությունները և նրանց տեղեկությունները

1826 թ․

Արդեն 1826 թ. անընդհատ կրկնվող պատերազմների հետևանքով Շաքիի հայերը գտնվում էին ծայրահեղ անմխիթար վիճակում. «... ի 1826 ամի ոչ սակաւ կրեցին զգալի վնաս ի զօրաց Պարսից, եւ համարեա իջին ի վերջին չքաւորութիւն»։

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 369։

Բնակչություն
1769 թ․

1769 թ. գավառի քրիստոնյա բնակչության դրությունը նկարագրված է հետևյալ կերպ. «Այս երկրում բնակվում են շատ քրիստոնյաներ [դավանությամբ] հայեր՝ բացահայտ, և վրացիներ՝ զաղտն[աբար], մահմեդականներից երկյուղ կրելու պատճառով ...»։

Լ. Մելիքսեթ-բեկ, Վրացական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 154։

1851 — 1852 թթ․

1851-52 թթ. քաղաքում հայերը կազմում էին 288 տուն։ Գերակշռում էին մահմեդականները 1945 տուն սյունի և 412 տուն շիա։ Կար նաև 1 տուն ռուս բնակչություն։ Ընդամենը 17945 մարդ, որից 14452 մահմեդական, 2003 հայ (1017 արական, 986 իգական)։

“Кавказский Календарь на 1856 г.”, Тифлис, 1855, с. 324. “Кавказский Календарь на 1853 г.”, Тифлис, 1852, с. 123. “Кавказский Календарь на 1856 г.”, Тифлис, 1855, с. 322-323.

1886 թ․

1886 թ. վիճակագրությամբ քաղաքն ուներ 25894 բնակիչ, որից թաթարներ (մահմեդականներ)՝ 20972 (11704 արական, 9268 իգական), հայեր՝ 4666 (2616 արական, 2050 իգական), վրացիներ՝ 50 (33 արական, 17 իգական), ռուսներ 26 (8 արական, 18 իգական), գերմանացի 3 (1 արական, 2 իգական)։

“Кавказский Календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 52-53.

1916 թ․

1916 թ. քաղաքն ուներ 52243 բնակիչ, որից միայն 8009-ը՝ հայեր (4412 արական, 3597 իգական)։

“Кавказский Календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 52-53.

1918 — 1920 թթ․

1918-20 թթ. ընթացքում Շաքին գրեթե ամբողջապես զրկվել է հայ բնակչությունից։ Մասամբ բնաջնջվել են նաև քրիստոնյա մյուս ժողովուրդների ներկայացուցիչները (ռուսներ, վրացիներ)։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 80:

1921 — 1923 թթ․

1921 թ. քաղաքն ուներ 21302 բնակիչ, իսկ 1923 թ. 19724 բնակիչ։

“Большая Советская Энциклопедиа”, т. 1, Москва, 1926, с. 642.

1981 թ․

Մեր օրերում քաղաքը բազմակողմանիորեն զարգացել է և հանդիսանում է Ադրբեջանի հանրապետության գլխավոր քաղաքներից։ 1981 թ. քաղաքի բնակչության թիվը աճել ու գրեթե հասել էր նախախորհրդային մակարդակին։ Այդ թվականի մարդահամարով քաղաքն ուներ 50700 բնակիչ։

«Հայկական Սովետական Հանրագիտարան», հ. 8, Երևան, 1982, էջ 474։

1883 թ․

1985 թ. քաղաքում բնակվում էին նաև շուրջ 80 տուն հայեր, որոնք արդեն մի քանի տասնամյակ է, ինչ զուրկ էին ազգային դպրոցից։ Ի դեպ, Շաքիի հայ բնակչությունը այդ տեսակետից բավական առաջադեմ է եղել հնում։ Օրինակ՝ 1883 թ. քաղաքի 21474 բնակչից ուսանողներ էին 1228-ը և դրանցից 400-ը հայեր (800-ը մահմեդական, 28 այլազգություններ), այն դեպքում երբ հայ բնակչությունը տվյալ ժամանակ կազմում էր քաղաքի ամբողջ բնակչության 1/5 մասը։

“Кавказский Календарь на 1885 г.”, Тифлис, 1884, с. 215.

Հիմնադրում

Շաքի քաղաքի, ինչպես նաև ուրիշ հին քաղաքների (Փայտակարան, Պարտավ, Կապաղակ) հիմնադրումը արաբական աղբյուրները (օրինակ՝ Բելազորին) վերագրում են պարսից Կավադ (ծն. թ. անհտ. - 531) թագավորին։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 78:

Անվանի մարդիկ
1767 թ․

1767 թ. Շաքի քաղաքում առավել ազդեցիկ հայերից հիշվում է Մահտեսի Ղուկասը։

«Դիվան հայոց պատմութեան» Սիմէոն կաթողիկոսի յիշատակարանը, կազմեց Գյուտ Աղանյանց, գիրք Գ, Թիֆլիս, 1894, էջ 611։

Նկարագրություն
1640 թ․

1640 թ. դրությամբ Շաքին «Ունի 3000 տուն, 7 մեհրաբջամի։ ... Ունի նաև խան, բաղնիք և շուկա։ Այգիներից և պարտեզներից աննման մետաքս է ստացվում»։

էվլիյա Չելեբի, Երևան, 1967, էջ 88։

1851-52 թթ. քաղաքն ուներ 2 ուսումնարան, 3 եկեղեցի:

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 80:

Շաքի քաղաքում պահպանվել են բազմաթիվ հայկական պատմական հուշարձաններ։ Շաքի քաղաքում և տարածքում վիմագիր արձանագրությունների ուսումնասիրությամբ նախկինում զբաղվել է միայն Մ. Բարիտւտարյանցը, որն էլ հավաքել ու հրատարակել է թվով 4 արձանագրություն։ Դրանցում առկա են բազմաթիվ վրիպումներ։ Մեր օրերում դրանց հետազոտմամբ զբաղվել է նաև գրող Ս. Խանզադյանը, որի հրատարակած արձանագրություններում ցավոք նկատելի է խիստ արտահայտված ստեղծագործական մոտեցումը, իսկ արդյունքում՝ անճանաչելիորեն աղավաղված և հորինված նախադասություններ։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 81:

19 — 20 դդ․

Շաքիում եղել են բազմաթիվ բնակելի և հասարակական բնույթի շենքեր XIX-XX դդ.։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 81:

Կաթողիկոս
6 դ․

VI դարում Շաքին հիշատակվում է Հովհաննես Գաբեղենցի կաթողիկոսի (557-574) Աղվանից Աբաս կաթողիկոսին (551-595) գրած նամակում՝ հավատքը հաստատուն պահեալ կապակցությամբ. «...Ամբակումայ՝ Շաքւոյ եպիսկոպոսի ...»։

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 122։

7 դ․

VII դարի երկրորդ կեսում Աղվանից կաթողիկոս է հռչակվում նախկինում Շաքիի թեմի եպիսկոպոս տեր Եղիազարը. «... Եղիազար՝ այր բարի և ազնուական։ Սա էր եպիսկոպոս ի Շաքայ ...»։ Կարգվելով կաթողիկոս սա գահակալում է 6 տարի՝ 683-689 թթ. «Տէր Եղիազար, ամս Զ, յեպիսկոպոսութենէն Շաքայ»։

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 213, 344։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․