ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Զաքաթալա 6 Հուշարձան

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) (Երկիր) / Զաքաթալա (Շրջան)

Տեղադրություն

Գտնվում է Մեծ Կովկասի ջրբաժան գծի և Ալազան գետի միջև` Ադրբեջանի Հանրապետության հյուսիսում: Սահմանակից է Ռուսաստանի Դաշնության Դաղստանի Ինքնավար Հանրապետությանը, Վրաստանի Հանրապետության Դեդոփլիս-Ծղարոյի շրջանին և Ադրբեջանի Հանրապետության Բելոկանի, Կախի շրջաններին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 194:

Պատմություն
1886 թ․

1886 թ. Զաքաթալայի գավառում 88 գյուղ կար: Դրանք բաժանված էին 4 գյուղախմբերի. Կախի` 45 գյուղ, Ալիաբադի` 21 գյուղ, Ճար-Մուխախի` 16 գյուղ, Բելոքանի` 6 գյուղ: Միասին կազմում էին 14.534 ծուխ` 73.218 շունչ:

«Նոր-Դար», 1888, № 144, էջ 3 (հաշվի մեջ չէր Կովախչյոլ նորաստեղծ գյուղը` 39 ծխով և 103 շնչով):

Շրջկենտրոնը Զաքաթալա քաղաքն է:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 194:

Աշխարհագրական միջավայր
1930 թ․

Շրջանը, որը կազմավորվել է 1930 թ. օգոստոսի 8-ին, իր զբաղեցրած տարածքով (1348 քառ. կմ) համապապատասխանում է պատմական Բուն Աղվանքի հյուսիս-արևմտյան մասերին։ Այն տարածվում է Ալազան (Աղվան) գետի ձախ կողմում ու հասնում ընդհուպ Մեծ Կովկասի ջրբաժան լեռնագիծը։ Սահմանակից է Բելոկանի, Կախի (Ադրբեջան), Սղնախի, Ծիթելի-Ծղարոյի (Վրաստան) և Ռութուլի շրջաններին (Դաղստան)։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 14:

Բնակչություն

Բնակչությունը 79.7 հազ. մարդ (1979). ադրբեջանցիներ, վրացիներ, ավարներ, լեզգիներ, ռուսներ, ախախներ, կումուխներ, ծախուրներ, հրեաներ, մինչև 1988-ի բռնագաղթը նաև հայեր (նախկինում եղելեն նաև լեհեր, հույներ)։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 14:

17 դ․

Ըստ մատենագրական տեղեկությունների, ինչպես նաև շրջանի տարածքում պահպանված պատմաճարտարապետական հուշարձանների ուսումնասիրության՝ առնվազն վաղ միջնադարից այլացեղ բնակչության հետ մեկտեղ գավառի տարածքում բնակվել են նաև հայեր։ Վերջիններս դեռևս հոծ քանակությամբ, բազմաթիվ գյուղերով շրջանի ներկայիս տարածքում բնակվել են ընդհուպ մինչև XVII դարի սկզբները, որից հետո պատերազմների ու առանձնապես լեռնականների կողմից պարբերաբար կրկնվող թալանչիական արշավանքների պատճառով հետզհետե լքել են իրենց բնակավայրերը և տեղափոխվել ավելի ապահով վայրեր։ Հայտնի է, որ արտագաղթողների հիմնական մասը հաստատվել է Սղնախի գավառում ու քաղաքներում։ Որոշ վայրերում վերաբնակիչները հիմնադրելով նոր գյուղեր, դրանք վերանվանել են իրենց հին լքված գյուղերի անուններով. ինչպես օրինակ Զաքաթալայի մոտ Դիպան և Բուխովլու հին հայկական գյուղերի (ներկայումս գյուղատեղեր են) արտագաղթած հայ բնակչությունը, Սղնախի գավառում հիմնելով նոր գյուղեր, դրանց տվել է միևնույն անվանումները։ Այն գյուղերի հայ բնակչությունը, որոնք մնացել էին իրենց հարազատ գյուղերում, XVIII դարի առաջին կեսում չդիմանալով սաստկացած բռնություններին, դավանափոխության գնով փրկվեցին բնաջնջումից։ Հետագա տարիներին, ինչպես և բնական էր, նրանք կորցրին նաև մայրենի լեզուն և ազգային սովորույթների զգալի մասը։ XIX դարի սկզբներին գավառի (ներկայիս՝ շրջանի) տարածքում հայեր բնակվում էին միայն Զաքաթալա բնակավայրում։ Այդտեղ հայերի թվաքանակը առանձնապես ստվարացավ 1815 թ. սկսած, երբ հաստատվեցին մեծ թվով ագուլիսցիներ, իսկ հետագայում նաև այլ տեղերից գաղթած բազմաթիվ հայեր։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 14:

17 — 18 դդ․

ԺԷ–ԺԸ դարերում, իրար հաջորդած իրադարձություններով պայմանավորված, շրջանի բնակչության ազգային կազմը ենթարկվեց խոշոր փոփոխությունների: Նախ` Շահ-Աբասի կազմակերպած քրիստոնյաների բռնագաղթը Պարսկաստան և, ընդհակառակը. մահմեդականների վերաբնակեցումը վերջիններիս բնակավայրերում, ապա՝ մնացած քրիստոնյաների հալածանքը և բռնի դավանափոխումը հանգեցրել էին նրան, որ արդեն ԺԹ դարի սկզբներին, երբ տարածքը միացվեց Ռուսաստանին, տեղում քրիստոնյա բնակիչներ գրեթե չկային: Շրջանի մահմեդական բնակչությունը գլխավորապես բաժանվում է երկու մասի. մուղալներ, որոնք այստեղ են փոխադրվել Շահ-Աբասի հրամանով և ենգիլոներ, որոնք ԺԸ դարում բռնությամբ մահմեդականացվել են Շաքիի խան Հաջի-Չելեբու ձեռքով:

«Մուղալները (ադրբեջանական թաթարներ) բնակվում են Զաքաթալայի օկրուգի հյուսիսարևելյան մասում: Նրանք բռնագաղթեցվել են XVII դարում պարսից Շահ-Աբասի կողմից երկրի նվաճման ժամանակ այդտեղ ապրող քրիստոնյաների մեջ մահմեդականությունը արմատացնելու համար: Մուղալները, հաստատվելով գետեզերքներին ու հարթավայրերում, կազմավորեցին շատ գյուղեր...» (‘’Закавказье’’, 1912, № 206, с. 3): Մահմեդականացած վրացիների՝ ենգիլոների մասին ընդհանուր գաղափար կազմելու համար, թերևս, հետաքրքիր է ժամանակի մամուլում հրապարակված հետևյալ հաղորդումը. «Զաքաթալայի շրջակայ գիւղերի բնակիչները բոլոր մահմետական են և պատկանում են սունի աղանդին: Այդ գիւղերից մօտ 15 մահմետական վրացիներով են բնակեցրած, իւրաքանչիւրը 300 մինչև 1500 տուն բնակիչներով: Ասացի, որ այստեղի վրացիները բոլոր մահմետական են, բայց նրանցից ոմանք դեռ չեն մոռացել իրանց մայրենի լեզուն և խօսում են վրացերէն: Սրանք այնքան մոլեռանդ մահմետական են, որ կօբուլետցիները կամ աջարցիները սրանց առջև ամենահամբերող ազգ են երևում: ...Մահմետական վրացիները չեն բազմանում, այլ ընդհակառակն նրանց թիւը տարուց տարի նուազում է: Մի գիւղ, որ սրանից 20, 30 տարի առաջ 1600 տուն բնակիչներից էր բաղկանում այժմ հազիւ 500 տուն ունի ...: Կան տեղեր, օրինակ Կախ գիւղից մինչև Սղնախ, մօտ 140 վերստ տարածութեամբ, որոնք բոլորովին աւերակ և ամայի դարձած գիւղօրայք են: Երևում է, որ այդ քանդված գիւղերի մնացորդները շատ հին են և վրացիներին էին պատկանում: Շատ անգամ մի խիտ անտառի գագաթում կը տեսնէք մի հին եկեղեցու աւերակ...» («Մշակ», 1877, № 55, էջ 1):

Ռուսական տիրապետության հաստատումով՝ Զաքաթալայի գավառում մեկընդմիշտ վերջ դրվեց կրոնական խտրականությանը: Բայց մահմեդական վրացիները ոչ միայն դարձի գալու ձգտումներ չդրսևորեցին, այլ, ընդհակառակը, Ի դարի սկզբին նրանք և մուղալները Թուրքիա փոխադրվելու ցանկություն էին հայտնել. «...տեղական մահմեդական ազգաբնակութեան մի մասի մէջ նկատվում է ձգտումն թողնելու իրանց հայրենիքը և գաղթելու Թուրքիա»:

«Մշակ», 1903, № 67, էջ 2:

17 դ․

Միջնադարում մեծ մասամբ վրացաբնակ, ԺԷ դարից նաև թրքաբնակ (մուղալներ), ԺԸ դարից նաև մահմեդական բնակչություն ունեցող ներկայիս Զաքաթալայի շրջանում բնակվել են նաև հայեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 194:

Գավառում հայերի ներկայությունը դարերի պատմություն ունի: Էջմիածնապատկան Թասմալուր գյուղի, Զագյան և Վարխիան մահմեդականացած հայ գյուղերի, Կախ առևտրական ավանի և շատ այլ բնակավայրերի գոյությունն այդտեղ դրա վառ ապացույցն են:

Մի հաղորդման համաձայն՝ Զաքաթալայում հայերը հաստատվել էին մոտավորապես 1770-ականներին, իսկ Կախում՝ 1670-ականներից. «Զաքաթալա նահանգումը հայերն սկսել են բնակվել մօտ 100 տարի սրանից առաջ, ոմանք ասում են թէ սրանից 200 տարի առաջ Կախումը հայք կրպակներ են ունեցել ...»: («Մշակ», 1872, № 21, էջ 2):

Շրջանի տարածքում պահպանված բազմաթիվ գյուղերի և գյուղատեղիների թվաքանակը, ինչպես նաև դրանցում կամ այլուր եղած կիսավեր կամ ավերակ վանքերն ու եկեղեցիները վկայում են, որ միջին դարերում և ընդհուպ մինչև ԺԷ դարի սկզբներն այդտեղ առկա է եղել քրիստոնյա հոծ բնակչություն, գերակշիռ մասով` վրացիներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 194:

Նկարագրություն

Զաքաթալայի շրջանում բազմաթիվ են հայ մշակույթի հետքերը։ Շատ բնակավայրերում ու դրանց շրջակայքում նկատելի են հայկական բազմաթիվ եկեղեցիներ, վանքեր, գերեզմանոցներ, գյուղատեղեր ու տեղում հայության երբեմնի աշխույժ, ստեղծագործ ու ծաղկուն մշակութային կյանքի տասնյակ վկայություններ։ Առանձնապես արժնքավոր են Մամրուխ, Օխախդերե գյուղերի շրջակայքում պահպանված կիսավեր եկեղեցիները, Դիպան, Բուխովլու գյուղատեղերը՝ իրենց կիսավեր եկեղեցիներով ու գերեզմանոցներով, Զաքաթալայի Սբ. Գևորգ եկեղեցին, գերեզմանոցն ու հասարակական բնույթի բազմաթիվ շենքերը։ Շրջանի տարածքում վիմագիր արձանագրությունների ուսումնասիրման աշխատանքներ ցայսօր կատարել է միայն Ս. Բարխուտարյանցը։ Նա հրատարակել է Սբ. Գևորգ եկեղեցու որմերին եղած 4 արձանագրությունները։ Մեր այցելության ժամանակ (1984 թ.) եկեղեցին գտանք խիստ ձևափոխված վիճակում։ Այն օգտագործվում էր իբրև հանրակացարան և ներքուստ բաժանված էր երեք հարկաբաժինների (յուրաքանչյուրում՝ 6 բնակարան)։ Պատերի մեծ մասը, ուր փորագրված էին եղել վիմագիր արձանագրությունները սվաղված էին, ներկված և հետևաբար դրանցից և ոչ մեկը չկարողացանք վերագտնել։ Բացառություն է կազմում եկեղեցու արևմտյան ճակատին ագուցված արձանագիր քարը, որն էլ դուրս էր մնացել Ս. Բարխուտարյանցի տեսադաշտից։