ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խանլար 7 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Խանլար (Շրջան) / Խանլար (Քաղաք)

Տեղադրություն

Գտնվում է Գանձակից 9 կմ հարավ՝ Գանձակ գետի աջ կողմում, ծովի մակերևույթից 650-700 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 363:

Հիմնադրում
1804 թ․

Ներկայիս Խանլար քաղաքի տեղում գոյություն ունեցած բնակավայրի հիմնադրման ժամանակն անհայտ է, սակայն 1804 թ. այստեղ արդեն հանգրվանել էին խաշնարած թուրքեր (25 տուն, 104 շունչ):

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. II, Тифлис, 1868, с. 596.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

Մինչ գերմանացիների հաստատվելը՝ կառավարությունը ծրագրել էր Խանախլար անվամբ հայտնի տեղամասը գյուղ հիմնելու համար հատկացնել հայերին: Այդ տարածքը շուտով, սակայն, հատկացվում է գերմանացի գաղթականներին, որոնք 1817-1819 թթ. ընթացքում ապագա գաղութի հիմքն են դնում. «...իւր անունը ստացել է ի պատիւ Մեկլէնբուրգ-Շվէրինգի դքսուհի Հելենէ Պաւլովնայի»:

«Նոր-Դար», 1891, N 167, էջ 3:
«Մեղու Հայաստանի», 1874, N 19, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

1819 թ․

Բնակավայրի հիմնադրման տարեթվի շուրջ առկա են տարակարծություններ, բայց առավել համոզիչ է թվում 1819 թ.:

Այսպես, «Մայիսի 12-ին Ելէնենդորֆ գերմանացի բնակիչները տօնեցին մեծ շքով իրենց այս գաղթավայրի հաստատութեան 75-ամեակը, որ սկիզբ է առել 1819 թուականին...» («Նոր-Դար», 1894, N 84, էջ 1) կամ «...Գերմանացւոց փոքրիկ գաղթականութիւնը Ելէնէնդորֆ անուամբ հիմնարկուած 1825 թ. նշանաւոր է դա իւր ժողովրդոց աշխատասիրութեամբ...» («Նոր-Դար», 1890, N 119, էջ 2):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

Պատմություն
1819 թ․

Հարկ է նշել, որ գերմանացի վերաբնակիչներին գանձակեցի հայերը ընդունել են ամենայն բարեհաճությամբ: Այդ մասին 1819 թ. փետրվարի 3-ին Կովկասի փոխարքա Ա. Պ. Երմոլովին հղած նամակում Վրաստանի նահանգապետ, գեներալ-մայոր Խավենը գրել է. «...ելիզավետպոլցի հայերը վյուրտեմբերգցի գերման գաղթականներին ընդունել են բարեկամաբար, նրանցից ոմանք անվճար մատակարարում են սննդամթերք և ցուցաբերում հնարավոր այլ ծառայություններ: Ես իմ գոհունակությունն եմ հայտնում Ելիսավետպոլի հայ հասարակությանը... սույն գրությամբ իմ երախտագիտությունն եմ հայտնում այդպիսի գովելի արարքի համար»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57. ց. 2, գ. 4, թ. 1 (բնագրում՝ “...Елисаветпольские армяне приняв Виттембергских колонистов дружелюбным образом, некоторые из них снабжают сих новых поселенцев без получения платы съестными припасами и оказывают другие возможные пособия. Я за удовольствие себе поставляю объявить Елисаветпольскому Армянскому обществу ...сию бумагу мою благодарность за таковой похвальный поступок...”):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

Կառուցապատում
1886 թ․

Հելենենդորֆն ի սկզբանե կառուցապատվել է նախագծված կանոնավոր հատակագծով: 1886 թ. ականատեսը նշել է, որ Հելենենդորֆը «...կանոնաւոր փողոցներով, տներով և այգիներով զարդարուած» բարետես բնակավայր էր:

«Արձագանք», 1886, N 19, էջ 280:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

1890 թ․

1890-ական թվականների վերջերին գյուղն ունեցել է հետևյալ նկարագիրը. «Հին կանոնաւոր, լայն և ուղիղ փողոցներ ձգւում են գրեթէ մի վերստ երկարութեամբ, որոնց երկու կողմը տնկուած կաղամախի, բարտի և սօսու ծառերը մի առանձին գեղեցկութիւն են տալիս գաղութին: Գրեթէ կենդրոնում բարձրանում է գոթական ճաշակով սրբատաշ կարմիր քարից շինած եկեղեցին, որի մի կողմը գտնւում է պետական երկդասեան, երկսեռ դպրոցը, իսկ միւս կողմում մի գեղեցիկ, երկյարկանի տուն, փոքրիկ պարտիզով...: ...Տները մի, երկու և մինչև անգամ եռյարկանի են, իրենց առաջը ունենալով ընդարձակ բակեր և փոքրիկ բանջարանոցներ»:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 354:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

Բնակչություն
1817 թ․

Գերմանացիներ. 1817 թ. Վյուրտենբերգից հեռացած և Հելենդորֆում հաստատված 1440 գերմանացի ընտանիքները բաղկացած են եղել ինչպես կրոնական խոր համոզմունքների տեր անձանցից, այնպես էլ բախտախնդիրներից:

“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 1.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 363:

Ժամանակի ընթացքում, գերմանացիներից զատ, բնակավայրում բնակություն են հաստատում նաև հայեր և այլ ազգություններ: 1898 թ., օրինակ, բացի 1806 շունչ գերմանացիներից, Հելենենդորֆում բնակվում էին նաև 30 տուն հայ, 10 տուն թուրք և 5 տուն ռուս:

“Елисаветопольская губерния. свод статистических данных, извлеченных из посемейных списков населения Кавказа”, Тифлис, 1888, с. 10.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 363:

1860 թ․

Հայեր. Հելենենդորֆում հայերը բնակություն են հաստատել 1860-ական թվականներին, համենայն դեպս 1902 թ. մի վավերագրում, իրենք՝ հելենենդորֆցի հայերը, նշել էին. «...աւելի քան երեսուն և հինգ անձ են, զի գաղթեալ կամք մեք ի Գանձակ քաղաքէ, ի շրջակայ հեռաւոր գիւղօրէից նորին և ի զանազան տեղեաց և կալեալ աստ տեղի հաստատուն բնակութեան...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ.56, ց. 6, գ. 437, թ. 42:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:

1891 թ․

1891 թ. «Ելենենդորֆում մշտական բնակութիւն ունին 30 տուն հայեր, որոնց թիւը ամառը տասնապատկւում է, որովհետև գիւղը հարուստ գանձակեցիների սիրած ամարանոցն է...»:

«Նոր-Դար», 1891, N 167, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:

1898 թ․

1898 թ. Էջմիածնի հոգևոր վարչությունը համաձայնել էր Հելենենդորֆի հայերին բնակություն հաստատելու համար վարձով տրամադրել Գանձակի Սբ. Հովհաննես եկեղեցուն պատկանող «Արաբլու» կալվածի մի մասը (33 դեսյատին), սակայն գործարքը ձգձգվել էր և չէր իրականացել:

«Մուրճ», 1898, N 4, էջ 565:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 15, թ. 1:
Ի դեպ, համաձայն մեկ այլ տեղեկության հելենդորֆաբանկ հայերը հրաժարվել էին Արաբլուում բնակություն հաստատելու մտքից անբավարար պայմանների պատճառով (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 337, թ. 15):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:

1906 թ․

Տարիներ անց՝ 1906 թ., հելենդորֆցի հայերը նույն խնդրանքով կրկին դիմել էին հոգևոր իշխանություններին, որոնք բավարարել էին նրանց խնդիրքն ու հատկացրել 15 դեսյատին հողահատված տարին 500 ռուբ. վարձով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 15, թ. 4, 7-8, 11:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:

1931 թ․

1931 թ. Հելենենդորֆն ուներ 4305 բնակիչ: Սակայն 10 տարի անց զրկվում է բնակավայրի հիմնադիր բնակիչներից (գերմանացիներն աքսորվում են Ղազախստան), ապա անվանափոխվում և ստանում է Խանլար անունը: 1970 թ. արդեն գերակշիռ մասով թրքաբնակ դարձած քաղաքն ուներ 12700 բնակիչ:

”Большая Советская Энциклопедия”, том XXIV, Москва, 1932, с. 497-498.
Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 5, Երևան, 1979, էջ 13:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 365::

1988 — 1989 թթ․

1988-1989 թթ. բռնագաղթի են ենթարկվել նաև խանլարաբնակ հայերը, և դրանով իսկ քաղաքը վերածվել է զուտ թրքաբնակ բնակավայրի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 365:

Հուշարձաններ
1899 թ․

Հնագիտական հուշարձաններ. ներկայիս Խանլարի մերձակայքը հարուստ է բրոնզեդարյան ժամանակաշրջանի դամբարանաբլուրներով: Դեռևս 1899 թ. դրանց մի մասը պեղել և ուսումնասիրել է գերմանացի հնագետ Է. Ռյոսլերը. «Սկզբում ես պեղել սկսեցի Ելենենդորֆ գաղութի մոտի հետաքրքիր դամբարանաբլուրները: 1899 թ. ես Գանձակ գետի աջ ափին բացեցի 29 դամբարանաբլուր, որոնց թաղումներն ըստ գտածոների վերաբերում էին բրոնզե դարին: Պեղումները պսակվեցին հիանալի արդյունքով: Մեծ մասամբ կավի կարծր ավազից և գետաքարից պատրաստված զանազան չափերի դամբարանաբլուրները սովորաբար պարունակում էին 1-3 գերեզմանափոս: Ավազով ու քարով լցված գերեզմանները սալերով հազվադեպ էին ծածկված: Կմախքները թիկունքի կամ կողքի վրա էին՝ կծկված դիրքով կամ էլ նստած դիրքով: Մի դեպքում հանգուցյալը պառկած էր երեսնիվայր, դեմքով՝ հողը, գոտկատեղի շրջանում ոսկորներին երկու կողմերից կից էին մեկական պուլիկներ: Գերեզմանների գերակշռող մասն ուներ հյուսիս-արևմուտք – հարավ-արևելք ուղղվածություն: Հանգուցյալների գանգերը պարզեցին նրանց արիական ծագումը: Գրեթե յուրաքանչյուր գերեզմանում հայտնաբերվեցին զոհաբերված բազմապիսի կենդանիներ, մեծաթիվ խեցեղեն, որոնք հանգուցյալին անհրաժեշտ էին լինելու հանդերձյալ կյանքում»:

Реслер Э., Археологическия изыскания в Закавказье, ”Кавказ”, Тифлис, 1903, N 173, с. 2 (բնագրում՝ ”...Сперва я начал раскопку интересных курганов близ колонии Еленендорф. В 1899 году я открыл на правом берегу реки Гянджи 29 курганов, заключавших в себе могилы, которыя по находкам должны быть отнесены к т. н. бронзовому веку. Раскопки увенчались прекрасным результатом. Курганы различных размеров, возведенные большею частью из жесткаго глинистаго песка и речных камней, содержали обыкновенно от 1 до 3 грунтовых могильных ям. Редко могила была крыта плитами, наполнены же оне были песком и камнями. Костяки лежали или на спине, или на боку в согнутом положении, или же наконец в сидячем положении. В одном случае покойник лежал на животе, лицом к земле а кистями прикасаясь к двум сосудам, стоявшим по обеим сторонами в области плеч. Преобладающее направление могил и костяков было с. з. - ю. в. Черепа покойников дали возможность вывести заключение о культурном народе арийскаго происхождения. Почти в каждой могиле были найдены также остатки разнообразных жертвенных животных, наполнявших часть многочисленных сосудов, помещенных около мертвецов для их продовольствия на пути в загробную жизнь...”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 365:

Նկարագրություն

Գտածոների մեջ աչքի են ընկել բրոնզե նախշազարդ վզնոցները՝ շղթաների մնացորդներով, ասեղներ, էմալապատ կոճակներ, քարե նետածայրեր և բազմազան այլ իրեր: Ի դեպ, նույն թվականի աշնանն ու ձմռանը Ռյոսլերը ևս 18 դամբարան է պեղել:

Реслер Э., Археологическия изыскания в Закавказье, ”Кавказ”, Тифлис, 1903, N 179, с. 2. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 365:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հելենենդորֆ

ԺԹ դարավերջին և Ի դարի սկզբներին հելենենդորֆաբնակ հայերի թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական առկա տվյալները ներկայացնում են հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1893	60					«Նոր-Դար», 1893, N 39, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1897	65					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 10, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1906		219	140	359		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 24: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1907				255		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1910		71	38	109		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 55-56: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1925	90					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2635, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:

Բնակչություն.

Թվական	Գերմանացի տուն	Գերմանացի արական	Գերմանացի իգական	Գերմանացի ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1894	200					«Արձագանք», 1894, N 58, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1898				1806		”Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, вып. 29, Тифлис, 1901, с. 10. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364:
1908				2234		“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 251. Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 364: