ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Աբասթուման 11 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան) / Աբասթուման (Ավան)

Տեղադրություն

Գտնվում է Ադիգեն շրջկենտրոնից ուղիղ գծով 14 կմ հյուսիս-արևելք, իսկ Ախալցխայից 18 կմ հյուսիս-արևմուտք` Փոցխով գետի ձախ վտակ Քոբլիանի` նույնպես ձախակողմյան վտակ Օձխորայի (նաև` Օձխե կամ Աբասթուման) անտառածածկ ձորահովտում, ծովի մակերևույթից 1280-1320 մ բարձրության վրա. «Աբաս-Թումանը գտնվում է Ախալցխայի գաւառում, Թիֆլիսի նահանգում: Նա ձգված է մի նեղ ձորի մէջ, որի շրջապատող սարերը ծածկված են մայրի ծառերով: Աբաս-Թումանը ծովի մակերևոյթից բարձր է 4170 ֆ., նա պարունակում է իւր մէջ 13 արքունի և 80-ից աւելի առաւել մասնաւոր շինութիւններ, որոնք դասաւորված են Օձխէ անուանեալ, փոքրիկ գետակի ափերում»:

Կաճկաճեանց Պ., Նամակ Աբաս-Թումանից, «Մշակ», 1875, N 41, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 19:

Աբասթումանի բնակլիմայական պայմաններն իրենց առողջարար ազդեցությամբ վաղուց են հայտնի դարձել և արժևորվել. «Իր դիրքով ու կլիմայական պայմաններով գերազանցում է նոյնիսկ աշխարհահռչակ Դաւօսին ու Լէյզէնին. եթէ Աբասթումանը յետ ընկած և մոռացուած Կովկասում չլինէր, անշուշտ տիեզերահամբաւ կը դառնար»:

Պարոյր, Տպաւորութիւններ Աբասթումանից, «Հովիտ», 1914, N 39, էջ 619: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 19:

Պատմություն

Հայտնի է, որ 1918 թ. սկզբին թուրքերի` Աբասթումանի գրավումով տեղի քրիստոնյաները հայտնվել էին ծայրահեղ ծանր դրության մեջ: Ըստ էության` գերու կարգավիճակում գտնվող աբասթումանցի քրիստոնյաներին ազատելու համար Ախալցխայի քաղաքագլուխ Զ. Զորյանը մարտի 21-ին համաձայնել էր բավարարել թուրքերի` միայն մի քանի անասունները վերադարձնելու ծիծաղելի առաջարկը:

Աւագեան Ա., Դարձեալ Աբասթումանի դրութիւնը, «Շարժում», 1918, N 19, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

1918 թ․

1918 թ. հունվարի 12-ից աբասթումանցի հայերն Ախալցխայի թուրքերի զինված ցույցից հետո խուճապահար փախուստի են դիմում. «եթէ այդպիսի թափով շարունակեն փախչել, մի շաբաթից յետոյ շատ քչերը մնացած կը լինեն: Խուճապին աւելի նպաստեց այն, որ պահապան զինւորներ չը կան: Դեռ պատերազմից առաջ միշտ, երկու հարիւր զինւորներ էին մնում և մի հարիւրակ կօզակներ, այժմ և ոչ մէկը: Հրաւիրում ենք Կովկասեան Կոմիսարիատի ուշադրութիւնը: Հարևան թուրք ազգաբնակչութիւնն էլ քնած չէ, ամեն փախչողի խուզարկում են և խլում նրանց զէնքերը: Ո՞ւր է իշխանութիւնը: Եթէ թուրքերը իրաւունք ունեն զէնք կրելու, ինչո՞ւ հայերն էլ իրաւունք չը պիտի ունենան»:

N., Աբասթումանը դատարկւում է, «Մշակ», 1918, N13, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

Աբասթումանը գրավելուց հետո հայերի նկատմամբ թուրքերի գործադրած բռնությունների և ստեղծված կացության մասին նշվել է. «Կտրւած է ճանապարհը մինչև Ախալցխա, կտրւած է պօստային հաղորդակցութիւնը...: Աբասթումանում մնացած հայ ազգաբնակութիւնը կրիտիկական րօպէներ է ապրում. յուսահատութիւնը հասել է ծայր աստիճանի. թուրքերը բոլոր տղամարդկանց ձերբակալեցին և միևնոյն ժամանակ խուզարկութեան ենթարկեցին բոլոր հայ տները: Որոնում էին զէնքեր, որի ժամանակ գտել էին մի երկու հրացաններ և ատրճանակներ: Խուզարկութեան ժամանակ կատարվում էին և գողութիւններ...: Ձերբակալւածներին արձակեցին 12 ժամ պահելուց յետոյ...: Թուրքական այս գործողութիւններից յետոյ սարսափը Աբասթումանում այնքան է մեծացել, մանաւանդ հայերի մէջ, որ այս վերջին երկու ամիսների ընթացքում գաղթել են 82 հայ ընտանիքներ, չը հաշւելով եկւոր հայ ընտանիքներին, որոնք նոյնպէս բաւական մեծ թիւ են կազմում. մնում են հայերից դարձեալ 15 ընտանիքներ, որոնք նոյնպէս հեռանում են: Գաղթում են և միւս ազգութիւններից, միայն քիչ թւով, որովհետև նրանք հաւատացած են, թէ թուրքերը իրանց դէմ ոչինչ չունեն: ...Զարմանալի է այստեղի ռուս ազգաբնակութեան վերաբերմունքը, մանաւանդ ռուս բժիշկների, որոնք առանց խոր ուսումնասիրելու այս անցուդարձի ուղնուծուծը` մեղադրում են հայերին և զարմանք յայտնում, որ հայերը այդպիսի գործելակերպով գրգռում են թուրքերին իրանց դէմ ու իրանց դրութիւնը վատթարացնում»:

N., Թուրքական բռնութիւնը Աբասթումանի շրջանում, «Մշակ», 1918, N 62, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

Հայտնի է, որ 1918 թ. մարտի սկզբին Ախալցխայում պահվող մոտ 200 թուրք գերիներին ազատ արձակելուց հետո «թուրքերը բռնել են Աբասթումանի ճանապարհը և տեղի հայերին թոյլ չեն տալիս դուրս գալու` պատճառաբանելով, որ իրենք Ախալցխայում անասուններ և ապրանք ունեն, այս վերջիններն ստանալու դէպքում միայն կը թողնեն հայերին դուրս գնալու Աբասթումանից: ...Աբասթումանի հայերն ապրում են սարսափի ու անակնկալների օրեր: Թուրքերը թալանել են ...երեցփոխի նոյնքան արժեցող ինչքը (իմա՛ 10.000 ռուբ.) և այլ մասնաւոր մարդկանց: Փորձ է եղել պալատը թալանելու...»: Ախալցխայի քաղաքագլուխ Զ. Զորյանը Աբասթումանում տեղի ունեցող վայրագություններին վերջ տալու համար բազմիցս դիմել է Կաջարին և Էրիսթովին, որոնք էլ խոստացել են այդ ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկել:

«Շարժում», 1918, N 18, էջ 1-2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

1918 թ․

1918 թ. մարտի 30-ին թուրք գերիներին Փարախա գյուղի մոտ փոխանակում են Աբասթումանի հայերի հետ: Սակայն 1918 թ. ապրիլի սկզբի դրությամբ թուրքերը 15 հայերի արգելել էին հեռանալ Աբասթումանից: Ի վերջո, ապրիլի 11-ին բոլոր հայերը, բացի ինքնակամ այնտեղ մնացած 2 հոգուց, ազատ են արձակվում և գալիս են Ախալցխա:

«Շարժում», 1918, N 21, էջ 2; N 23, էջ 1; N 24, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

1919 թ․

1919 թ. փետրվարին թուրքերը կրկին գրավում են Աբասթումանը. «Երկրորդ աւերումից յետոյ` քաղաքը սոսկալի պատկեր է ներկայացնում: Բազմաթիւ բնակիչներ են կոտորւել: Բոլորովին քանդւել են հանքային ջրերը, որոնք անվնաս էին մնացել տաճիկների կողմից քաղաքի առաջին գրաւման ժամանակ: Աբասթումանի պալատի պատերից փլցւած ու տարւած են յուշաքարերը»:

Վ. Հ. Գ., Դրութիւնը Ախալցխայում, «Յառաջ», 1919, N 40, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

Բնակչություն

Հայտնի է, որ տակավին 1851 թ. Աբասթումանի ողջ բնակչությունը բաղկացած էր ընդամենը 40 տնից:

“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 76. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

1905 թ․

Համաձայն 1905 թ. իրականացված մարդահամարի` Աբասթումանն ուներ 208 բնակիչ, որից հայեր էին 159 շունչ (72 ար. և 87 իգ.), վրացիներ`10 (4 ար. և 6 իգ.), ռուսներ` 16 (7 ար. և 9 իգ.), հույներ` 7 (4 ար. և 3 իգ.) և լեհեր ու գերմանացիներ` 16 (7 ար. և 9 իգ.):

“Кавказский календарь на 1908 г.”, Тифлис, 1907, с. 326. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

1926 թ․

1926 թ. աբասթումանաբնակ շուրջ 1250 շնչից 506-ը կամ 40,6 %-ը հայ էր:

Ալեքսանյան Հովհ., Հայ ազգաբնակչության տեղաբաշխումն Ադրբեջանական և Վրացական ԽՍՀ-ներում (1920-1930-ական թվականներ), «ՊԲՀ», 2006, N 2, էջ 101: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

1969 թ․

1969 թ. ուներ 5000 (վրացի, հայ և ռուս), 1979 թ.` 2182 բնակիչ (1087-ը` վրացի, 320-ը` հայ, 318-ը` ռուս և 157-ը` այլազգի):

Դավթյան Ա., Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

1830 թ․

Հայտնի է, որ արդեն 1830 թ. ավանում բնակություն էին հաստատել կարինահայ փոքրաթիվ գաղթականներ:

«Արձագանք», 1891, N 21: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

1913 թ․

1913 թ. աբասթումանաբնակ հայ կաթողիկեները կազմում էին 20 տուն (35 ար., 39 իգ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 26, թ. 9: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

1914 թ․

1914 թ. արդեն կար մոտ 200 տուն հայ բնակիչ. «...մեծամասնութիւնը Ախալցխայից գաղթածներ են. տեղական առևտուրը նոյնպէս նրանց ձեռքին է...»:

Պարոյր, Տպաւորութիւններ Աբասթումանից, «Հովիտ», 1914, N 39, էջ 619: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

1915 թ․

1915 թ. ավանում բնակվում էր 154 հայ կաթողիկե, իսկ 1916 թ. նրանք կազմում էին 30 տուն` 156 շունչ (76 ար., 80 իգ.):

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1915, էջ 80: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 316, ց. 1, գ. 65, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

Անվանի մարդիկ

Ծնունդով աբասթումանցի էր ճարտարապետ Գրիգոր Կիրակոսյանը: 1877 թ. նրա ստեղծած նախագծով հիմնովին վերակառուցվել է Ջավախքի Արակովա գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց.1, գ. 27, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 28:

Անվան ծագում

Հայտնի է, որ իբր «Աբաս-թուման խոսքը ծագել է աբասի և թուման բառերից, որ կը նշանակէ քսան կօպէկ և տասը րուբլ: Տեղացիները սորան տալիս են յետագայ մեկնութիւնը: –Երբ ռուսները գրաւեցին այս կողմերը, այսինքն 1829 թ., տեղական բնակիչները տեսան, որ ռուսաց մի աբասին տաճկաց թումանից լաւ է և կենսական բոլոր միջոցները հեշտացան ու քաղցրացան: Իսկապէս ոչ թէ այս ջերմուկատեղերն են Աբաս-թուման, այլ սոցա մօտ եղած թուրքաբնակ փոքրիկ գիւղը, որից և ստացել են Աբաս-թուման անունը»:

«Արձագանք», 1887, N 28, էջ 416: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 19:

Ավանդաբար վկայվել է, թե «Յարևմտակողմն Ախըլցխայ ’ի ձախմէ գետոյն կայ` Սմբատ Բիւրատեան սպարապետ Արտաշիսի Բ կառոյց զՏեմոդ բերդ ընդդէմ արշաւանաց հիւսիսայնոց»:

Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, 1855, էջ 61: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20:

Քահանա
1882 թ․

Քահանա (հայ առաքելական). 1882 թ. Աբասթումանի համար քահանա է կարգվում Ախալցխայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու միաբան Ղազարոս Բաղդասարյան Պահլավունին (ծնվ. 1846 թ., ձեռն. 1879 թ.), տիրացու` դպիր Հ. Հակոբյանցը: Ի դեպ, Պահլավունին վախճանվել է 1907 թ. և թաղվել նույն եկեղեցու բակում:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 30: Ղազազեան Գ., նշվ. հոդվ., «Նոր-Դար», 1897, N 153: “Тифлисский листок”, 1907, N 279. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 27:

1912 թ․

Քահանա (հայ առաքելական). մինչ 1912 թ. քահանայազուրկ ավանի համար քահանա է ընտրվում և ձեռնադրվում ախալքալաքցի ուսուցիչ Տիգրան Մկրտչյան Տոնականյանցը (ծնվ. 1860 թ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 832, թ. 1, 12, 18, 25: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 27:

1866 թ․

Քահանա կամ ժողովրդապետ (հայ կաթողիկե). 1866 թ. հիշվում է եկեղեցու հիմնադիր Կարլո քահանա Մղեբարովը, իսկ 1916 թ.-ին` ժողովրդապետ Անտոն Հակոբովը:

Օրացոյց եւ պատկեր տօնից, Թիֆլիզ, 1916, էջ 80: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 28:

Կառուցապատում

«...իրականում այս անունով երկու բնակավայր կայ: Մէկը հռչակաւոր առողջարանն է` հիմնադրուած 19-րդ դարի 2-րդ կէսին, ուր նոյնպէս աստիճանաբար հաւաքւում է հայութիւն, հիմնում դպրոց ու եկեղեցի, բայց մեծ մասամբ փոխադրուած հարևան Ախլցխայից, գործի մարդիկ եւ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցու զաւակներ: Երկրորդը` հնից եկող Աբասթուման գիւղն է իր բերդով, որն ընկած է առողջարանից 5 կմ հարաւ, նախ դէպի Զեկառի լեռնանցք, իսկ այստեղից` Կոլխիդա ու ծովափ տանող հին ճանապարհի վրայ»:

Յակոբեան Պ., Հրաւէր ողջմտութեան, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 1993, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 20-21:

1875 թ․

Տակավին 1875 թ., երբ Աբասթումանի առողջարանային համբավն արդեն սկսել էր տարածում գտնել ողջ կայսրության մեջ, բնակավայրը շարունակում էր կառուցապատված մնալ հնամենի խղճուկ շինություններով. «Աբաս-Թումանի բնակարանները շինուած են ասիական ձևով և այդ պատճառաւ բնակութեան համար շատ անյարմար են, նամանաւանդ անձրևի ժամանակ, երբ բոլոր սենեակները դառնում են բնական դուշ»:

Կաճկաճեանց Պ., Նամակ Աբաս-Թումանից, «Մշակ», 1875, N 41, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

1884 թ․

Մինչդեռ տասը տարի անց (1884 թ.) պատկերն արդեն միանգամայն այլ էր. «Շինութիւններն առ հասարակ շատ փառաւոր են և շքեղ»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

Հայտնի է, որ ամառանոցավայրի հայտնի հյուրանոցներից մեկը, որի բոլոր 50 համարները 1886 թ. ամբողջությամբ զբաղեցված էին, պատկանում էր տփղիսեցի վաճառական Ալելովին:

“Кавказ”, 1886, N 209, с. 3. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

ԺԹ դարավերջին Աբասթումանում կար 110-130 տուն, որոնք հիմնականում պատկանում էին Ախալցըխայի, Թիֆլիսի և Բաքվի մեծահարուստներին: Նույն ժամանակաշրջանում ավանում հիշվում են երեք թաղեր` Վերին մաս, Վերին թաղ և Ներքին թաղ:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 236-237: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

Վերին մասում էին գտնվում ռուս թագաժառանգի` Գեորգի Ալեքսանդրովիչի և իշխանուհի Քսենյա Ալեքսանդրովնայի շքեղ պալատները, Վերին թաղում հիմնականում բնակվում էին մեծահարուստները, իսկ Ներքին թաղում առևտրի կետերն էին:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, 1903-1905, էջ 237: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

1899 թ․

1899 թ. Աբասթումանն արդեն հիմնականում կառուցապատված էր պալատական, հյուրանոցային, առողջարանային բազմաթիվ շինություններով, ուներ զբոսայգիներ, աղբյուրներ:

«Նոր-Դար», 1899, N 136: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 21:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Ինչ վերաբերում է աբասթումանաբնակ հայ առաքելականներին, ապա դիվանական զանազան վավերագրերում առկա տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1884				27	Տվյալը ցույց է տալիս միայն հայ կաթողիկե բնակչության թվաքանակը:	«Արձագանք», 1885, N 26, էջ 368: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1899		166	133	299		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 83-84: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1899	15				Ի դեպ, նույն թվականին Աբասթումանում, բացի 15 տուն հայերից, բնակվում էին 15-20 տուն ռուսներ:	«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1900		175	139	314		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 58: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1901		167	146	313		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1901		176	140	316		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 133-134: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1905		182	159	341		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 259-260: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1906		161	137	298		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 42: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1907				298		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1908	65	150	141	292	Ի դեպ, համաձայն մեկ այլ տեղեկագրի, 1908 թ. Աբասթումանն ունեցել է 270 հայ բնակիչ (“Кавказский календарь на 1910 г.”, Тифлис, 1909, с. 405):	Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 39: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1909		171	140	311		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 109-110: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1910		185	151	336		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 35-36: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1912	88	190	170	360		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 49: Տե՛ս նաև ֆ. 53, ց. 1, գ. 832, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1913		186	161	347		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 950, թ. 269-270: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1914		190	170	360		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, 1020, թ. 170-171: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1916		201	187	388		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 16-17: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:

Աբասթումանաբնակ հայերի (առաքելական և կաթողիկե) ընդհանուր թվաքանակի տեսակարար կշռի վերաբերյալ ավելի հստակ պատկերացում կազմելու նպատակով ստորև համադրաբար ներկայացնում ենք նաև վերոնշյալ տեղեկագրերից քաղված հետևյալ տվյալները.

Թվական	Ընդամենը	Հայեր	Տոկոս	Նշումներ	Աղբյուր
1905	208	159	76,44		Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1926	մոտ 1250	506	40,6		Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22:
1979	2182	320	14,66		Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 22: