ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Վելիսցիխե 24 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Կախեթ (Մարզ) / Գուրջաան (Շրջան) / Վելիսցիխե (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է շրջկենտրոնից 7-8 կմ հյուսիս-արևմուտք` Ալազան գետի աջ կողմում` գետափից շուրջ 5 կմ հեռու, ծովի մակերևույթից 380 մ բարձրությամբ արգավանդ հարթավայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 38 :

Բնակչություն
1660 թ․

Այստեղ հայերի հաստատման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ: Հավանաբար դա տեղի է ունեցել ԺԶ-ԺԷ դարերում կամ գուցե էլ ավելի վաղ ժամանակներում: 1660 թ., օրինակ, հիշվում է վելիսցիխեցի Սարգիս Տեր-Առաքելյանցը:

Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 1, վավ. 79:

Գյուղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումից երևում է, որ բնակչությունն 1803-1908 թթ. հիմնականում աճել է: Վելիսցիխեաբնակ հայերի բնական աճի վրա որևէ ազդեցություն չեն թողել անգամ մահաբեր վարակիչ հիվանդությունները: Այսպես, հայտնի է, որ 1884 թ. չորս ամիսների ընթացքում ծաղիկ և քութեշ հիվանդություններից մահացել է 300 մարդ (հիմնականում՝ երեխա):

Նոր-Դար», 1884, № 130, էջ 1:

1914 թ․

1914 թ. Վելիսցիխեն ուներ 4177 բնակիչ, որի մեծ մասը հայեր էին: Բնակչության ընդհանուր թվի մեջ հայերի գերակշռությունը իրականություն էր նաև ԺԹ դարի կեսին (հավանաբար և ավելի վաղ շրջանում): Օրինակ, հայերի մեծամասնությունը փաստված է 1847 թ.:

“Кавказский календарь на 1915 г.”, Тифлис, 1914, с. 104. Д. М., Очерк о Кахетии.– “Закавказский Вестник”, 1847, № 8, с. 60.

1874 թ․

Ի դեպ, 1874 թ. գյուղի 2748 բնակիչներից հայեր էին 1605-ը, վրացիներ՝ 1143-ը:

“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 118.

1881 թ․

1881 թ. գյուղի 650 տուն բնակիչներից հայեր էին 350-ը:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, № 273, էջ 2:

1904 թ․

1904 թ. 940 տնից հայեր էին 600-ը, վրացիներ՝ 300-ը, ռուսներ, թուրքեր և հրեաներ՝ 40-ը:

“ივერია”, 1904, № 42, 18 փետրվարի:

1988 թ․

Հատկանշական է, որ 1988 թ. մեր այցելության ժամանակ գյուղի շուրջ 4800 բնակչից ավելի քան 2600-ը հայեր էին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 39:

1818 թ․

Առանձնակի արժեք ունի 1818 թ. կազմված վելիսցիխեցի հայ բնակիչների անվանացուցակը. «Աւագ քահանայ Տէր Մովսէս Յարութիւնեան, որդին՝ Բարսեղ, սորա կինն՝ Քալե, որդի՝ Իովանէ, դստերք՝ Հռիփսիմէ և Եղիսաբէդ: Տէր Յարութիւն Ղազարեան, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Սիմօն և եղբարք Օթար և Թամազ, Օթարի կինն՝ Բարբարէ, որդիք՝ Դաթա, Մատէ և Գիօրգի, դուստր՝ Լալի, Թամազի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Պէպան և Իսակ, և ննջեցեալ եղբօր՝ Պապայի այրի կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Փերան և Սօլօման, դուստր՝ Անախանում, այլևս ննջեցեալ եղբօր՝ Յակոբի այրի կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Բէժան, դուստր՝ Քալիա: Տէր Յոհաննէս Տէր Գրիգորեան, կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Իսակ, դստերք՝ Մարիամ և Խօրիշահ և եղբարք Ցիխէլ և Սօլօման, Ցիխէլի կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Գօգի, Յովսէփ, դուստր՝ Դարէջան և հօրեղբայր Տէր Յոհաննէսի Դաւթի որդի՝ Էսգատի կինն՝ Բարբարէ, որդիք՝ Մատիա, Իովանէ և Գուրգէն և խորթ դուստր՝ Աննա և Մատենի կինն՝ Էլիսաբէդ, դստերք՝ Սաբէդ և Սարրա և Իովանէի կինն՝ Դարէջան: Կնեազ Իւանէ Արղութեան, որդիք՝ Ռամազ և Ստեփան, մայր՝ Մարիամ, Ռամազի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Դաւիթ և Գալուստ, դստերք՝ Քալի, Մայիա և Բարբարէ, Ստեփանի կինն՝ Նինօ, որդիք՝ Պապա և Սարգիս: Քափանակեան Գիօրգւոյ որդի՝ Ճարօ, կինն՝ Բարբարէ, որդիք՝ Սօլօման և Իսակ: Խալաթի որդի՝ Սարգիս, կինն՝ Աննա, որդի՝ Գիօրգի, դստերք՝ Քալի, մայր՝ Մարմար: Ոսկանեան Զալօյի որդի՝ Նիկողոս, որդիք՝ Գուրգէն, Բարսեղ, Աբրահամ և Զալօ, դուստր՝ Մարիամ, մայր՝ Մարմար և Տէր Դաւիթի որդի՝ Ստեփան, կինն՝ Թամար, որդի՝ Աբրահամ, դստերք՝ Էլիսաբէդ, Քալի և Էլէնէ և Նօնի որդի՝ Բէժան, կինն՝ Աննա, որդի՝ Կօնի, մայր՝ Մայիա և քոյրք Բէժանի՝ Քալի և Թինաթին: Ղօնեան Գիօրգւոյ որդիք՝ Սարգիս և Դաւիթ, Սարգսի կինն՝ Թինաթին, դստերք՝ Մաթօ, Սաբէդօ և Էլէլնէ, Դաւթի կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Քալի և Պէպանի այրի կինն՝ Մաթօ, որդի՝ Փիրան: Մծէթլաւ Սարգսի որդի՝ Բաղդասար, կինն՝ Թամար, որդիք՝ Ստեփան, Սօսի, Զաքար և Սօլօման, դուստր՝ Մարիամ: Յարութիւնի որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Սարրա, որդիք՝ Յովսէփ և Պօղոս, դստերք՝ Թամար և Աննա: Սօմխեան Ղթէսայի որդիք՝ Զուրաբ, Բէրօ, Գօգի և Եայսէ, Զուրաբի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Դէմէտրէ, Թամազ և Զաքարիա, դստերք՝ Մայիա և Դասթայ, Բէրօյի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Սարգիս և Անդրեաս, դուստր՝ Զալե, Գօգինի կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Բարսեղ, Սօսի և Թօվմայ, դուստր՝ Մայիա, Եայսէի կինն՝ Դարէջան և եղբօր՝ Զուրաբի՝ Նասղիդի որդիք՝ Ծուծէ, Ղարիպ և Փարէմազ, սոցա մայր՝ Խօրէշան, Դէմէտրէի կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Իօվանէ, Ծուծէնի կինն՝ Թինաթին, դուստր՝ Նինօ, Ղարիպի կինն՝ Թամար, որդի՝ Միքէլ և Զուրապի հօրեղբօր՝ Իւանէի որդի՝ Պապա, կինն՝ Քալիա, որդիք՝ Նասղիդ և Սիմօն, մայր՝ Մարիամ: Բայինդուրի որդի՝ Նինի, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Գիգօլի և Նասղիդ: Տատեան Գլախայի որդի Բասիլ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Զուրապ, մայր՝ Խախա: Տատեան Բէրէձի որդիք՝ Գօգի, Պէպան, Գիգօլի, Յոհաննէս, Սօսի և Բէժան, դուստր՝ Էլիսաբէդ, Գօգինի կինն՝ Մայիա, որդի՝ Պէտրէ, Ստեփանի կինն՝ Մաթօ: Վէլիխանեան Դաւթայ որդիք՝ Ռօստօմ և Նօնի, Ռօստօմի կինն՝ Մաթօ, որդի՝ Յօհաննէս, դուստր՝ Աննա, Նօնինի կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Քալի: Մէզվրէ Իւանի որդի՝ Սարգիս, կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Միրզայ, դուստր՝ Մաթօ: Տատեան Զուրաբի որդի՝ Դաթօ, կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Զուրաբ, Յոհաննէս և Մատի, Զուրաբի կինն՝ Մարմար, որդի՝ Յարութիւն, դստերք՝ Աննա և Լալօ, Յոհաննէսի կինն՝ Մայիա, դուստր՝ Սաբէդօ: Յարութիւնի որդի՝ Բէրօ, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Նինի, Միքէլ և Զաքարիա, Նինի կինն՝ Մայիա: Ջանջի Բողեան Գօգինի որդիք՝ Ղարիպ, Գօձի, Պէտիայ և Նինի, Ղարիպի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Գլախա և Սարգիս, Գօձինի որդի՝ Զաքար, կինն՝ Քալի, Պէտինի կինն՝ Թամար, որդիք՝ Բէժան, Իւանէ և Գիօրգի, դուստր՝ Բարբարէ, Նինի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Սօսի և Յարութիւն, դստերք՝ Մարիամ և Մարթայ: Աթօյի որդի՝ Միրզայ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Նասղիդ, դուստր՝ Նինօ: Կօնեան Յարութիւն, որդիք՝ Գլախա և Գօգի, Գլախի կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Իւանէ, դստերք՝ Մարիամ և Քալի, Գօգինի կինն՝ Աննա, որդի՝ Մատէ, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Մարիամ: Կօնեան Յօսէփի որդիք՝ Մոթար և Դաւիթ, Մոթարի կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գօգի, դստերք՝ Մարիամ և Բարբարէ, Գօգինի կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Զուրաբ և Իւանէ, Դաւթի կինն՝ Դարէջան, որդի՝ Պէտրէ, դստերք՝ Թինաթին և Մարթայ, մայր՝ Թումիան: Ջանջի Բուղեան Գլախայի որդիք՝ Բէժան, Գիգօլօ, Յովսէփ և Նինիո, Բէժանի կինն՝ Մաթ, որդիք՝ Նասղիդ և Իովանէ, դուստր՝ Սաբէդօ, Գիգօլւոյ կինն՝ Անախանում, որդիք՝ Դէմէտրէ և Զուրաբ, դուստր՝ Թամար: Քաչալ Զուրաբի որդի՝ Դաթօ, կինն՝ Նաթէլ, որդիք՝ Գիօրգի և Դաւիթ, դստերք՝ Մարիամ և Մարթայ: Ազնիւ Փիրադեան Դաւթի որդի՝ Ստեփան, կինն՝ Դարէջան, որդի՝ Աղայ, կինն՝ Խօրէշան: Ազնիւ Փիրադեան Դաւթի որդիք՝ Գօգի, Ասլօ և Նօնի և Գօգինի կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Նասղիդ, Դաւիթ, Սօլօման, Սիմօնայ և Իովանէ, դուստր՝ Քալի, Ասլօյի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Մատի և Բեձինայ, Նօնինի կինն՝ Խօրէշան: Բաբի որդի՝ Ղաղո, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Նօնի և Սարգիս, Նօնինի կինն՝ Էլիսաբէդ, դստերք՝ Բարբարէ և Մարթայ, Սարգսի կինն՝ Մաթօ, դուստր՝ Թամար: Տուդեան Գլախի որդիք՝ Գօգի և Դաթ, Գօգինի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Սարգիս և Գիգօլի, Դաթնի կինն՝ Էլիսաբէդ, դուստր՝ Թամար: Կօխտեան Յարութիւնի որդիք՝ Սարգիս, և Դաւիթ, Սարգսի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Զաքարիա, Յարութիւն, Իօվանէ, Գասպար և Աղայ, դստերք՝ Դարէջան, Օվսաննա և Բարբարէ, Դաւթի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Ստեփան և Գէորգ, դստերք՝ Լալի, Նաթէլ և Շուշան: Ալթունի որդիք՝ Նասղիդ և Զուրաբ, Նասղիդի կինն՝ Մագթաղէն, որդիք՝ Գէորգ, Իսակ և Սօլօման, դուստր՝ Մայիա, Զուրաբի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Գիօրգի, Զէզի, Թարխան և Յօհաննէս և եղբօր՝ Դաւթի որդի՝ Յարութիւն, դուստր՝ Թամար: Մէտէտչեան Գաբրիէլի որդիք՝ Զուրաբ, Գիգօլի, Զուրաբի կինն՝ Մաթօ և դստերք՝ Քալի և Աննա, Գիգօլու կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գաբրիէլ: Մէտէտչեան Մովսէսի որդիք՝ Մատէ և Գօգի, Մատէնի կինն՝ Մարալ, որդիք՝ Կօնի, Գուրգէն, Զաքարիա, Եագօր, Մօսի և Սիմօն, դուստր՝ Քալի, Գօգինի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Նասղիդ և Անտօն, դուստր՝ Աննա, Դաւթի այրի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Սօլօման և Դաւիթ, դուստր՝ Քալի: Մէտէտչեան Մովսէսի որդի՝ Պապա, կինն՝ Խանփէրվան, որդիք՝ Գլախա, Սօսի և Գիգօլի, դուստր՝ Մայիա: Գէլասի որդի՝ Նուրո, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Գլախա, Մարտիրոս, Մախարօբէլ և Իսակ, Գլախայի կինն՝ Էլիսաբէդ, Մարտիրոսի կինն՝ Էլիսաբէդ: Չիթաւ Զուրաբի որդիք՝ Ստեփան, Սիմօն և Գօգի, մայր՝ Թամար, Ստեփանի կինն՝ Թէկլէ, դստերք՝ Թինաթին և Թութայ, Սիմօնի կինն՝ Սօփի: Սէլումի որդիք՝ Մատի և Գիգօլի, Մատինի կինն՝ Բարբարէ: Զէյնալի որդի՝ Գլախա, մայր՝ Էլիսաբէդ: Մէզվրէ Զուրաբի որդիք՝ Յարութիւն, Գիգօլի, Իօսէբ, Բէժան, Սիմօն և Դաւիթ, մայր՝ Մարիամ, Յարութիւնի կինն՝ Թամար: Ազնիւ Ղօրղանեան Աւթանդիլի որդիք՝ Օթար, Մօսի, Շէրմազան, Քայիխօսրօ և Դաւիթ, Զուրաբի որդիք՝ Բէժան, Գօգի, Նինի, Պէպան, Զաքարիա և Սիմօն, դուստր՝ Էլէնէ, Օթարի կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Գիօրգի և Սօլօման, դուստր՝ Բարբարէ, Մօսինի կինն՝ Էլէնէ, Շէրմազանի կինն՝ Թամար, որդի՝ Դաթ, Քայիխօսրօյի կինն՝ Խանփէրի, որդի՝ Իօվան, Բէժանցուցինի կինն՝ Թութայ և Թէմուրազի այրի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Թէվթօրէրէ և Աղայ, դուստր՝ Մաթօ: Թօրօզի որդիք՝ Գիգօլ, Թադէ և Յովսէփ, Գիգօլու կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Դաթ, Յակոբ, Մատի և Պէպան, Թադէնի կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Նինիա և Ասլան, դստերք՝ Մարիամ և Շուշան, Յովսէփի կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գիօրգի և Թօրօսի եղբօր՝ Զուրաբի որդիք՝ Նասղիդ և Թաթօ, Նասղիդի կինն՝ Թամար, որդի՝ Անտօն, մայր՝ Էլիսաբէդ և Գիգօլւոյ եղբօր՝ Յարութիւնի այրի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Իսահակ և Գլախա: Աջամեան Կակալօ, կինն՝ Խօրիշան, որդիք՝ Յովսէփ և Դաւիթ, դուստր՝ Խամփէրի և եղբօր՝ Գուրգէնի որդի՝ Սիմօն և Դաւիթ, որդի՝ Գօգի: Յոհանի որդիք՝ Շէրմազան և Ստեփան, Շէրմազանի կինն՝ Դարէջան, դուստր՝ Մարթայ և եղբօր՝ Ղազարի այրի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Ասլան և Յոհաննէս, մայր՝ Շէրմազանի՝ Մարմար: Մճէդլեան Դաթի կինն՝ Մարգարիտ, դստերք՝ Սաբէդօ և Բարբարէ: Գուրգէնի որդի՝ Սօլօման և Դաւիթ, Սօլօմանի կինն՝ Լալի, որդի՝ Սօսի, դուստր՝ Բարբարէ, Դաւթի կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Զուրաբ, դստերք՝ Մարթայ և Աննա: Բայինդուրի որդի՝ Գիգօլի, կինն՝ Լալօ և եղբօր՝ Բէրօյի այրի կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Սօսի, դուստր՝ Դասի: Գուրգէնեան Զուրաբի որդիք՝ Գուրգէն, Գլախա և Գիօրգի, մայր՝ Էլիսաբէդ, Գուրգէնի կինն՝ Էլիսաբէդ, Գլախայի կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Իօսէբ: Ջանջի Բուղեան Պապունի որդիք՝ Յակոբ, Ստեփան, Յարութիւն և Դէմէտրէ, դուստր՝ Քալի և Գօգինի որդի՝ Ղթէսիա և Յակոբի կինն՝ Սարրա: Մէնաբդէ Շէրմազանի որդի՝ Գօգի, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Զուրաբ և Նասղիդ, դուստր՝ Դարէջան: Յոհաննէսի որդի՝ Անտօն, սորա որդիք՝ Շաքար և Մատի, Շաքարի կինն՝ Մաթօ, որդի՝ Յարութիւն, Մատինի Հօռօմսիմ: Աբրամի որդի՝ Նէրսէս, կինն՝ Թումիան, որդիք՝ Մարտիրոս և Գիգօլի, մայր՝ Թինաթին: Հէրագլի որդի՝ Գէորգ, կինն՝ Թամար, որդիք՝ Պէպան, Յարութիւն և Յոհաննէս և դուստր Հէրագլի՝ Թամար: Աբէլեան Մարտիրոսի որդիք՝ Դաւիթ և Մարտիրոս, մայր՝ Դարէջան, Աբէլի որդի՝ Գիգօլ, սորա կինն՝ Էլիսաբէդ, Դաւթի կինն՝ Թինաթին, Մարտիրոսի կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Ալէքսի, դստերք՝ Քալի, Թութայ և Մարիամ և Դաւթայ որդի՝ Գիօրգի, դստերք՝ Քալի և Աննա: Բադալեան Թանդիլի որդիք՝ Զազա և Նինիա, Պապայի կինն՝ Շուշան, որդի՝ Յարութիւն, դստերք՝ Պասի և Թինաթին, Նինիայի կինն՝ Մաթօ, դստերք՝ Քալի, Սաբէդօ և Աննա: Տուդեան Քեդոյի որդի՝ Սիմօն, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Նասղիդ և Քիդօ, մայր՝ Աննա և եղբօր՝ Կապօյի այրի կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Գիօրգի, Յարութիւն, Պէպան և Իւանէ, դստերք՝ Նաթէլ և Մարիամ: Տուդեան Գաբրիէլի որդիք՝ Գօգի և Կիկօ, մայր՝ Սարրա, Գօգինի կինն՝ Թամար, որդի՝ Ղվինի, քոյր՝ Թամար: Նապիրլեան Յոհաննէսի որդիք՝ Սահակ, Յարութիւն, Մոսի և Բադալ, մայր՝ Աննա, Սահակի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Կացիա, Կօնի և Իօվան, դուստր՝ Աննա, Յարութիւնի կինն՝ Խօրէշան, որդի՝ Թէվդօրի, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Թինաթին: Տուդեան Մամուլի որդի՝ Պէտի, կինն՝ Էլիսաբէդ, դուստր՝ Թինաթին: Տուդեան Գարսէվանի որդիք՝ Սօլօման, Բէժան և Նէրսէս, մայր՝ Մագթաղին, Սօլօմանի կինն՝ Մայիա, դուստր՝ Աննա: Տուդեան Նասղիդի որդիք՝ Պէտի, Եսայի, Դաթ և Դէմէտրէ, Պէտինի կինն՝ Դարէջան, որդի՝ Յարութիւն, դստերք՝ Մարիամ և Աննա, Եսայիի կինն՝ Մաթօ, որդի՝ Յակոբ, Դաթնի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Միխաէլ: Ասանբէգեան Մատինի որդի՝ Նօնի, կինն՝ Մաթօ, դստերք՝ Մարիամ, Մարթայ և Աննա: Ձիձի որդի՝ Կիկօ, կինն՝ Մարմար, որդիք՝ Գլախա, Պէտրէ և Գալօ: Բադալ Գօգինի որդի՝ Զուրաբ, կինն՝ Շիրէնէ, որդիք՝ Նինի և Եայսէ, դուստր՝ Մարթայ: Յարութիւնի որդիք՝ Յոհաննէս և Թաթօ, Յոհաննէսի որդի՝ Ստեփան, Թաթօյի կինն՝ Մարթայ: Մէբաղէ Յոհանի որդիք՝ Գիքօ, Դաթ և Պէպի և Գիքօի կինն՝ Նաթէլ, որդի՝ Յոհան, դստերք՝ Մագթաղ և Բարբարէ, Դաթի կինն՝ Թամար, դուստր Մայիա: Բադալ Մամուլի որդիք՝ Բէժան, Բացիա, Սօսի և Սիմօն, մայր՝ Խօրէշան, Բէժանի կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Մամուլ, Բացիայի կինն՝ Մարիամ: Այլ ևս դուստր՝ Մամուլի Աննա: Ղարիպի որդիք՝ Գօգի և Դաթ, Գօգինի կինն՝ Աննա, որդի՝ Մալխազ, դուստր՝ Քալի, Դաթի կինն՝ Խօրէշան: Կարապետի որդի՝ Կակօ, կինն՝ Քէթօ, որդի՝ Մանվէլ, Դաթ, Բէժան, Իսակ և Աղայ, դուստր՝ Մարիամ: Ամիրանեան Գիօրգւոյ որդիք՝ Ամբրան և Ստեփան, մայր՝ Մագթաղին և սոցա քորք՝ Քալի, Մայի և Թինաթին և հօրեղբօր՝ Մարգարի որդիք՝ Նինի, կինն սորա՝ Մարթայ: Սարեան Բէրօյի որդի՝ Զուրաբ, կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Սաքօ և Նասղիդ, դուստր՝ Թութայ և եղբօր Գալօյի այրի կինն՝ Շուշան, դուստր՝ Մալալ: Սարեան Գօգինի որդիք՝ Զաքարիա, Սիմօն և Դաւիթ, մայր՝ Խանում, Զաքարիայի կինն՝ Քալի, որդիք՝ Գօգի և Իւանէ, դստերք՝ Սաբէդ, Լալօ և Թինաթին, Սիմօնի կինն՝ Մայիա, Դաւթի կինն՝ Էլիսաբէդ, դուստր՝ Սիդօնիա: Լեջաբասենի որդի՝ Նօնիա, կինն՝ Բարբարէ, մայր՝ Մագթաղին: Ոսկանի որդի՝ Սօսի, կինն՝ Սարրա: Սուլխանեան Ղազարի որդի՝ Մատի, կինն՝ Թինաթին, մայր՝ Մանիժաւ: Սուլխանի որդի՝ Գասպար, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Յարութիւն, Գուրգէն և Գիգօլի և եղբօր՝ Մէլքօյի այրի կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Սօլօման, Սօսի և Սիմօն: Չիչախոեան Դաւթի կինն՝ Թամար, որդիք՝ Սիսակ և Սիմօն, դուստր՝ Էլիսաբէդ, Սիսակի կինն՝ Մաթօ և Սիմօնի կինն՝ Ովսաննա: Մարտիրոսի որդի՝ Զուրաբ, կինն՝ Սարրա, մայր՝ Մալալ, քոյր սորա, որ է այրի կինն՝ Սարգսի՝ Սարրա, որդի՝ Նասղիդ: Գանջեալ Գօգի, կինն՝ Ուսնի, որդիք՝ Սաքօ և Յարութիւն, դուստր՝ Քալի: Պապայի որդիք՝ Դաթ, Յարութիւն, Տուկի և Սարգիս և մայր՝ Մագթաղին, Դաթի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Աղալօ և Նինիա, Յարութիւնի կինն՝ Բարբարէ, Տուկինի կինն՝ Մաթօ: Մկրտումի որդիք՝ Մարտիրոս, Թաթայ, Մարտիրոսի կինն՝ Աննա, որդի՝ Իովանէ, դուստր՝ Բարբարէ և եղբօր՝ Շաքարօյի այրի կինն՝ Լալի, որդի՝ Մկրտում: Չիչաղօյի որդի՝ Զուրաբ, կինն՝ Խանում, որդիք՝ Նասղիդ, Սօլօման, Գիօրգի և Սօսի, դստերք՝ Թինաթին և Բարբարէ: Գիգօյի որդիք՝ Սաքօ, Ռամազ, Նազար և Ալէքսի և մայր՝ Մարիամ, Սաքօյի կինն՝ Մարիամ: Մբիթշաւ Սահակ, կինն՝ Խօրէշան, որդիք՝ Դաթ, Կօնի և Դաթի կինն՝ Դարէջան: Ամիրխանի որդիք՝ Մուրադ և Դաւիթ, Մուրադի կինն՝ Էլէնէ, դուստր՝ Մարիամ, Դաւիթի կինն՝ Էլէնէ, որդի՝ Աղայ: Արէշի որդի՝ Պապա, կինն՝ Լալիթարս, որդի՝ Յոհաննէս, դուստր՝ Թամար: Դալլաքեան Գիորգի, որդիք՝ Պէտրէ և Սիմօն, մայր՝ Մայիա և միւս եղբայր՝ ննջեցեալ Տէր Մովսէսի որդի՝ Պէպան և Զաքարիա, սոցա մայր՝ Հօռօմսիմ: Նասղիդի որդիք՝ Պէտի, Իւանէ և Յարութիւն, մայր՝ Հօռօմսիմ: Գանջէլ Դանէլ, կինն՝ Մայիա, որդի՝ Մատի, դստերք՝ Նաթէլ և Գուլի: Մաթուսի որդի՝ Թաթօ, կինն՝ Մաթօ, որդի՝ Գօգիլ, դստերք՝ Մալալ և Մարիամ: Օհանի որդի՝ Թօմայ, կինն՝ Լալօ, որդիք՝ Գասպար և Բաղդասար, դուստր՝ Քալի: Կալաւ Բէժանի որդիք՝ Զուրաբ և Աղայ, մայր՝ Աննա, Զուրաբի կինն՝ Խանում, որդիք՝ Իովանէ և Սօլօման, դստերք՝ Շուշան և Մագթաղ: Մարտիրոսի որդիք՝ Դաթօ, Սարգիս և Թաթօ, Դաթնի կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Կօնի, Ադամ և Նասղիդ և Սամատիայ, դուստր՝ Քէթէվան, Սարգսի կինն՝ Թինա, դուստր՝ Քալի: Սիմօնի այրի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Ղազար, Զաքար և Գալօ, դուստր՝ Խօշի: Բադեան Ճիճիկօյի այրի կինն՝ Աննա, դուստր՝ Էլիսաբէդ և փեսայն սորա՝ Ղարախանեան Նինի, կինն՝ Քալի, որդի՝ Իովանէ: Դալլաք Ասատուրի որդիք՝ Նօնի և Սիմօն, մայր՝ Դարէջան և դուստր՝ Խօրէշան և մայր՝ Ասատուրի Մարիամ: Տուտեան Զազարջայի որդի՝ Սարգիս, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Իովանէ և Պակացի, դուստր՝ Դարէջան, մայր՝ Մարիամ: Մանթաշեան Մարտիրոսի որդի՝ Նինի, կինն՝ Մարիամ, դստերք՝ Քալի և Էլիսաբէդ, մայր՝ Էլէնէ, հօրեղբօր՝ Դաւթի որդիք՝ Իօսէփ, Ստեփան և Յարութիւն, Յովսէփի կինն՝ Սօփիօ և դստերք՝ Էամար և Էլէնէ և Ստեփանի կինն՝ Ովսաննա և եղբօր՝ Գօգինի այրի կինն՝ Մայիա: Ակուլի որդիք՝ Գօգի, Սօլօման և Ստեփան, Գօգինի կինն՝ Անախանում, որդիք՝ Իւանէ, Զուրաբ, Դէմէտրէ և Իսակ, դուստր՝ Լալի, Սօլօմանի կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Սիմօն և դստերք՝ Սօփի և Մարիամ, Ստեփանի կինն՝ Նաթէլ, որդի ...: Կարապետի որդի՝ Մատի, կինն՝ Թամար, դուստր՝ Նինօ և Թաթուլի այրի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Գիօրգի: Կարապետի որդի՝ Գօգի, կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Գլախա, Յարութիւն, Իովանէ և Բէրօ, դուստր՝ Թամար: Լալաղի որդի՝ Գիքօ, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Գալօ և Յակոբ, դուստր՝ Էլիսաբէդ: Մարգարի որդիք՝ Գօգի, Կունծուլ և մայր՝ Մարիամ, Գգինի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Զուրաբ, Մօսէ և Իօսէբ, դուստր՝ Դարէջան, Զուրաբի կինն՝ Խօրէշան և Կունծուլի կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Գիգօլի, դուստր՝ Քալի: Բէրօյի որդի՝ Գօգօ և Դաւիթ. Գօգինի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Զուրաբ, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Քալի և Դաւիթի կինն՝ Խանփէրի, որդի՝ Մատի: Գափօյի որդիք՝ Կախօ և Իովանէ: Տուդեան Նինինի այրի կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Դէտիա: Առաքէլի որդի՝ Դանիէլ, կինն՝ Թամար, որդի՝ Սօլօման, դստերք՝ Բարբարէ և Էլիսաբէդ. այլևս Ղազարեան Յարութիւն, կինն՝ Լալօ: Մէցխվարէ Յոհաննէս, կինն՝ Աննա, որդի՝ Դաւիթ և Պէպան, դուստր՝ Սաբէդ, այլևս Մէզվրէ Սահակի այրի կինն՝ Խանում: Գօգինի այրի կինն՝ Մայիա, դստերք՝ Թինաթին և Ովսաննա: Ջաղացպան Դաւթի այրի կինն՝ Մայի, որդիք՝ Սօսի, Յակոբ և Գիգօլ, դուստր՝ Սաբէդ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 42-45:

1862 թ․

Վելիսցիխեաբնակ հայ ազգատոհմերի պատմության ուսումնասիրության առումով ուշագրավ է նաև 1862 թ. կազմված բնակիչների անվանացուցակը. Ազգինյանց, Ալությունյանց, Ակոլյանց, Ամիրյանց, Ասատուրյանց, Արղությանց, Բադալյանց, Բալոյանց, Բայրամյանց, Բայնդուրյանց, Բաղդասարյանց, Բաղլյանց, Բերոյանց, Բեժանյանց, Գելյանց, Գիգոյանց, Գուրգենյանց, Գուրջենյանց, Դալլաքյանց, Դաթոյանց, Զալոյանց, Զինձախսյանց, Զիպիտյանց, Թաթյուլյանց, Թարխանյանց, Թորոսյանց, Թորոզյանց, Թոմյանց, Լեջյանց, Խարատյանց, Խատինյանց, Կիկլումյանց, Կինիփերյանց, Կոխտյանց, Հարությանց, Ղազարյանց, Ղաղյանց, Ղորղանյանց, Ճարոյանց, Ճիճիկոյանց, Մաթարյանց, Մեճրաքյանց, Մենոդնյանց, Մեպուրյանց, Մկրտումյանց, Մչիթավյանց, Մուրադյանց, Միրզյանց, Միտիչյանց, Մղեբըրյանց, Շարմազանյանց, Շիրվանյանց, Չիթավյանց, Չինդախոյանց, Պացսյանց, Պետրումյանց, Ջանջիբուխյանց, Սարյանց, Սոմխյանց, Սուդրավյանց, Տուտյանց, Տեր-Գրիգորյանց, Տեր-Մովսեսյանց, Փերյանց, Փիրադյանց, Քալանթարյանց, Քափանակյանց, Քեշիշօղլյանց, Քիտոյանց, Քյումիրյանց, Քրիվճիրյանց, Օհանյանց:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 226-228: Ի դեպ, առանց պատմական հիմնավորման՝ ոմն Գ. Մախվիլաձե համարում է, որ վելիսցիխեցի շատ հայեր ի սկզբանե վրացիներ են եղել ու հետո (ԺԹ–Ի դդ.) միայն «հայ գրվել»: Այդ «հայացած» վրացիները, իբր նախապես կրել են Բերձենիշվիլի, Բակլիշվիլի, Փերիշվիլի, Գելաշվիլի, Դաթուաշվիլի և Թանդիլաշվիլի ազգանունները (Գիգա Մախվիլաձե, Ինչո՞ւ վրացիների մի մասը դարձավ լուսավորչական.– «Ռուբիկոնի», 1988, № 8, վրացերեն):

Գյուղի տարեցներից Վանո Արուտյունովի վկայությամբ՝ իրենց տոհմը Վելիսցիխե էր գաղթել Արցախից. «Շատ հնուց են ապրում այստեղ: Ասում են՝ Հերակլ թագավորի ժամանակներից: Քեռի Վանոն դեռ պապից է լսել, որ նրանց արմատը Արցախից է գալիս, Լեռնային Ղարաբաղից, ու ողջ գյուղն է վերաբնակվել այս կողմերում, դեռ Հերակլ Երկրորդի՝ օրոք»:

«Խորհրդային Վրաստան», 06.03.1990:

1802 թ․

Վելիսցիխեն Կախեթի ամենահայաշատ գյուղն է, որտեղ հայերի ներկայության մասին առաջին գրավոր տեղեկություններից մեկը վերաբերում է 1802 թ.: Արդեն ԺԹ դարի սկզբներին այստեղ շուրջ 100 հայ ընտանիք էր բնակվում:

“Акты собранные Кавказскою археографическою комиссиею”, т. 1, Тифлис, 1866, с. 472.

Կառուցապատում
1890 թ․

Կախեթի կենտրոնական ու մարդաշատ գյուղերից է: Ավելի ավանի կամ գյուղաքաղաքի տպավորություն թողնող Վելիսցիխեն իր բարեկարգ վիճակով մշտապես առանձնացել է հարևան գյուղերից: Այսպես, 1890 թ. ականատեսը նշել է. «Վէլիսցիխա գիւղն ամբողջ Կախէթի մէջ օրինակելի գիւղ է համարուած իւր բարեկարգ վիճակով...: Վէլիսցիխայի դիրքը բաւականին հարթ է, բայց շինութիւնները ի բնէ փոքր ինչ խառն կերպով դարսուած իրենց լայնածաւալ ընդարձակ հայաթով: Փողոցները լայն են և մաքուր և գրեթէ ուղղագիծ: Տանուտէր պ. Մ. Քալանթարեանը, ինչպէս երևում է մեծ ճիգ է թափել այդ գիւղի բարեկարգութեան համար...»:

«Նոր-Դար», 1890, № 51, էջ 2:

Ջրամատակարարում

Օհանյան գերդաստանից Հ. Օհանյանի ջանքերի շնորհիվ Վելիսցիխեն «արժանացել» էր մի հորդահոս աղբյուրի. «Վերջ ի վերջոյ գիւղի բնակիչները շնորհիւ պ. Յ. Օհանեանի ջանքերի, որը հրաւիրեց ինժեներ Կուրդիանուն և աջակցութեամբ տեղիս վաճառ. Մամիսովների և հայ հոգևորականների, արժանացան մի աղբիւրի, որի առատութիւնը գրեթէ կարող է մի անիւ պտտեցնել...»:

«Հորիզոն», 1912, № 111, էջ 4:

Զբաղմունք
1881 թ․

1881 թ. ի վեր Ի. Ե. Օհանյանի խաղողի այգիների բազայի վրա Թիֆլիսի Գոլովինսկի պողոտայում գործում էր «Վելիսցիխե» գինու արտադրության և արտահանման ընկերությունը:

“Тифлисский листок”, 1902, № 85, с. 3. Ի դեպ, վելիսցիխեցի կալվածատեր Եգոր Օհանյանը 1896 թ. պատահարի հետևանքով զոհվել էր և ամփոփվել գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու բակում («Արձագանք», 1896, № 60, էջ 2):

1849 թ․

Կախեթի շատ այլ գյուղերի նման Վելիսցիխեն էլ էր հայտնի խաղողի այգիներով և գինու արտադրությամբ: Մասնավորապես 1849 թ. Հովհաննես վարդապետ Արշարունին գրել է. «...ամենեքին վաճառականք և այգետեարք և բազմակալուածք... առ հասարակ բնակիչք Հայք և Վիրք ունին զերևելի այգիս՝ ոմանք զ5, ոմանք զ4, զ6, մինչև ց10, ուստի միաբանք են ամենեքին...»:

«Բազմավէպ», 1851, № 20, էջ 317:

Ստուգաբանություն

Վելիսցիխե բառացի թարգմանվում է՝ դաշտային բերդ:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 38:

Վիճակագրական աղբյուրների մեծ մասում Վելիսցիխեի հայ բնակչության թվաքանակը ցույց է տրված մոտակա Մուկուզան և Ախաշեն գյուղերի հայերի թվի հետ, և հնարավոր չէ որոշել, թե դրանցից յուրաքանչյուրում որքան հայ էր բնակվում: Առանձին ցույց տրված սակավաթիվ տվյալները ներկ

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1803	73				Ի դեպ, նույն թվին համագյուղացի վրացիները կազմում էին 91 տուն:	"Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею", т. 2, Тифлис, 1868, с. 81. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1818	108	483	406	889		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 42-45: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1862	162					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3841, թ. 226-228: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1874				1605		“Кавказский календарь на 1886 г.”, Тифлис, 1885, с. 118. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1883	500					Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 23: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1886	500				Ըստ «Արձագանք» շաբաթաթերթի՝ 500 տուն հայերից զատ Վելիսցիխեում բնակվում էին նաև 350 տուն վրացիներ: Կարծում ենք շաբաթաթերթի այս տվյալները չափազանցված են և մոտավոր:	«Արձագանք», 1895, № 23, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1887		1027	925	1952		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ.10: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1897		1051	1061	2112		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 138-139: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 321, թ. 71-72: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1899		1090	1083	2173		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 243: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1901		1175	1120	2295		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1-2, գ. 205, թ. 131-132: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1902		1183	1128	2311		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 14-15: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39:
1908	408	1259	1184	2443		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 39: