ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Թելավ 1 դ․ 58 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Կախեթ (Մարզ) / Թելավ (Շրջան) / Թելավ (Քաղաք)

Տեղադրություն

Համանուն շրջանի կենտրոնն է, Արևելյան Վրաստանի խոշորագույն քաղաքը. գտնվում է Կախեթի կենտրոնական մասում՝ Թբիլիսիից 60 կմ հյուսիս-արևելք՝ Ցիվի-Գոմբորի անտառածածկ լեռնաշղթայի հյուսիսարևելյան ստորոտին՝ Ալազան գետի աջ ափից 9 կմ հեռու, ծովի մակերևույթից 620-800 մ բարձրությամբ մեղմաթեք լեռնալանջերին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 60-61:

Պատմություն
1104 թ․

1104 թվականից, երբ Դավիթ Շինարարը հիմք դրեց Վրաստանի միացյալ թագավորությանը, Թելավն այլևս մայրաքաղաք չէր, բայց շարունակեց գոյատևել որպես բազմամարդ, վաճառաշահ ու հարուստ քաղաք:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 61:

Թելավում շինարարական գործունեությունը շարունակեց նաև Կախեթի Դավիթ Բ թագավորը: Մինչև Ռուսաստանի հետ երկրամասի (նաև ողջ Վրաստանի) միացումը (1801 թ.)՝ Թելավը Կախեթի թագավորների նստավայրն էր:

Закарая Пармен, Древние города и крепости Грузии, Тбилиси, 1982, с. 29-34.

20 դ․

Մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը Թելավը գավառական քաղաքի կարգավիճակով համանուն գավառի, ապա՝ համանուն շրջանի կենտրոնն էր:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 61:

13 դ․

ԺԳ դ. մոնղոլներն ավերեցին Թելավը:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 61:

15 դ․

ԺԵ դարի կեսերից մինչև 1760-ական թվականները, երբ Կախեթի թագավորության մայրաքաղաքը Գրեմն էր, Թելավը երկրամասի երկրորդ գլխավոր քաղաքն էր: 1614 և 1616 թթ., երբ պարսիկներն ավերեցին Գրեմը, ու այն կամաց-կամաց ամայացավ, Թելավը կրկին վերածվեց թագավորանիստի: 1667 թ. Արչիլ թագավորը (Շահ-Նազար խանը) Կախեթի մայրաքաղաքը պաշտոնապես փոխադրեց Թելավ ու կառուցեց արքայական պալատ:

Вейденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, с. 384. Кикнадзе В., Памятники древности Телавскаго уезда, Сборникъ материаловъ для описания местностей и племенъ Кавказа,вып. VII, Тифлис, 1889, с. 40.

Թելավի տարածքը բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից: Հայտնաբերված հնագույն հուշարձանները վերաբերում են բրոնզե դարին: Մ. թ. առաջին դարերում Թելավն արդեն խիտ բնակեցված վայր էր, իսկ Ը-Ժ դարերում քաղաք էր: 1014-ից Կախեթ-Հերեթի թագավորության մայրաքաղաքն էր:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 61:

Բնակչություն
13 դ․

Հայերը Թելավում բնակություն են հաստատել առնվազն միջնադարից. «Առաջին գաղթականութիւն Հայոց բնակչաց ի Թէլաւ քաղաքի, ասեն ոմանք ի գիտնականց, թէ եղեալ է յելս կոյս ԺԳ դարում Քրիստոսի ի ժամանակս սասանման Հայաստան աշխարհի մերոյ...»: Հայտնի է, որ հատկապես Կախեթի Ալեքսանդր Բ թագավորի օրոք Թելավում հայերը մեծ թիվ էին կազմում: Այդ շրջանում քաղաքապետի (մոուրավ) հետ հանդես է եկել հայ համայնքի պետը՝ մելիքը: Նրան էին ենթարկվում առևտրականների ներկայացուցիչները՝ քեթխուդաները, և արհեստավորական համքարությունների պետերը՝ ուստաբաշիները:

Երզնկեանց Ռոստոմ-Բէկ, Թէլաւ քաղաք ի Կախէթ.– «Մեղու Հայաստանի», 1861, № 21, էջ 164: «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան», հ. 4, Երևան, 1978, էջ 162:

18 դ․

Հայաշատ Գրեմի անկումից հետո թելավաբնակ հայերի թվաքանակն ավելի էր ստվարացել, իսկ ԺԸ դարում մահմեդական բռնակալների կողմից Արցախի ու Շաքի-Շիրվանի տարածքներում հայերի դեմ ծավալված մասսայական բռնությունների, հավատափոխության ու կոտորածների, նաև Հերակլ թագավորի կողմից Գանձակը գրավելուց հետո Թելավը համալրվեց հայ գաղթականության նոր խմբերով. «...ի ժամանակս Հերակլայ արքայի Վրաց, որ տիրեալ Գանձակ քաղաքին, զբազում գերդաստանս Հայոց ի քաղաքէ անտի տեղափոխեալ է ի Թէլաւ, տալով նոցա զառանձին տեղի բնակութեան յարուարձանս քաղաքին Թէլաւի ի շրջակայս Ձվէլգալաւանի, այնու դիտաւորութեամբ՝ զի ունիցին նոքա զառաջս ամեհի յարձակմանց լեռնական Լեկզի թըշնամեաց, որք անդադար ոտնակոխ առնէին զԹէլաւ. և յիրաւի, նոր գաղթականքն Հայոց, իբր առաջնապահ զօրք, բազմիցս զդէմ կալեալ են լեռնականաց և եղեալ են պատճառ խաղաղութեան ի Թէլաւ քաղաքի»: Մի հաղորդման համաձայն` Հերակլ արքայի նախաձեռնությամբ Թելավ փոխադրված հայերի թվաքանակը կազմում էր մինչև 60 ընտանիք. «Հերակլ թագավորը Ղարաբաղից և Ելիզավետպոլից իր մոտ հրավիրեց մինչև 60 հայ ընտանիք, որոնք մահմեդականների ճնշման պատճառով ձգտում էին նրա հովանավորությանը. նրանց է նվիրում հին քաղաքի զբաղեցրած տեղը և այդ ժամանակից այնտեղ հիմնվում է նոր բնակավայր, որը տարեցտարի բարեկարգվում է և ստանում քաղաքի տեսք»:

Երզնկեանց Ռոստոմ-Բէկ, Թէլաւ քաղաք ի Կախէթ.– «Մեղու Հայաստանի», 1861, № 21, էջ 164: Князь Андроников, Телав.– “Кавказский календарь на 1852 г.” Тифлис, 1851, с. 387-388.

1900 թ․

1900 թ. մի լրատվության մեջ նշվել է, որ Հերակլը Թելավում բնակության տեղ է տվել գանձակցի և ղարաբաղցի 60 հայ ընտանիքի: Մասնավորապես, գանձակեցի հայերից էին Խեչինովները, Կիրակոսովները, Օհանեսովները, Մամացովները և այլն: Ի դեպ, Մամացովներին Հերակլը թույլ էր տվել մտնելու հոգևորականության դասը: Այդ տոհմի ներկայացուցիչներից Տեր-Աբրահամ Մամացովը թաղվել էր Ձվելգալավանի եկեղեցու բակում:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 63:

1849 թ․

Առանձին վավերագրերի շնորհիվ մասամբ պարզվում է, թե թելավաբնակ հայերը Հայաստանի հատկապես որ կողմերից էին գաղթել: 1849 թ. քաղաք այցելած Հովհաննես վարդապետ Արշարունին նշել է. «Թաղք Հայոց երկու, մի՝ բնիկ Թէլաւեցւոց, իսկ միւսն՝ գաղթականաց ի զանազան տեղեաց Հայոց՝ անուանեալք Ձուէլգալաւանցիք...»:

Տէր-Ղազարեանց Արշարունի Յովհաննէս վարդ., Ստորագըրութիւն Կովկասեան գաւառաց.– «Բազմավէպ», 1851, N 18, էջ 281:

1881 թ․

Քաղաքաբնակ հայերի համար բնիկ ու գաղթական տարբերակումները հատուկ են եղել նաև ավելի ուշ շըրջանում: Համենայն դեպս, 1881 թ. մի հաղորդման մեջ դարձյալ նշված է, որ Թելավի 1000 տուն հայերից 800-ը բնիկ էր, 200-ը՝ գաղթական: Անշուշտ, Թելավի բոլոր հայերն էլ եկվորներ էին, տարբեր ժամանակներում այնտեղ գաղթածներ, և բնիկ հայեր ասելով պետք է հասկանալ ԺԶ-ԺԷ դարերից կամ ավելի վաղ ժամանակներից ի վեր (առնվազն ԺԳ դարից) Թելավում հաստատված հայերին, իսկ գաղթականներ՝ ԺԸ դարի 2-րդ կեսից մինչև ԺԹ դարի սկզբները քաղաքում հաստատված հայերին:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, № 275, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 63:

17 դ․

Մեկ այլ վկայության համաձայն՝ Թելավում հայերի հաստատման ժամանակ է համարվում ԺԷ դարի վերջերը. «...Թէլաւի հայերը մեծ մասամբ գաղթած են Ղարաբաղից և Գանձակի գիւղերից, սրանից երկու հարիւր տարի առաջ...»:

«Մեղու Հայաստանի», 1881, № 250, էջ 3:

1899 թ․

1899 թ. Ձվելգալավանի Սբ. Գևորգ եկեղեցուն պատկանող մի հողակտորի պատճառով ծագած վեճի առնչությամբ վկայություններ տված մի շարք անձինք հայտնել են, որ իրենց նախնիները Թելավ էին գաղթել Գանձակից և Արցախի Գյուլիստան գյուղից: Այսպես, 76-ամյա Սարգսյանցը հայտնում էր. «Ինչպէս լսած եմ իմ հանգուցեալ հայր Աւագից, որ մենք գաղթել ենք Գանձակից մօտաւորապէս քսան տուն, որք բնակվում էին Ձուելգալաւանի եկեղեցւոյ հարաւային կողմը պարսպից դուրս...»: Թելավի պատվավոր քաղաքացի 58-ամյա Միքայել Գևորգյան Վարդազարյանցը վկայել է. «Ինչպէս ինձ յայտնի է իմ հանգուցեալ պապս և հայրս՝ Գէորգ Վարդազարեանցը գաղթէլ էր Գանձակից Թէլաւ և բնակուել են Ձուելգալաւանի Սբ. Գէորգ եկեղեցւոյ գաւթում...»: 58-ամյա Ստեփան Պողոսյան Աչաբաչյանցն էլ վկայել է. «...պապս՝ Յովհաննէսը, երբ գաղթէլ է Գիւլիստանից (Կանջու գաւառ) և եկէլ է Թէլաւ, բնակվում է եղել եկէղեցւոյ հիւսիսային պարսպից դուրս այգիների գլխին...»: Ահա 63-ամյա Հովհաննես Պողոսյան Աչաբաչյանցի վկայությունը. «Ինձ քաջ յայտնի է և գիտեմ, որ իմ պապս Յովհաննէսը և հայրս գաղթէլ են Գիւլիստանից (Գանձակի նահանգ) և բնակւում էին Ձուելգալաւանի Սբ. Գէորգ եկեղեցւոյ գաւթում...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3385, թ. 14-15, 19:

Գյուլիստանից գաղթած հայերի մասին տեղեկություններ են պահպանվել նաև վրացական աղբյուրներում: Մասնավորապես, Փանահ խանի դեմ երկարատև կռիվներից հետո Գյուլիստանի մելիք Հովսեփն իր 100 ծուխ ժողովրդով ստիպված գաղթել էր Վրաստան: Նրանց մեծ մասը հաստատվել էր Տփղիսի Քարափի թաղ արվարձանում, իսկ մնացածը՝ մելիքի գլխավորությամբ Թելավ քաղաքում. «Ղարաբաղի Փանա խանն ուժ էր գործադրել Սըղնախի (մելիքների) նկատմամբ. հայերն այլևս չէին կարողացել դիմանալ. մի ձորի մելիք (Յ)ուսուփ-բեկը հարյուր ծուխից բաղկացած խիզաններով տեղահան էր եղել ու գալով Վրաստան, (տեղ) խնդրել (Վրաց) թագավորներից: Այս հանգամանքները զեկուցին թագավորներին Թելավում. իսկույն ևեթ մարդ կցեցին նրանց և այս սղնախցիներին բնակեցրին (Տփխիս) քաղաքի քարափ թաղի կողմը, իսկ իրեն (մելիքին) կանչեցին Կախեթ: Գնաց մելիք (Յ)ուսուֆ-բեկն իր զորքով Կախեթ, միացավ թագավորներին: Հրամայեցին ողորմածություն ցույց տալ նրան և պատվելով պահեցին»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 144:

1900 թ․

Ըստ ամենայնի՝ Թելավում բնակություն էին հաստատել նաև Լոռուց գաղթած հայեր, մասնավորապես՝ Հաղբատից, որի անունն էր կրում քաղաքի մի ամբողջ թաղամաս: Այսպես, 1900 թ. մի վավերագրում Թելավում հիշվում է Հախպատելյանց (հաղբատցիների) թաղը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1053, թ. 31:

Հաղբատցի հայերի ներկայությունը Թելավում վկայված է նաև մեկ այլ աղբյուրում. «...Չը նայելով, որ Թէլաւի բոլոր գաղթականները Հաղբադից և Գանձակից են, չը նայելով, որ նրանց բնակած թաղերը մինչև այսօր կոչվում են հաղբատեցիների և գանձակեցիների թաղեր, չը նայելով, որ նրանք 25 տարի առաջ մի բառ չը գիտէին վրացերէն, բայց այժմ բոլորն էլ վրացախօս են...»:

«Մշակ», 1900, № 50, էջ 2:

19 — 20 դդ․

Թելավը երկրամասի առավել բազմամարդ քաղաքներից էր: ԺԹ–Ի դարերի վիճակագրական տվյալներից երևում է, որ թելավաբնակ հայերը երբեմն կազմում էին բնակչության 80%-ից ավելին:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 64:

1770 թ․

1770 թ. ապրիլի 5-ի մարդահամարով քաղաքն ուներ 740 տուն բնակիչ. «Այստեղ բնակվում են ուղղափառ վրացիներ և հայեր...՝ 740 ծուխ»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 156:

Ըստ վիճակագրական տվյալների՝ 1851 թ. Թելավում հայեր էին քաղաքաբնակների 75,2%-ը, 1886-ին՝ 81,9%-ը, 1916 թ.՝ 70,4%-ը, մինչդեռ 1886 թ. բուն Հայաստանի շատ քաղաքներում հայերի թիվն ավելի պակաս էր. այսպես՝ Արդվինում՝ 76 % (6422-ից՝ 4922-ը), Կարսում՝ 64 % (3939-ից՝ 2496-ը), Շուշիում՝ 60 % (32570-ից` 19120-ը), Երևանում` 47 % (14363-ից՝ 6733-ը), Գանձակում՝ 44 % (24810-ից՝ 10938-ը):

«Արձագանք», 1891, № 2, էջ 18:

Ձեռքի տակ եղած վիճակագրական աղբյուրներում անհամեմատ ավելի առատ են այն տվյալները, որոնք ցույց են տալիս քաղաքի միայն հայ բնակչության թվաքանակը: Հարկ է նշել, որ կոնսիստորիայի տվյալները տարբերվում են պետական վիճակագրական տվյալներից: Թվում է, թե վերջինս հայերի թվաքանակը որոշ դեպքերում ավելի ուռճացված է ներկայացնում:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 64:

Բնակչության թվաքանակի կտրուկ ավելացման կամ նվազման դեպքերը պայմանավորված են եղել այնպիսի հանգամանքներով, ինչպիսիք էին ներգաղթն ու արտագաղթը, վարակիչ մահաբեր հիվանդությունները, դավանափոխությունը և այլն: Թելավ քաղաքը ներկայումս (2004) ունի շուրջ 30.000 հազար բնակիչ (1975-ին ուներ 23.100 բնակիչ):

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 65:

1818 թ․

Ուշագրավ է 1818 թ. մի վավերագիր, որտեղ տրված է թելավաբնակ հայերի անվանացուցակը. «Տէր Բաղդասար աւագ քահանայ Տէր-Սարգսեանի կինն՝ Եղիսաբէդ, որդիք՝ Սարգիս և Գէորգ, դստերք՝ Մարթայ, Ովսաննա և Թէկլէ, քոյրն՝ Հռիփսիմէ, մայրն՝ Մարիամ և հանգուցեալ քրոջ որդին՝ Պետրոս: Տէր Յարութիւն Տէր-Սահակեանի կինն՝ Մայիա և տիրացու Ահարօնի կինն՝ Թամար: Տէր Մարտիրոս Տէր Սահակեանի որդի Յարութիւն և դուստր՝ Մարթայ, ևս հօրեղբօր՝ Տէր Սահակի որդի Մկրտում, որդի՝ Յարութիւն, այլևս զոքանչն Տէր Մարտիրոսի՝ Մայիա: Մարթայ կոյս Քէթխուդեան. չորս աստիճանաւոր, ծնեալ 1781: Դուստր Տէր Յարութիւն քահանայ Տէր Սահակեանի՝ Կատարինէ կոյս, ծնեալ 1802: Գասպարի դուստր՝ Շուշան կոյս, ծնեալ 1804: Դաւիթ Աւէտիսեանի դուստր՝ Փեփրոնեայ կոյս, ծնեալ 1805: Ասլանի որդի Ստեփանի այրի՝ Թինաթին, որդի՝ Թամազ: Միքէլի որդի՝ Գիքօ, կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Թաթօ և Պետրոս, դուստր՝ Մաթօ, Թաթօյի կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Գէորգ: Աւէտիսի որդի Դաւիթ, կինն՝ Աննայ, որդիք՝ Գիօրգի և Մէլքօ, դստերք՝ Սօփիօ և Մայիա: Աբազի որդի՝ Գօգի, կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Գէորգ, դուստր՝ Մարիամ, Գէորգի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Գիգօլի: Մկրտումի որդիք՝ Մարտիրոս, Աւէտիք և Գօգի, Մարտիրոսի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Պէպան և Մէլքօ, դուստր՝ Քալի, Աւէտիքի կինն՝ Անախանում, որդիք՝ Մկրտում և Գիգօլի, Գօգինի կինն՝ Էլիսաբէդ, դուստր՝ Աննա: Ստեփանի այրի կինն՝ Թամար, որդի՝ Պետրոս, դուստր՝ Էլէնէ: Սախինի որդիք՝ Գալուստ, Գիգօլի, Դաւիթ և Զաքարէ, Գալուստի կինն՝ Նաթէլ, որդիք՝ Ռէվազ և Աղայ, դուստր՝ Թինաթին, Գիգօլւոյ կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Բէժան, դստերք՝ Քէթէվան, Մարթայ և Գայանէ, Զաքարի կինն՝ Մայա: Յոհաննէսի որդի բժիշկ Գէորգ, կինն՝ Ովսաննա, որդի՝ Ղազար, դստերք՝ Քէթէվան և Նէնէ: Յոհանի որդի՝ Թամազ, կինն՝ Մայիա, որդի՝ Միքաէլ: Թիֆլիզցի Գէորգի որդիք՝ Աբէլ, Մարգար, Կարապետ և Յարութիւն, Աբէլի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Սարգիս, Գէորգ և Ստեփան, դուստր՝ Բարբարէ, Մարգարի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Գէորգ և Յոհաննէս, Կարապետի կինն՝ Մայիա: Ասլանի որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Գիօրգի, Ասլան և Յարութիւն, դստերք՝ Խանփէրի, Գայանէ և Մարթէն: Կիրակոսի որդիք՝ Մկրտում և Յարութիւն, Մկրտումի կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Մարտիրոս և Գէվօ, դստերք՝ Շուշան, Մայի և Աննա, Յարութիւնի կինն՝ Մարմար, որդի՝ Մօսի: Թիֆլիզցի Մարտիրոսի այրի կինն՝ Մարմար, որդէգիր՝ Թաթօ: Թիֆլիզցի զառափ Անտօնի այրի կինն՝ Նանօ, որդիք՝ Զուրաբ, Պէպան և Գիգօլի, դստերք՝ Մայիա և Թասին: Ղուլիաջանի որդի՝ Գէորգ, դուստր՝ Մարմար: Թիֆլիզցի Եւանգուլի որդի Յոհանի այրի կինն՝ Էլէնէ, որդի՝ Գիօրգի, դուստր՝ Մարթայ: Գէորգի որդի՝ Բաղդասար, կինն՝ Աննա, դուստր՝ Քալի: Գէորգի որդի՝ Մէլքօ, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Գէվօ, Սօսի և Իսակ, դստերք՝ Ովսաննա և Շուշան: Ասլանի որդի՝ Աղայ, կինն՝ Մարթայ, որդի Բաղդասար, դստերք՝ Բարբարէ, Մայիա և Տասին: Նօնինի որդի՝ Անանիա, կինն՝ Խօրէշան, որդի՝ Իօւանէ: Բաղդօյի որդի՝ Պէտրէ, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Դաւիթ և Իւանէ, դուստր՝ Դասիա: Աբէլի որդի՝ Չաալ, դուստր՝ Դասիա, մայր՝ Մագթաղին: Բէժանի որդիք՝ Սօսի և Դաթն, Սօսինի կինն՝ Ուսնիփէր, որդի՝ Բէժան, դուստր՝ Քէթէվան, Դաթնի կինն՝ Մարթայ: Ճօն Մօսինի որդի՝ Յակոբ, կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Կօնի և Գլախ, դստերք՝ Խանում, Խօրէշան, Տասի և Թալալ: Գիգինի որդի՝ Գուրգէն, կինն՝Մարթայ, որդիք՝ Բաղդասար, Զուրաբ և Յարութիւն, դստերք՝ Թագուհի և Շուշան: Գրիգորի որդի՝ Յակոբ, կինն՝ Նանօ, որդի՝ Գիգօլի, դուստր՝ Բարբարէ: Խարազ Մարտիրոսի որդիք՝Գրիգոր և Ավթանդիլ և Կիկօլի, Գրիգորի կինն՝ Մարթա, Ավթանդիլի կինն՝ Մայիա և Կիկօլւոյ կինն՝ Էլիսաբէդ, դստերք՝ Մայի, Բարբարէ, Սօփիօ և Շուշան: Խարազ Մարտիրոսի որդի՝ Նօնի, կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Եսայեա, դստերք՝ Թինաթին, Նաթէլ, Քալին և Դասիա: Խարազ Մարտիրոսի որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Ուսնիփէր, որդիք՝ Պետրոս և Պօղոս, դուստր՝ Թալօ: Թիֆլիզցի Մովսէսի որդի՝ Գարդիշ, կինն՝ Դէտէբօ, որդի՝ Մօսի: Ադամա որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Պէպան, Գէվօ, Ներսէս և Կիկօլի: Մունթիկի որդի՝ Առաքել, կինն՝ Էլէնէ, դուստր՝ Սիրմայ: Մարտիրոսի որդի՝ Ադի, կինն՝ Էլիսաբէթ, դստերք՝ Էլէնէ, Շուշան և Քէթէվան, մայր՝ Մագթաղին: Մահմուդի որդիք՝ Յովսէփ և Յակոբ, Յովսէփի կինն՝ Քալի, որդի՝ Զուրաբ, դուստր՝ Մարիամ: Փանչուլի որդիք՝ Դաթն և Ղազար, Դաթնի կինն՝ Ղազար: Աթօյի որդի՝ Սաքօ, կինն՝ Էլիսաբէդ, սորա խորթ որդի՝ Իւանէ: Դատանի որդի՝ Խէչօ, կինն՝ Մարթայ, դուստր՝ Մարիամ: Թիֆլիզցի Ալուդի որդի՝ Թաթօ, մայր՝ Մաթօ: Զուկակի որդիք՝ Գիօրգի, Սիմօն և Յարութիւն, մայր՝ Լալօ, սոցայ քոյր՝ Դարէջան, Գիօրգւոյ կինն՝ Շուշան: Յարութիւնի որդի՝ Ոսկան, կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Աւէտիք, Յարութիւն, Թօմայ: Յարութիւնի որդի՝ Դաւիթ, կինն՝ Մայիա: Վէրմիշի որդիք՝ Գլախէն, Խէչօն, Աւէտիք և Վէրմիշ, Գլախէյի կինն՝ Նէնօ, դստերք՝ Բարբարէ, Մարթայ և Շուշան, Խէչօյի կինն՝ Մարթայ, դուստր՝ Նինօ, Աւէտիքի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Կակալօ և Յարութիւնի դուստր՝ Թալալ, Վէրմիշի կինն՝ Մայիա, դուստր՝ Սօփիօ: Այվազի որդի Գէորգի այրի կինն՝ Անէն, որդիք՝ Թօմաս և Մարտիրոս, դստերք՝ Բարբարէ: Յարութիւնի որդիք՝ Ափրիամ և Սօսի, մայր՝ Աննա: Երկար Յակոբի որդիք՝ Յոհաննէս և Ստեփան, Յոհաննէսի կինն՝ Թէօփինէ, դստերք՝ Էլէնէ և Բարբարէ: Սարգսի որդի՝ Գլախա, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Սարգիս, դուստր՝ Նինօ: Ապազի որդի Առաքել, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Զուրապ և Գլախա, դուստր՝ Նէնէ: Յակոբի որդի՝ Պողօս, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Գիօրգի, Յակոբ և Դաւիթ, մայր՝ Մարմար: Թիֆլիզցի Փօլադի որդի՝ Ստեփան, կինն՝ Նէնէ: Թալինի որդի՝ Գօգի, կինն՝ Բատօ, որդիք՝ Սօսի, Զաքար, Սիմօն, Իօւանէ և Սօլօման, դուստր՝ Մարթայ: Բէրօյի որդիք՝ Գիօրգի, Աբրահամ և Պապա, մայր՝ Էլիսաբէդ, Գիօրգւոյ կինն՝ Ուսի, դուստր՝ Բէգում, Աբրահամի կինն՝ Մարթայ, Պապայի կինն՝ Մայիա: Գալուստի որդէգիր՝ Թաթօ, կինն՝ Մայիա: Սարգսի որդի՝ Յոհաննէս, կինն՝ Անախանում, որդիք՝ Ղազար, Սարգիս, Բաղդասար, Փրիդօն և Թօմայ, դուստր՝ Շուշան, Ղազարի կինն՝ Էլիսաբէդ: Սօսինի որդի՝ Միրիման, կինն՝ Շուշան, որդի Բաղդասար, մայրն՝ Էլիսօ: Մատինի որդիք՝ Սօլօման և Բէժան, մայր՝ Մայիա: Աւէտիքի որդի՝ Գիօրգի, քոյր՝ Նաթէլ, մայր՝ Մային: Ճօն Մօսինի որդիք՝ Բաբէլ և Աւէտիք, Բաբէլի կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Մարթայ, Աւէտիքի կինն՝ Նաթէլ: Գիքօյի այրի կինն՝ Անէն, որդի՝ Գիօրգի, դուստր՝ Դասի, մայրն Գիքօյի՝ Մարիամ: Աւէտիքի որդիք՝ Պէպան, Սարգիս և Գիօրգի, քոյրն՝ Մարիամ, մայրն՝ Անախանում, սոցայ մօրամայրն՝ Իագսանդի: Աւէտիքի որդի՝ Մարտիրոս, կինն՝ Մարթայ, որդին՝ Աւէտիք, դուստր՝ Աննա, մայր՝ Էլիսաբէդ: Նարիմանի որդի Ազարիա, կինն՝ Անախանում, որդիք՝ Սօլօման և Իւանէ, դուստր՝ Շուշան: Նարիմանի որդի Աթօն, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Նինիա, Դաթն, Իսակ և Գիօրգի, դուստր՝ Աննա, Նինիայի կինն՝ Սուսի: Չուլխինի Մանուչար, կինն՝ Լալի, որդիք՝ Գլախա և Սօսի, դստերք՝ Մարթայ և Մակայ: Բէգալի որդիք՝ Թաթուլ, Պէպան, մայր՝ Խամփէրվան, Թաթուլի կինն՝ Դասի, որդիք՝ Բէգալ և Դաւիթ: Մատինի որդիք՝ Փարսադան և Խէչօ, մայր՝ Մալալ, Փարսադանի կինն՝ Մայիա, որդի՝ Իւանէ, Խաչօյի կինն՝ Թինաթին, դուստր՝ Մարիամ: Աբուլի որդի Սօլօման, կինն՝ Նաթէլ, որդին՝ Գիօրգի, դստերք՝ Քէթէվան և Ովսաննա: Յովսէփի որդի Կօնի, կինն՝ Էլիսաբէթ, որդիք՝ Գիօրգի, Սօլօման, Մէլքօ և Գասպար, դստերք՝ Մարմար և Ռուսուդան: Յարութիւնի որդի Աւէտիք, կինն՝ Մարթայ, դուստր՝ Դասիա, որոյ եղբօր՝ Ռօստօմի որդի Սօլօման, միւս եղբօր՝ Ալէյքսու այրի կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Ստեփան և Թօմաս և դուստր՝ Մարթայ: Չիթաւ Սարգիս, կինն՝ Նանօ, որդիք՝ Գիօրգի, Փրիդօն, Սիմօն, Թօմա և Մարտիրոս, դստերք՝ Ովսաննա և Մարիամ: Ճօն Մօսինի որդի Սիմօն, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Մօսի, դստերք՝ Նաթէլ և Սալօմէ: Փրիդօնի որդի Յոհաննէս, կինն՝ Աննա, որդին՝ Յարութիւն: Բէգալի որդի Սօսի, կինն՝ Խանում, դուստր՝ Բարբարէ: Գօզալի որդի Մատին, կինն՝ Խօրէշան, որդի՝ Մօսի, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Զաալ: Յոհանի որդի Դաւիթ, կինն՝ Թինաթին, դուստր՝ Սօփիօ: Եւանգուլի որդի Յովսէփ, կինն՝ Խանում, որդիք՝ Սիմօն, Բաղդասար, Զօհրաբ, դստերք՝ Սօփիօ և Մայիա: Թէմուրազի որդի Դէմէտրէ, կինն՝ Նինօ, որդիք՝ Թէմուրազ, Սրապիօն, Երեմիա, Թօմա, Գիօրգի և Սարգիս, դուստր՝ Շուշան, Թէմուրազի կինն՝ Շուշան, դստերք՝ Քալի և Ուսնիփէր, Սրապիօնի կինն՝ Մագթաղին: Բէրօյի որդի Դաւիթէլայ, կինն՝ Մարթայ, որդին՝ Պետրոս, դուստր՝ Դասի: Պետրոսի այրի կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Բատօ, ննջեցեալ որդւոյ՝ Սարգսի այրի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Պետրոս և Պօղոս, դստերք՝ Անախանում և Մարթայ: Ղամբարի որդիք՝ Գօգի և Նինի, մայր՝ Դարէջան, Գօգինի կինն՝ Դարէջան, որդիքն՝ Գլախա, Պէպան և Գիգօլի, դուստր՝ Սաբէդօ, Նինինի կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Աղալօ և Յարութիւն, դուստր՝ Քալի: Գօգինի որդի Դաթ, կինն՝ Սարրա, որդի՝ Ղազար, դուստր՝ Մարիամ, ննջեցեալ եղբօր՝ Ստեփանի որդիք՝ Գիօրգի, Գալուստ, Սօլօման, Գիգօլի և Յոհաննէս, մայր՝ Էլիսաբէդ, Գիօրգւոյ կինն՝ Մայիայ: Մէտինի որդիք՝ Պէպան և Սարգիս, մայր՝ Անախանում, Պէպանի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Մարտիրոս: Պազայի որդի Թաթօ, կինն՝ Նաթէլ, մայր՝ Մանիժաւ: Գօգինի որդի Նօնի, կինն՝ Նէնէ: Չիթաւ Թաթուլ, կինն՝ Աննա, որդի՝ Գէվօ: Զուրաբի որդի՝ Աբգար, կինն՝ Աննա, որդի՝ Սիմօն, կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Գիօրգի և Իսակ: Ամիրգուլի որդիք՝ Նինիա և Պէտևէ, Նինինի կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Իւանէ: Սարգսի որդի Գլախէն, կինն՝ Մագթաղ, որդիք՝ Ստեփան, Պէտրէ և Իւանէ, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Մարիամ, Ստեփանի կինն՝ Դարէջան: Աքէլի որդիք՝ Յարութիւն, Պապա և Ստեփան, Յարութիւնի կինն՝ Աննա, որդիք՝ Դաթ, Ղազար և Գիօրգի, դուստր՝ Մարիամ, Պապայի կինն՝ Թինաթին, դուստր՝ Մարթայ, Ստեփանի կինն՝ Մարիամ: Պապայի որդի Ղազար, կինն՝ Մարմար: Յոհանի որդի Սիմօն, կինն՝Մայիա, դուստր՝ Բարբարէ: Յոհանի որդի Գէորգ, կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Յարութիւն, դուստր՝ Դարէջան: Էլիզբարի որդի Սարգիսն, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Զաքար, Պէպան և Յարութիւն, Զաքարի կինն՝ Քալի: Խէչօյի որդի Բէժան, կինն՝Նաթէլ, որդի՝ Գիօրգի, դուստր՝ Մարիամ: Յարութիւնի որդիք՝ Յոհաննէս, Գօգ, Գիգօլ, Սօսի, Գլախա և Դաթ, Յոհաննէսի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Թէոդորէ և Սօլօման, մայրն՝ Դարէջան, Գօգինի կինն՝ Քէթէվան: Կիկօլւոյ որդի Թաթուլ, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Ստեփան և Գլախա, դստերք՝ Դարէջան և Սաբէդ, որոյ ննջեցեալ եղբօր՝ Գիօրգւոյ այրի կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Յարութիւն և դուստր՝ Սաբէդ: Թիֆլիզցի Մխիթարի որդի Մովսէս, կինն՝ Թամար, որդի՝ Մխիթար: Գասպարի որդիք՝ երեցփոխ Թէմուրազ, Սօսի, Դաւիթ և Սօլօման, մայր՝ Մարթայ, Թէմուրազի կինն՝ Բարբարէ, որդիք՝ Զազայ և Ալէքսանդրէ, դուստր՝ Դալիթայ, Սօսինի կինն՝ Էլիսաբէդ: Գէորգի որդի Գրիգոր, կինն՝ Թամար, որդի՝ Գէվօ, դուստր՝ Թինաթին, մայր՝ Մարիամ: Թօսիկի որդիք՝ Դաւիթ և Յովսէփ, Դաւթի կինն՝ Շուշան, որդի՝ Մէլքօ, դուստր՝ Մայիա: Կօխտի որդիք՝ Գիօրգի, Մօսի և Յարութիւն, մայր՝ Անախանում, Գիօրգւոյ կինն՝ Թամար, դուստր՝ Մարթայ, Մօսինի կինն՝ Թինաթին: Մէքվաբէ Ղազարի որդիք՝ Պէպան, Գաբրիէլ, Դաւիթ և Սօլօման, Պէպանի կինն՝ Մայիա, դուստր՝ Թինաթին: Բժիշկ Յակոբ, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Պէտր, Ալէքսանդրէ և Գիօրգի, դուստր՝ Հռիփսիմէ: Բէգինի որդի Գլախա, կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գրիգոր, դուստր՝ Մարթայ: Պէտրէ Էլիբէգեան, կինն՝ Մայա, որդի՝ Գրիգոր, դուստր՝ Մարթայ: Վարդանի որդի՝ Թաթուլ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Սարգիս, Մօսի, Սիմօն, դուստր՝ Քէթէվան, մայր՝ Մագարիտ: Ժամկոչ Սիմօն, կինն՝ Մանիժաւ, որդիք՝ Զաքարի, Դաւիթ, Իւանէ և Սօլօման, դուստր՝ Մայիա և Բարբարէ, Զաքարիայի կինն՝ Աննա, դուստր՝ Սօփիօ: Մղէբար Յարութիւն, կինն՝ Դարէջան, որդի՝ Յովակիմ: Սօղրօյի որդիք՝ Շաքար, Պէպան, Յարութիւն, մայրն՝ Մագթաղին, քոյր՝ Մայիա: Մամացի որդի Յարութիւն, կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Դաւիթ և Գիօրգի, դուստր՝ Բարբարէ: Փիբինի որդիք՝ Գիօրգի և Պետրոս, Գիօրգւոյ կինն՝ Սուսի, որդի՝ Զաալ, դուստր՝ Սօփիօ: Չիլինգդար Գօգինի որդիք՝ Աւէտիք և Ղազար, Աւէտիքի կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Գօգի և Թաթուլ, դստերք՝ Շուշան և Մարթայ, Ղազարի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Յակոբ: Նալբանդ Մկրտումի որդիք՝ Ղասում, Գիօրգի, Գուրգէն և Իօւանէ, մայր՝ Թէօփինէ, դստերք՝ Մարիամ, Քէթէվան և Շուշան: Մաթուզի որդիք՝ Մատի, Սարգիս, Մատինի կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Գլախա և Յակոբ, Սարգսի կինն՝ Մաթօ: Մէքվաբէ Կիրակոսի որդիք՝ Բաբէլ և Գէորգ, մայր՝ Աննա, Բաբէլի կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Պէտրէ և Թէդօ, դուստր՝ Դասիայ, Գէորգի կինն՝ Եկատարինէ, որդի՝ Յարութիւն: Չիթաւ Ղազարի որդի Բաբէլ, կինն՝ Թամարխանում, որդիք՝ Գասպար, Բաղդասար, Ղազար և Յարութիւն, դստերք՝ Նինօ և Խօրէշան, այրի հարս՝ Մարթայ, որ է կին Թաթուլի, սորա որդի...: Ղարդաշի որդիք՝ Զաքար, Գիքօ, Թէմուրազ, Զաքարի կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Իւանէ, Յարութիւն, Գիքօյի կինն՝ Խօրէշան, դստերք՝ Բարբարէ և Էլիսաբէդ: Փիբինի որդիք՝ Իսակ և Աւթանդիլ, մայր՝ Շահիսուլթան, Աւթանդիլի կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Իօւանէ: Գօգլօյի այրի կինն՝ Աննա, որդի՝ Գէվօ: Մխիթարի որդի Պետրոս, քոյր՝ Մայիա, մայր՝ Լալօ, սոցայ փեսայն՝ Ղուլի որդի Պէպան, կինն՝ Նանօ, որդի՝ Աւէտիք: Կպրչի Նազար, որդիք՝ Ղազար և Բէրօ, Ղազարի կինն՝ Աննա, դուստր՝ Մարթայ: Շէրմազանի որդի Ստեփանի այրի կինն՝ Խանփէրի, դուստր՝ սորա՝ Օսէփի այրի կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Իսագի (Էջմիածնայ ճուրտ): Բաինդուրի որդի Աղայ, որդիք՝ Իսակ, Յարութիւն, Փարսադան, Գիօրգի և Բաղդասար, դուստր՝ Նէնէ: Մէթալաշուելի Ղալօ, կինն՝ Հռիփսիմէ, որդիք՝ Իօւանէ և Գլախա: Սուքանի որդի Յոհաննէս, կինն՝ Մայիա: Աւագի որդիք՝ Աղալօ և Իօւանէ, Աղալօյի կինն՝ Մայիա: Աստուածատուրի որդի Անդրէ, կինն՝ Մարիամ, մայր՝ Աննա: Պապայի որդի Բարսեղ, կինն՝ Մայի, դստերք՝ Բարբարէ, Նէնէ և Էլիսաբէդ: Պապայի որդի Օդօ, կինն՝ Խաթա, որդի՝ Պապա: Զաքարի որդի դէրձէկ Գաբօ, կինն՝Հռիփսիմէ, որդիք՝ Զաքարիա, Յարութիւն և Սիմօն, դստերք՝ Մայիա և Սաբէդ: Զաքարի որդի Պողոս, կինն՝ Մայիա, որդի՝ Գլախա: Փարէմուզի որդիք՝ Սօսին և Բէժան, քոյր՝ Մայիա, մայր՝ Մագթաղին: Զուրաբի որդիք՝ Նինին, Դաւիթ և Գալուստ, Նինինի կինն՝ Աննա, որդի՝ Իսակ, դստերք՝ Ռուսուդան և Թամար, Դաւթի կինն՝ Նաթէլ, դստերք՝ Նանօ և Լալօ, Գալուստի կինն՝ Մայիա, մայր՝ Մանան: Զուրաբի որդի Բէրի, կինն՝ Բարբարէ, որդիք՝ Գիօրգի և Յոհաննէս, դուստր՝ Սուսի: Գուրգէնի որդի՝ Յակոբ, կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Գուրգէն, մայր՝ Մարիամ: Մճէդէլ Կիրակոսի որդիք՝ Աբրահամ և Ստեփան, մայր՝ Թինաթին, քոյր՝ Մարիամ, Աբրահամի կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Իօւանէ: Աթօյի որդի Յակոբ, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Գիօրգի և Յարութիւն, դուստր՝ Աննա: Դանիէլի որդի Նէսօ, կինն՝ Թինաթին: Մէլքօյի որդիք՝ Աւէտիք և Թօմա, մայր՝ Թամար, Աւէտիքի կինն՝ Խօրէշան, որդիք՝ Մէլքօ և Զաքարիա, դուստր՝ Եփեմիա, Թովմայի կինն՝ Խօրէշան, որդի՝ Ղազար: Ստեփանի որդի Շաքար, կինն՝ Մայիա, մայր՝ Խամփէրի: Վարդօյի որդի Թաթօ, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Զուրաբ և Եսայի: Յարութիւնի որդի Թաթօ, կինն՝ Մարթայ: Յարութիւնի որդի Բէժան, կինն՝ Աննա, որդի՝ Գլախա, դուստր՝ Մայիա: Գալուստի որդի Պէպան, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Իօւանէ և Սօլօման, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Սօփիօ, մայր՝ Մարմար: Դաւթի որդիք՝ Ստեփան և Կօնի, Ստեփանի կինն՝ Նէնի, դուստր՝ Թալալ, Կօնինի որդի՝ Զաքար, դուստր՝ Մաթօ: Յարութիւնի որդի Նօնի, կինն՝ Թամար, որդիք՝ Զաքար և Յարութիւն: Ղուլիջանի որդիք՝ Գօտէրձի և Անտօն, սորա կինն՝ Մայիա, որդի՝ Իւանէ: Յոհաննէսի որդիք՝ Գիգօլի և Գլախա և Դաւիթ, Գիգօլւոյ կինն՝ Խօրէշան, որդիք՝ Իսահակ և Սարգիս, Գլախայի կինն՝ Էլէնէ: Նօնինի որդի Գիգօլի, կինն՝ Մայի, որդին՝ Իւանէ, մայր՝ Մայի: Դաւթի որդիք՝ Իսակ, Դաւիթ, Պողօս և Պէպան, մայր՝ Անախանում, Իսակի կինն՝ Լալի, որդիք՝ Բաղդասար, Յակոբ և Գիօրգի, Դաւթի կինն՝ Նաթէլ, որդի՝ Յարութիւն, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Սօփիօ: Յարութիւնի որդիք՝ Գասպար, Պէտրէ և Յոհաննէս, Գասպարի կինն՝ Քալի, որդի՝ Մէլքօ, Պէտրէի կինն՝ Մարթայ: Քօլօյի որդի Պետրոս, կինն՝ Ովսաննա, դստերք՝ Բարբարէ և Դասի, որդի՝ Գլախա: Պատարկացի որդի Գիօրգի, կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Պատարկաց և Թովմա, Պատարկացի կինն՝ Էլէնէ: Մարգարի որդիք՝ Սարգիս, Աւէտիք և Թունի, մայրն՝ Մարիամ, Սարգսի կինն՝ Դարէջան, որդիք՝ Մարգար և Բաղդասար, Աւէտիքի կինն՝ Նանօն, դուստր՝ Մարիամ: Խանգուլի որդի Թաթուլ, կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Մարտիրոս, դուստր՝ Սաբէդ: Խանգուլեան Վարդան, կինն՝ Սաբէդ, դստերք՝ Ռուսուդան և Խանում: Սուլխանի որդիք՝ Նօնի և Գիօրգի, Նօնինի կինն՝ Թինաթին, որդին՝ Գլախա, Գիօրգւոյ կինն՝ Մայիա: Ղազարի որդի Յարութիւն, կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Գասպար և Իօւանէ, դուստր՝ Մարիամ, աներն՝ մաղդեսի Յարութիւն: Պատարկացի որդի Մարտիրոս, կինն՝ Շուշան, որդին՝ Զաքարիա, դստերք՝ Բարբարէ և Մարիամ: Դաւթի որդիք՝ Պապա, Գասպար, Պապայի կինն՝ Նանօ, դստերք՝ Մարիամ, Բարբարէ և Սօփիօ, Գասպարի կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Դաւիթ, դուստր՝ Կէկէլայ: Գօգինի որդէգիր՝ Մանուէլ, մայրն՝ Մագթաղին: Խաչատուրի որդի Յակոբ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Գալուստ, դստերք՝ Խամփէրի և Գայանէ: Թաթուլի որդի Ղազար, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Մէլքօ և Գասպար, դուստր՝ Բարբարէ: Պետրոսի որդի Աղալօ, մայր՝ Աննա, քոյրէ՝ Դասի, Մարթայ, Բարբարէ և Մայի: Չէրքէզ Յարութիւնի որդիք՝ Դաթ, Յոհաննէս, Մարտիրոս և Սիմօն, Յոհաննէսի անկանոն որդի՝ Սիմօն: Գօգինի որդի Բարձեմ, կինն՝ Բատօ, որդի՝ Փարսադան, դստերք՝ Մարթայ, Շուշան և Բարբարէ: Գրիգորի որդի Դաթ, կինն՝ Շուշան, որդի՝ Գիօրգի, դուստր՝ Մարիամ: Յոհանի որդի Մարգար, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Կօնի և Գէորգ և դստերք՝ Քալի, Թինաթին և Սուսի: Ծլդաբէխի որդի Դաթ, կինն՝Աննա, որդի՝ Զաքար, դստերք՝ Մարթայ և Սաբէդ: Սուլխանի որդի Դաւիթ, կինն՝ Սալօմէ, որդիք՝ Գաբրիէլ, Իւանէ և Մօսի, դստերք՝ Մարթայ, Բարբարէ և Նինօ: Ռէվազի որդի Անտօն, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Սարգիս, Զաքարիա: Նիկողայոսի որդի Դաւիթ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Զուրաբ, դուստր՝ Ովսաննա: Բէրօյի որդի Դանէլ, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդի՝ Դեմետրե, դստերք՝ Թութան, Մագթաղ և Մարթայ: Յոհանի որդի Գլախա, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Կօնայ և Գիգօլի, դուստր՝ Մարթայ: Պապայի որդիք՝ Յարուիթւն, Յոհաննէս, Վախտանգ, Պետրոս և Պօղոս, Յարութիւնի կինն՝ Աննա, որդի՝ Պապա, դուստր՝ Բէգամ, Յոհաննէսի կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Գլախա, դստերք՝ Մարիամ, Սօփիօ, Նինօ և Թալալ, Վախտանգի կինն՝ Աննա, Պետրոսի կինն՝ Բատօ, որդի՝ Մէլքօ: Պողոսի որդիք՝ Աւթանդիլ և Փարսադան, մայր՝ Էլէնէ, Աւթանդիլի կինն՝ Շուշան: Պապայի որդի՝ Պէպան Օթարեան, կինն՝ Մարթայ, դուստր՝ Սուսան: Պապայի որդի՝ Նասղիդայ, կինն՝ Աննա, որդի՝ Գլախա, դստերք՝ Նինօ և Բարբարէ: Բէրօյի որդի Աիմօն, կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Յարութիւն, դուստր՝ Մարիամ և ննջեցեալ եղբօր՝ Պապայի որդի՝ Գիօրգի, ևս միւս ննջեցեալ եղբօր՝ Մարտիրոսի դուստր՝ Մարթայ: Սուլխանի որդի՝ Նօնի, կինն՝ Աննա, որդի՝ Զաքար, դստերք՝ Էլիսաբէդ և Մարթայ: Բէրօյի որդիք՝ Գէորգ և Անդրեաս: Թիֆլիզցի քիրա Իւան, որդիք՝ Նօնի և Զուրաբ: Գուրգէնի որդի Պապա, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Գուրգէն և Գէորգ, դստերք՝ Սօփիօ և Մայիա, մայր՝ Էլէնէ: Պապայի այրի կինն՝ Խօրէշան, որդիք՝ Սօսի, Սօլօման, Իւանէ և Անդրի: Խէչօյի որդի Նօնի, կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Աւէտիք և Գլախա, դուստր՝ Նինօ: Ջաղացպան Յարութիւնի որդիք՝ Նօնի և Նինի, Նօնինի կինն՝ Մարգարիտ, Նինի կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Դաւիթ և Զուրաբ և դուստր՝ Շուշան: Չախմախսազ Գալօ: Յոհաննէս բրուտի որդիք՝ Անդրի, Զաալ, Փարսադան և Սիմօն, դստերք՝ Մարիամ և Էլիսաբէդ, մայր՝ Թամար: Պետրոսի որդիք՝ Էստատդե և Գլախա, մայր՝ Մարիամ: Մարգարի այրի կինն՝ Դարէջան, որդի՝ Իսահակ, դուստր՝ Սաբէդ: Մէլքօյի որդիք՝ Նիկողայոս և Միքէլ, սորա եղբօր՝ Գրիգորի որդի՝ Ղազար: Էլիզբարի որդիք՝ Իսակ, Գասպար և Իօւանէ, դուստր՝ Շուշան, մայր՝ Աննա: Գաբրէլի որդիք՝ Ղազար և Աւէտիք, քոյր՝ ապաշխարօղ Մարիամ, մայր սոցա՝ Էլէնէ: Ստեփանի որդի Թաթօ, կինն՝ Մարթայ, որդի՝ Գլախա, դուստր՝ Մայիա: Ղօրղանեանց Սօլօմօնի որդիք՝ Պէպան, Փարէմուզ և Իօւանէ, մայր՝ Խօրէշան, Պէպանի կինն՝ Մայիա, դուստր՝ Սօփիօ: Գօգինի որդի Իօւանէ, կինն՝ Մայիա, մայր՝ Անախանում: Մօսինի որդի Անդրի, քորք՝ Էլիսաբէդ և Գայանէ: Սափարի որդի Պապա, կինն՝ Լալօ, որդիք՝ Փարսադան, Աղալօ, Անտօն, Ասլան և Սօլօման, դուստր՝ Բարբարէ և Փարսադանի կինն՝ Նէնէ, որդիք՝ Զաալ և Գիգօլի, դստերք՝ Դասիա, Սաբէդ, Շուշան, Մայիա և Սալօմէ և Աղալիյի կինն՝ Քալի, որդիք՝ Իօսէբ և Զաքար: Թանդիլի այրի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Իսահակ, դուստր՝ Աննա: Արէշի որդի Գօտէրձի կինն՝ Մայիա: Տէր Դաւիթ, կինն՝ Քէթէվան, որդի՝ Սիմօն: Կիրակոսի որդի Գաբօ, կինն՝ Մարմար, որդիք՝ Սօսի և Սօլօման, դստերք՝ Բարբարէ և Աննա, որոյ փեսայն՝ ղալաչի Աբրահամ, կինն՝ Բատօ: Կիրակոսի որդի Յոհաննէս, կինն՝ Ովսաննա, որդի՝ Կիրակոս, դուստր՝ Սաբէդ: Կիրակոսի որդի Սահակ: Առաքելի որդի Դաթ, կինն՝ Թամարխանում: Դէրձեկ Աւէտիքի այրի կինն՝ Թինաթին, որդի՝ Յովսէփ: Աթաբէգի որդի Յոհաննէս, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Սօսի, Սօլօման և Գիօրգի, դուստր՝ Մարթայ: Կիրակոսի որդի Մանուչար, կինն՝ Լալօ, որդիք՝ Ղաղօ և Բաղդասար, դուստր՝ Նէնէ, միւս որդւոյ՝ Աբրահամի այրի կինն՝ Բարբարէ: Արղութեան Զուրաբի այրի կին՝ Մագթաղ, որոյ ննջեցեալ յորդւոյ՝ Դաւթի որդիք՝ Զուրաբ և Յովսէփ: Դաւթի որդիք՝ Իսակ, Պէպան և Դաթ, Իսակի կինն՝ Էլիսաբէդ: Տէր Բարսեղի որդի Յարութիւն, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Ալէքսի և Բաղդասար, դստերք՝ Մարթայ, Թինաթին և Մարիամ: Պապայի որդի Գլախա, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Գիօրգի, Պապա, Շիօշ և Դաւիթ, մայր՝ Էլէնէ: Խարազ Մատինի որդի Սարգիս, մայր՝ Մագթաղ: Տէր Յարութիւնի կինն՝ այրի՝ Բատօն: Սահակի որդի Դաւթի այրի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Զաքար և Բաղդասար, Փրիդօն և Մէլքօն, դուստր՝ Դասի: Կիրակոսի որդիք՝ Աւէտիս և Գիօրգի, մայր՝ Նաթէլ: Մացիկի որդի Կակայն, կինն՝ Սաբէդ, դուստր՝ Կէկէլ, մայր՝ Աննա: Տէր Յարութիւնի որդիք՝ Գասպարէ, Նիկողայոս, Պետրոս և Յոհանէս, դուստր՝ Մարիամ, մայր՝ Էլիսաբէդ: Միտեզի որդի Գէորգ, մայր՝ Մարիամ: Յարութիւնի որդի Գուրգէն, քոյր՝ Սաբէդ: Մօսինի որդիք՝ Գասպար և Մէլքօ: Զուրաբի որդի Գլախա, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Պէպան և Զուրաբ, դուստր՝ Քալի: Էջմիածնայ ճուրտ Մէլքօյի որդի Պապա, դուստր՝ Հռիփսիմէ: Չափի Մէլքօյի որդի Թաթուլ, կինն՝ Շուշան: Աղալօյի եղբայր Աւագեան Սօսի, կինն՝ Նաթէլ, որդի՝ Աւագ: Գիօրգի որդիք՝ Աբգար, Թաթօն: Տիրացու Գէորգի Մամուլեան, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Յարութիւն և Եղիայ, դուստր՝ Նինօ: Տիրացու Ստեփան Տէր Սահակեան, կինն՝ Նինօ, որդի՝ Իսակ: Տէր Խաչատուր քահանա, կինն՝ Մայի, որդի՝ Սուքիաս, դստերք՝ Դասիա և Սօփիօ: Տիրացու Իսրաէլ, մայր՝ Նէնէ: Հաչաբաշի որդիք՝ Յոհաննէս և Ստեփան, Յոհաննէսի կինն՝ Թասի, որդիք՝ Պօղոս, Յակոբ և Պետրոս, դուստր՝ Սօնա և Ստեփանի կինն՝ Մագթաղին, դստերք՝ Անախանում և Եղիսաբէդ և եղբօր՝ Յարութիւնի այրի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Ալահվէրդի, դուստր՝ Հռիփսիմէ: Աթամայ որդի ներկարար Պողոս, կինն՝ Սիրունան, որդիք՝ Յովսէփ, Մարտիրոս և Ադամ, դստերք՝ Մարիամ և Մարթայ, մայր՝ Երինէ: Բաղի որդի ճոն Սարգիս, կինն՝ Զանի, որդի՝ Արզուման, դստերք՝ Մարիամ, Եղիսաբէդ, Շուշան և Խօրիշան: Յակոբի որդի՝ Ոսկան, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Յարութիւն, Մինաս և Գասպար, դուստր՝ Մարգարիտ, մայր՝ Եղիսաբէդ: Ջիլավդարի որդի Աբրահամ, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Աղաբէգ և Աղալօ, դստերք՝ Ովսաննա և Հռիփսիմէ և եղբօր այրի կինն՝ Մարգարիտ, որդի՝ Յարութիւն: Յարութիւնի որդի խարազ Յոհաննէս, կինն՝ Եղիսաբէդ, որդի՝ Յարութիւն, դստերք՝ Մարիամ և Աննա: Պետրոսի որդի Գաբրիէլ, կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Յակոբ, դուստր՝ Ովսաննա: Յոհաննէսի որդի կոնդաղսազ Առաքի որդիք՝ Յարութիւն և Գրիգոր, դուստր՝ Եասաման: Բաղի որդի դալլաք Խաչատուր, կինն՝ Մարգարիտ, որդի՝ Աղալօ: Սարգսի որդի ճօն Աւագ, կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Յոհաննէս, դստերք՝ Մարթայ և Գայանէ: Վարդազարի որդի լէհնչի Յոհաննէս, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Սարգիս և Գէորգ, դուստր՝ Հռիփսիմէ: Յոհաննէսի որդի նալբանդ Աւագ, կինն՝ Աննա և դուստր՝ Մարթայ: Մունջի որդի Յարութիւն, կինն՝ Մարիամ, որոյ եղբօրորդի՝ նալբանդ Յոհաննէս, սորա քոյրն՝ Եղիսաբէդ: Յովսէփի որդի Գրիգոր, կինն՝ Ռէհան, որոյ հօրեղբօր՝ Մօսինի այրի կինն՝ Հռիփսիմէ, որդի՝ Մնացական, դստերք՝ Մաթօ և Պարոննան: Շէկի որդի Առուշան, կինն՝ Թէլօ, որդի՝ Դաւիթ, դստերք՝ Մաթօ և Ջաւահիր, որոյ աներ Յոհանի որդի՝ Գրիգոր, սորա մայր՝ Մարգարիտ: Յարութիւնի որդիք Յովակիմ և Գրիգոր: Փաթալի որդի Յարութիւնի այրի կինն՝ Հռիփսիմէ, որդի՝ Յակոբ: Ոսկանի որդի Ռէվազ, կինն՝ Մարթայ, որդիք՝ Գրիգոր, Մագթաղ և Համբարձում, դուստր՝ Մայի, Գրիգոր կինն՝ Մայի: Պետրոսի այրի կինն՝ Մային: Պապիկի որդի խառատ Յարութիւն, կինն՝ Եղսապետ, որդի՝ Մէլքօն և դուստր՝ Մայի: Սարգսի որդի Յոհաննէս, կինն՝ Աննա, որդին՝ Սարգիս, մայր՝ Եղսապետ: Սօղօմանի որդիք՝ Արզուման և Աղապապ, Արզումանի որդիք՝ Առուստամ և Աղալօ, դուստր՝ Ովսաննա, Աղապապի կինն՝ Հռիփսիմէ, որդիք՝ Մէլքօն, Եսայի և Ոսկան, դուստր՝ Ուսնիփէր, մայր՝ Հռիփսիմէ: Մկրտչի որդի նալբանդ Գրիգոր, կինն՝ Նաթէլ, որդի՝ Գէորգի, մայր՝ Հէրիքնազ: Բաղդասարի որդի Յոհաննէ, կինն՝ Աննա, դուստր՝ Էլէնէ: Բաղդասարի որդի Գրիգոր, կինն՝ Անախազ, որդի՝ Բաղդասար: Ուլուխանի որդի Յարութիւն, կինն՝ Մարիամ, դուստր՝ Եղսապէտ, քոյրն՝ Մարթայ: Սարգսի որդի ճոն Ստեփան, կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Յովսէփ, դստերք՝ Մարթայ և Աննա: Փաթալի որդի Խաչատուր, կինն՝ Հէրիքնազ, որդիք՝ Յոհաննէս, Մէլքօն և Մկրտիչ, դստերք՝ Էլիսաբէդ, Աննա և Մարիամ: Թաթուսի որդիք՝ Եսայի և Պողոս, Եսաեայ կինն՝ Աննա, որդիք՝ Գրիգոր և Յարութիւն: Ղալթաղսազ Վարդան և Ղուկաս, Վարդանի կինն՝ Շուշան, որդի՝ Մարտիրոս, դուստր՝ Հռիփսիմէ, Ղուկասի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Գրիգոր և Յոհաննէս, դստերք՝ Աննա և Նանօ: Յոհաննէսի որդի Մարգար, կինն՝ Թամար, որդի՝ Դաւիթ և Գրիգոր, դուստր՝ Բարբարէ, զոքանչն՝ Դարէջան: Խաշապան Յոհաննէսի որդի Ստեփան, կինն՝ Մէհրի, մայր՝ Հէրիք, քոյր՝ Մարգարիտ: Խաչատուրի որդի Մնացական, կինն՝ վհուկ Մաթօ, դուստր՝ Մարգարիտ: Վարդանի որդի Ղազար, կինն՝ Մայիա, որդիք՝ Մէլքօն, Գօգին և Յակոբ, դուստր՝ Մարիամ, Մէլքօնի կինն՝ Ովսաննա, որդի՝ Շէրմազան, դուստր՝ Մարթայ, Գօգինի կինն՝ Մայի, դուստր՝ Բարբարէ: Վարդանի որդի Մարտիրոս, կինն՝ Թինաթին, որդիք՝ Մարգար, Աբրահամ, Մարգարի կինն՝ Քէթէվան, դստերք՝ Նինօ և Բարբարէ և միւս որդւոյ՝ Յարութիւնի այրի կինն՝ Մայի, որդի՝ Դաւիթ, դուստր՝ Մանիժաւ: Չօպան Սաքօ, կինն՝ Աննա, որդիք՝ Թօմա և Աւէտիք, Թօմայի կինն՝ Բարբարէ, Աւէտիքի կինն՝ Էլէնէ և միւս ննջեցեալ Մարտիրոս, Յարութիւն և Պետրոս, դստերք՝ Քէթէվան և Եղիսաբէդ: Մխիթարի որդի Յարութիւն և Մարտիրոս, Յարութիւնի կինն՝ Մագթաղին, որդիք՝ Մխիթար և Սարգիս, Մարտիրոսի կինն՝ Մայր, որդի՝ Գէորգ: Օրբէլի որդի Նօնի, կինն՝ Էլիսաբէդ, որդիք՝ Մովսէս և Յարութիւն, դստերք՝ Շուշան, Մարիամ և Նանօ: Չօպան Իւանէ, կինն՝ Էլիսաբէդ: Ջուլհակ Ասլան, կինն՝ Մարթայ, զոքանչ՝ Մալալ, որ է այրի կինն՝ Ղազարի, որդի՝ Գէորգ, դուստր՝ Շուշան: Տէտինի որդի Յոհաննէս, կինն՝ Թամար, դուստր՝ Դասի: Պատարկացի այրի կինն՝ Մարիամ, որդի՝ Աւէտիք: Դուրգարի որդի Աբրամ, կինն՝ Նաթէլ, որդիք՝ Դաւիթ և Գլախայ, դուստր՝ Քալի: Յարութիւնի որդի՝ Յովսէփ, կինն՝ Քէթէվան, որդիք՝ Գիօրգի, Պողոս և Մկրտիչ: Կոստանդի որդի Վարթան, կինն՝ Շահզադայ, որդիք՝ Առուստամ և Գէորգ, դուստր՝ Թինաթին: Բաղդասարի այրի կինն՝ Մաթօ, որդիք՝ Նիկողոս և Գէորգ: Խարազ Զաքարն և Գէվօն, Զաքարի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Յովսէփ, Եսայի և Աղալօ, դուստր՝ Մարթայ, Գէվօյի կինն՝ Քալի: Դարբին Յարութիւն, կինն՝ Աննա, դուստր՝ Մարթայ: Դարբին Դարչի, մայր՝ Աննա, քոյր՝ Րաթէլ: Բուղդանի որդի դալլաք Մօսի, կինն՝ Աննա, որդիք Գրիգոր և Յարութիւն, դստերք՝ Ովսաննա և Եղիսաբէդ: Տէտիայի որդի Աբրահամ, կինն՝ Էլէնէ, որդիք՝ Իսահակ և Գէորգ, դստերք Մարթայ և Մագթաղին: Ջուլհակ Փարսադան, կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Յոհաննէս, Խաչատուր և Աղալօ, դուստր՝ Մարթայ: Աւէտիսի որդիք՝ Յարութիւն, Ստեփան, Դաւիթ, Շահվէրդի, Գիօրգի և Յովսէփ, Յարութիւնի կինն՝ Մայի, որդիք՝ Թաթուլ և Կօնի, դստերք՝ Դասի, Սօփի և Մարթայ, Ստեփանի կինն՝ Մարիամ և որդի՝ Պապա, Դաւթի կինն՝ Նաթէլ, Շահվէրդու կինն՝ Աննա: Ջուլհակ Յոհաննէս և աղքատ Մարութ: Երկար Յակոբի որդի Յարութիւն, կինն՝ Մարիամ: Դաւթի այրի կինն՝ Մարիամ, որդիք՝ Գիօրգի և Պէպան: Դարչինի որդիք՝ Նինի և Պէպան, Նինինի կինն՝ Սուսի, Պէպանի կինն՝ Բարբարէ, որդի՝ Գլախա: Ներկարար Իսայի և կինն՝ Քալի: Նեսօյի որդի Յարութիւն, կինն՝ Էլէնէ, դուստր՝ Բարբարէ, մայր՝ Խօրէշան և հօրեղբօր՝ Նօնինի դուստր՝ Մարթայ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 3-10:

Հիմնադրում
1039 թ․

Ըստ որոշ աղբյուրների՝ քաղաքի հիմնադրումը կապվում է Կյուրիկե Մեծի անվան հետ (մահ. 1039 թ.), բայց, ակնհայտորեն, խոսքը վերաբերում է Թելավը մայրաքաղաք դարձնելուն:

Амбарданов Е., Медико-топографическое описание Телавскаго уезда.– “Кавказ”, 1867, № 89, с. 433-434.

Անվան ծագում

Ըստ մեկ այլ կարծիքի՝ Թելավն իր անունն առել է վրացերեն մարմին (թելա- uimus) բառից, որից ծագում են նաև Թելավ, Թելովան, Թելեթ տեղանունները:

Ган К., Кавказская географическая названия.– “Кавказ”, 1907, № 124, с. 3.

Ըստ հայկական ավանդապատում-ստուգաբանության՝ անվան ծագումը բացատրվում է հետևյալ կերպ. «Տեղացի հայերը վկայում են, որ Թելավ բառը ծագում է հայերեն թե-լավ է (եթե լավ է) խոսքից: Որպես ապացույց նրանք բերում են հետևյալ ավանդությունը. Կյուրիկե Մեծը Ելիզավետպոլից իր մոտ է հրավիրում հայերին իրենց հավանած տեղում բնակվելու` վստահեցնելով, որ այնտեղ կլիման բարենպաստ է: Հայերը տեղափոխվում են միայն կլիմայի բարեհաջող լինելու պայմանով: Ի հաստատումն այս ավանդության, նրանք պնդում են, որ Թելավի բնակիչները եղել են հայերը և մատնացույց են անում հին բերդում գտնվող հայկական եկեղեցին...»:

Амбарданов Е., Медико-топографическое описание Телавскаго уезда.– “Кавказ”, 1867, № 89, с. 433.

Հայտնի են Թելավ անվան ստուգաբանության մի քանի տարբերակներ: Դրանցից մեկի համաձայն՝ քաղաքը «...այսպէս յորջորջեալ է իւր խիստ առողջարար օդոյն համար, Վրացւոր թէլի-աւա բառից աղաւաղութեամբ, որ ասել է «առողջ օդ»:

Գարլա Սերենա, Երեք ամիս ի Կախէթ.– «Բազմավէպ», 1883, էջ 320:

Կառուցապատում
1877 թ․

Քաղաքը բաղկացած էր հին և նոր մասերից: Գերմանացի հետազոտող Գարլա Սերենան նշել է. «Քաղաքն որ 1877-ին վեց հազար երկու հարիւր ութ բնակիչ ունէր, կրկին մասէ կը բաղկացած, որ են՝ Հին Թելաւն, ուր կը տեսնուին Ա. Գրիգալի դղեկին մնացորդքն իր ատամնաձև աշտարակազարդ պարսպովն և մտից դրամբ, յետոյ մզկըթաց աւերակքն, և այլն. որք մինչև ի Պարսկաց արշաւանաց ժամանակն կը հասնին. և արդի Թելաւն, զոր կառոյց Հերակլ Բ. խիտ անտառի մը տեղն է, որ նախկին քաղաքին աւերակաց վրայ աճեր էր»:

Գարլա Սերենա, Երեք ամիս ի Կախէթ.– «Բազմավէպ», 1883, էջ 321:

19 թ․

Արդեն ԺԹ դարի կեսին Թելավը բարեկարգ քաղաք էր, աչքի էր ընկնում գեղեցիկ ու հարմարավետ բնակելի շենքերով. «Շինուած տանց են գեղեցկաշէն ըստ ձևակերտութեան եվրոպական ճարտարապետաց, և գոգցես ամէն մի տուն ունի զառանձին ծառազարդ պարտէզս ի զուարճութիւն բնակչաց...»:

Երզնկեանց Ռոստոմ-Բէկ, Թէլաւ քաղաք ի Կախէթ.– «Մեղու Հայաստանի», 1861, № 21, էջ 163:

Նկարագրություն

Թելավը՝ Կախեթի թագավորության երբեմնի մայրաքաղաքը (ԺԱ և ԺԷ-ԺԹ դդ.), հարուստ է պատմական հուշարձաններով243: Քաղաքի հին մասում պահպանվել է Ե-Զ դարերում հիմնադրված ու ԺԶ դարում նորոգված վրացական «Ղըվթաեբա» եկեղեցին: Քաղաքում կանգուն են ևս երկու վրացական եկեղեցիներ՝ Սբ. Պողոս-Պետրոս (ԺԹ) և Սբ. Աստվածածին (1758 թ.): Բայց Թելավն ավելի նշանավոր է իր պաշտպանական նշանակության կառույցներով:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 73:

18 դ․

Թելավում գործել են մի քանի հայոց եկեղեցիներ: Ընդ որում, դրանցից հները միայն ԺԸ դարի կառույցներ են (հայոց ավելի հին եկեղեցիներ չեն պահպանվել): Անշուշտ, հավանական է, որ ավելի վաղ ժամանակներում էլ բազմամարդ հայ համայնքն ունենար իր եկեղեցին կամ եկեղեցիները, ինչպես՝ Գրեմում, բայց այդ մասին ստույգ տեղեկություններ չեն պահպանվել:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 73:

Մայրենի լեզու
19 դ․

Թելավի հայերը երկրամասի հայության մեծամասնության պես արդեն ԺԹ դարի կեսերին հիմնականում մոռացել էին մայրենի լեզուն: Տեղի տալով վրացական միջավայրին՝ նրանց մեծ մասը դարձել էր վրացախոս: Ուշագրավ է, որ եթե 1849 թ. թելավաբնակ հայերի (մոտ 600 տուն) կեսը դեռևս գիտեր հայերեն՝ «Ի մերայնոց կիսով չափ գիտեն զլեզու Հայոց, այլ հասարակեալ լեզու նոցա է լեզու Վրաց», ապա 1905 թ. քաղաքում հայախոս էին միայն 53 ընտանիք: Բազմաթիվ աղբյուրներից միաժամանակ երևում է, որ մայրենի լեզվի նկատմամբ նրանք անտարբեր չէին և այն ամրապնդելու, հատկապես ազգային դպրոցներում մանուկներին կրթելու համար անում էին ամեն հնարավորը:

Տէր-Ղազարեանց Արշարունի Յովհաննէս վարդ., Ստորագըրութիւն Կովկասեան գաւառաց.– «Բազմավէպ», 1851, N 18, էջ 281: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 69-70:

Մայրենի լեզվի կորստյան խնդրին բազմիցս և ցավով անդրադարձել են ժամանակի հայ մտավորականները: Նրանցից ոմանք պարզապես արձանագրել են ստեղծված ծանր կացությունը, ուրիշները վերլուծել և ցույց են տվել դրա պատճառները, մատնանշել մայրենին վերակենդանացնելու ուղիները: Խնդրո առթիվ ուշագրավ է հատկապես զինվորական-պատմաբան Ռոստոմ-Բեկ Երզնկյանցի նկատառումը. «Հին գաղթականք Հայոց, ի վաղուց անտի բնակեալք աստ ի մէջ Վրաց, հանգոյն Չէրքէզահայոց ի սպառ ի մոռացօնս արկեալ են զլեզուախօսութիւնս Հայոց, իսկ նորքն ևս նման նոցա, բնակեալք աստ հետզհետէ մոռացեալ են զբուն հայրենի լեզուն և ըստ սովորութեան երկրին ի գործ եդեալ են զվրացերէն լեզուախօսութիւն, մանաւանդ նորասէր և փառամոլ կանայքն, բաց ի քանի մի հին ծերունի Գանձակեցի կանանց, որք մինչև ցարդ ըստ հին սովորութեան իւրեանց ի գործ դնեն զհայախօսութիւնս. սակայն նորաձևքն պախարակեն զնոսա և այնու անհետացուցանեն զմնացեալ նշոյլս հայախօսութեան: Աւաղ ազգակործան վատ սովորութեանցն և չարաչար կարծեաց նորաձևութեան կարճահաս մտաց: Հոգևորականութիւնն հազիւ հազ կարաց ի մէջ եկեղեցական պաշտամանց պահպանել զհայերէն լեզուախօսութիւն ընդ միմեանս, այլ ի ժամանակս քարոզից...»: «Մշակ»-ի թղթակիցն էլ հայերի վրացախոս լինելու համար մեղադրում էր հոգևորականությանը. «Ես կարծում եմ, որ սրանում մեղաւոր են նրանց հովիւները, որոնք ոչ թէ ժողովրդի հետ, այլ նոյն իսկ իրար հետ եկեղեցում վրացերէն են խօսում»:

Երզնկեանց Ռոստոմ-Բէկ, Թէլաւ քաղաք ի Կախէթ.– «Մեղու Հայաստանի», 1861, № 21, էջ 164: «Մշակ», 1900, № 50, էջ 2:

Հուշարձաններ
19 դ․

Կրթության ասպարեզում հայերի մասնակցությունը հին պատմություն ունի: Հայտնի է հայ մանկավարժ Փիլիպե քահանան, որը 1757-1767 թթ. ուսուցչություն է արել Թելավում. «Թելավի դպրոցում նա (Անտոն Ա կաթողիկոսը) դասատու նշանակեց հայ քահանա տեր Փիլիպե Ղայթմազաշվիլուն, որը մեծ գիտնական էր և փիլիսոփա՝ ինչպես հին փիլիսոփայության տեղյակ, նույնպես և նորում հույժ փորձված...»: Հայոց դպրոցները, սակայն, քաղաքում հիմնականում բացվեցին միայն ԺԹ դարի 2-րդ կեսին: Ժողովրդի ուծացող հատվածին դարձի բերելու միակ ճանապարհը, անշուշտ, հայոց դպրոցները կյանքի կոչելն էր: «Գայանյան» դպրոցից զատ Թելավում գոյություն են ունեցել նաև այլ օրիորդաց դպրոցներ:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Գ, Երևան, 1955, էջ 200: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 72:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Քաղաքի տեսքը` Ձվելգալավանի Սբ. Գևորգ եկեղեցուց:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Քաղաքի տեսքը ԺԹ դ. սկզբին:

Ստորև ներկայացնում ենք Թելավ քաղաքի հայ բնակչության թվաքանակն ըստ հետևյալ տարիների.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1818	293	805	730	1535		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2569, թ. 1-10: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1822	310	926	843	1769		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 866, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1839	490	1531	1348	2879		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3798, թ. 359: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1841		1477	1267	2744		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 41-42: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1842		1505	1277	2782		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 92-93: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1843		1596	1354	2950		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 46-47: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1844		1600	1360	2960		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 45-46: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1845		1640	1398	3038		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 106-107: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1847		1748	1764	3552		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 67-68: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1849	600	1641	1481	3122		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 32-33: Տե՛ս նաև՝ Տէր-Ղազարեանց Արշարունի Յովհաննէս վարդ., Ստորագըրութիւն Կովկասեան գաւառաց.– «Բազմավէպ», 1851, N 18, էջ 281: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1852		1928	1685	3613		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3819, թ. 64-65: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1853		1932	1820	3752		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 125-126: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1854		1954	1853	3807		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3825, թ. 7-8: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1857		2072	1929	4001		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 129-130: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1858		2119	1981	4100		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3823, թ. 129-130: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1860		2186	2030	4216		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1861		2221	2052	4273		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3839, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1862		2270	2108	4378		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3836, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1863		2312	2128	4440		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 45-46: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1864		2341	2138	4479		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3846, թ. 13: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1865	789	2345	2159	4504		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1867		2442	2278	4720		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 3: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1870		2535	2404	4939		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3857, թ. 62-63: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1873		2598	2442	5040		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 51: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1874		2667	2486	5153		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 35: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1875		2732	2538	5270		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3866, թ. 7: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1876		2785	2577	5362		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1877		2774	2556	5330		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3869, թ. 3: Ի դեպ, 1876-77 թթ. բնակչության նվազումը, կարծում ենք, պայմանավորված էր քաղաքում «ծաղիկ» հիվանդության տարածմամբ: Հայտնի է, որ միայն 1877 թ. փետրվարի 26-ին 13 շունչ էր հողին հանձնվել («Մշակ», 1877, № 22,
1878		2858	2612	5470		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3870, թ. 57: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1880		2973	2733	5706		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3872, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1881		3014	2764	5778		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3873, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1882		3079	2830	5909		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1883		3104	2873	5977		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3875, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1885		3152	2984	6136		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 33: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1887		3341	3085	6426		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1888		3376	3143	6519		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 10: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1889		3573	3276	6849		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1890		3592	3301	6893		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 138: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1891		3601	3319	6920		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 137: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1892		3621	3333	6954		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 109: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1893		3657	3371	7028		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 27: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1894		3676	3376	7052		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 162-163: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1897		3646	3341	6987		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 136-137: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1898		2585	2341	4926		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 158: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1899		2589	2432	5021		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1900		2601	2446	5047		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1901		2621	2482	5103		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1-2, գ. 205, թ. 129-130: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1902		2653	2497	5150		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 12-13: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1905		2786	2575	5361		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 256-257: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1906		2341	2156	4497		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3915, թ. 6: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1907				5008		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 240, թ. 8: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1908	822	2236	2137	4373		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 21: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1910		2460	2319	4779		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 4: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:
1912		2538	2398	4936		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3919, թ. 51-52: Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 65:

Տարբեր տարիներին քաղաքի հայերի թվաքանակը բնակչության թվի մեջ ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայեր	Այլ ազգեր	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1835	2680				А. К-дзе, Этнические состояние Грузии в XIX веке, ”Тифлисский листок”, 1900, № 61. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1851	4006	1320	5326		“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 387-388. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1865			7240		А. К-дзе, Этнические состояние Грузии в XIX веке, ”Тифлисский листок”, 1900, № 61. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1886	9182	2032	11214		“Кавказский календарь на 1897 г.”, Тифлис, 1896, с. 52-53. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1897			11810		А. К-дзе, Этнические состояние Грузии в XIX веке, ”Тифлисский листок”, 1900, № 61. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64:
1916	1062	2964	10026		“Кавказский календарь на 1917 г.”, Тифлис, 1916, с. 190-193. Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երևան, 2004, էջ 64: