ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Գրեմ 36 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Կախեթ (Մարզ) / Ղվարել (Շրջան) / Գրեմ (Քաղաքատեղի)

Տեղադրություն

Կախեթի երբեմնի մայրաքաղաքի ավերակները գտնվում են շրջկենտրոնից 14 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Ալազան գետի ձախ կողմում, գետափից 3 կմ հեռու՝ Ինցոբա վտակի աջ կողմում, ծովի մակերևույթից 450-550 մ բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 111:

Քաղաքատեղիին արևելքից այժմ կից են Ենիսել և Գրեմ գյուղերը, արևմուտքից (4 կմ հեռու) Շաքրիանն է:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 111:

Պատմություն
1466 թ․

Գրեմը՝ որպես բնակավայր, իսկ 1466-ից նաև մայրաքաղաք, ձևավորվել է ԺԵ դարում: Այդ են վկայում քաղաքատեղիի տարածքում հնագետ Պ. Զաքարայայի գլխավորությամբ իրականացված պեղումներն ու համակողմանի ուսումնասիրությունները:

Месхиа Ш. А., Города и городской строй феодальной Грузии XVII-XVIII вв., Тбилиси, 1959, с. 101. Закарая П., Дребние города и крепости Грузии, Тбилиси, 1982, с. 34-35. ზაქარაია პ., ნაქალაქარი გრემის არქიტექტურა, თბილისი, 1975.

Գրեմի քաղաքային բնակավայր դառնալուն՝ և ապա դրա զարգացման ու բարգավաճման գործում առանձնահատուկ դեր էր վերապահված կենցաղի՝ հատկապես քաղաքային կերպին սովոր ու դեպի դրան ձգտող հայ բնակչությանը: Արհեստներն ու առևտուրը, որի գոյության պայմաններում ցանկացած բնակավայր քաղաքի կերպարանք է ստանում, Գրեմում կենտրոնացած էր հայերի ձեռքում: Հայոց եկեղեցիների և բնակելի խիտ կառուցապատումների հատվածում առկա են իջևանատների և առևտրական համալիրների մնացորդները:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 111:

17 դ․

Ծաղկուն ու վաճառաշահ քաղաքի կարգավիճակը Գրեմը պահպանեց մինչև ԺԷ դարի սկզբները, այն է՝ Շահ-Աբասի 1614 և 1616 թթ. ավերիչ արշավանքները: Այդ մասին Առաքել Դավրիժեցին գրում է. «...ելին Պարսիկքն ի վերայ ամրոցաց նոցա, և զբազում աւուրս պէս պէս հնարիւք մարտ եդեալ ընդ ամրոցացն մինչև յաղթեալ առնուին, և սուր ի վերայ եդեալ անխնայ կոտորէին, իբրև պաշտօն բարի մատուցանել Աստուծոյ համարէին, ըստ վկայութեան տեառն: Ապա զինչս և զստացուածս կողոպտեալ յաւարի առնուին, և զմնացեալ կանայս և զմանկունս նոցա գերեալ ածէին ի բանակն իւրեանց: Եւ որպէս ասացի, յաւուրս յիսուն կացեալ անդէն, ո՛չ մնաց ամրոց՝ որ ոչ առին. և կամ տեղի, որ ոչ աւերեցին, և միահաղոյն յաւեր և յապականութիւն դարձուցին զամէնալի և զյուռթի և զբազմամարդ աշխարհն Կախէթու և Գրիմու: Եւ զԿախէթու և զԳրիմու եկեղեցեաց անօթսն և զսրբութիւնսն, խաչ՝ և սկիհ՝ և աւետարան՝ և բուրվառ՝ և շուրջառ՝ և զայլ անօթս և զսրբութիւնս, որք էին մեծածախք և ծանրագինք, և զանազան յօրինուածովք ակամբք և մարգարտովք յօրինեալք, հրամայեաց շահն վասն նոցա՝ զի մի խորտակեսցեն, այլ տանել ի քաղաքն Սպահան և դնել ի գանձարանն արքունի...: Եւ զբնակիչսն Կախէթու և Գրիմայ սպառեաց, զոմանս սպանմամբ, զոմանս գերութեամբ. և որք մնացին և գրեցան շահիսէվան հրաման արար վասն նոցին զամենեսեան արտասահման առնել և քշել տանել ի Պարսկաստուն: Եւ կարգեաց ի վերայ այսմ գործոյ զիշխանս և զօրս որ առաջին գրովն և թղթովն, զոր գրեցին զանուանս նոցա և առ ինքեանս ունէին, այն գրովն սկսան քննել զամենեսեան ընտանեօք իւրեանց, և զամենայն զնոսա իւրեանց ընտանեօք և ստացուածովք յիւրաքանչիւր տեղեաց հանել. և զորս հանէին բերեալ բանակեցուցանէին յափն Կուր գետոյն՝ ի տեղին, որ անուանի Ղազբին. քանզի անդէն սահմանեցին բանակէտեղ, այսպէս արարին մինչև զամենայն շահիսէվան գրեալքն հանին: Եւ յորժամ եղև զրաւ հանելոյն՝ նոյն գրովն և մատենիւն չուեցուցեալ անտի՝ և քշեցին տանել յաշխարհն Պարսից, և բերեալ հասուցին մինչև ի Ղազբին քաղաք. և անտի տարան ի քաղաքն Ֆահրապատ: Յորժամ հասուցին ի Ֆահրապատ, զոմանս ի նոցանէ ի մէջ Ֆահրապատու քաղաքին բնակեցուցին, թէ ի Վրաց և թէ ի Հայոց, թէ ի Մահմետականաց, թէ ի Ջհտաց, և զայլս բազումս ի նոցանէ բնակեցուցին ի գեղօրայսն, և ետուն սոցա ամենեցուն զտեղիս տանց և այգեստանաց՝ և անդաստանաց: Եւ այսու կերպիւ աւերեաց զաշխարհն Վրաց, Կախէթու և Գրիմու, և տարեալ ելից յերկիրն Ֆահրապատու»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 131, 137:

1614 թ․

Պարսկական աղբյուրները վկայում են, որ 1614 թ. շահը Կախեթից գերել էր 30.000 շունչ, իսկ 1616-ին ավելի քան 80.000-ին սպանել էր, իսկ 100.000 հոգու գերեվարել Պարսկաստան:

Мурадян П. М., Армянская эпиграфика Грузии. Картли и Кахети, Ереван, 1985, с. 156:

1616 թ․

1616 թ. կործանարար արշավանքից հետո Գրեմը վերածվեց անշուք ու սակավաբնակ գյուղի՝ փաստորեն, գոյատևելով շուրջ 150 տարի: Հատկանշական է, որ մոտ քառորդ դար անց՝ 1642 թ. նոյեմբերին, ավերակ քաղաքատեղիում վերահաստատված բնակիչները դարձյալ հայերն էին (մասամբ նաև հրեաները). «...Կրիմը գտնվում է կումիկյան լեռների ստորոտում: ...լեռան ստորոտին կառուցված եկեղեցին հայկական է: Նրա մոտ կա հայկական 3 շեն և 6 ավերակ տուն: Տեղում եղել են նաև թվով` 5 քարաշեն կրպակներ, բոլորն էլ ավերված...»:

“Посольство князя Мышецкого и дьяка Ключарева в Кахетию: 1640-1643”. Документы издал и введением снабдил М. Полиевктов, Тифлис, 1928, с. 156 (բնագրում՝ “...Крым место стоит под кумыцкими горами. ...под горою церковь каменая, армянская. Около ее жилых армянских дворишка с 3 да пустых дворишков с 6. Да тут же бывали лавченка каменые, лавок с 5, все разбиты”).

Բնակչություն
15 թ․

Սկզբնաղբյուրների համակողմանի քննությունը հնարավորություն է ընձեռում նախ ասելու, որ Գրեմը հայ բնակչություն է ունեցել դեռևս ԺԵ դարում, և ապա, որ նրանց թիվն էլ ավելի է ստվարացել ԺԶ դարի ընթացքում:

Мурадян П. М., Армянская эпиграфика Грузии. Картли и Кахети, Ереван, 1985 с. 153-154.

Նկարագրություն
1638 թ․

Գրեմում հայերն ունեին մի քանի եկեղեցի և գերեզմանատներ: Եկեղեցիների թվաքանակն աղբյուրներում տարբեր է: 1638 թ., օրինակ, հիշվում է թվով 15 եկեղեցի. «Հայկական եկեղեցիների թիվը 15-ն է, բոլորն էլ ամայի»: Խնդրո առթիվ մեկ այլ փաստաթղթում նշված է. «Քարաշեն 3 եկեղեցիներն առանց խաչերի են: Ըստ պատմողների, այդ եկեղեցիները եղել են հայկական: Նույն տեղում քարաշեն պարսպապատ բակում կար հայկական քառանկյուն եկեղեցի: Թաղը փլված էր, իսկ խորանը աղոթասրահից բարձր էր, այնտեղ կարելի էր բարձրանալ թվով 6 աստիճաններով: Գահաթոռ և զոհասեղան չուներ, միայն պատի մեջ պատրաստված էր բուխարի: Կրիմի և թագավորական պալատի շրջակայքում հայկական եկեղեցիների թիվը հասնում էր 10-ի»: Ինչևէ, էականն այստեղ եկեղեցիների ստույգ թիվը չէ (10 կամ 15), այլ այն, որ քաղաքում, իրոք, կային բազմաթիվ հայկական եկեղեցիներ: Արդեն 1849-ին ականատես Հովհաննես վարդապետ Արշարունին նշել է. «...յեկեղեցեաց դեռ ևս բազումք կան կանգուն, և բազումք խոնարհեալք»:

“Материалы по истории грузино-русских взаимоотношений (1615-1640). Посольства Харитона, Феодосия, Никифора, Геченева и Волконского”, с. 286, 378. Տե՛ս նաև՝ Вейденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, с. 387:

Գրեմի հայոց եկեղեցիների իրական թվաքանակը, սակայն, հնարավոր է պարզել միայն քաղաքատեղիի ողջ տարածքում հետազոտական համապատասխան աշխատանքներ կատարելու միջոցով: Նման ուսումնասիրություններ կատարած վերոհիշյալ հնագետ Պ. Զաքարայան այդ առթիվ նշել է. «Քաղաքի առևտրական մասը, հավանաբար, ունեցել է մեծաթիվ հայ բնակչություն, քանի որ այստեղ գտնվում են շուրջ 10 հայկական եկեղեցիներ...»:

Տէր-Ղազարեանց Արշարունի Յովհաննէս վարդ., Ստորագըրութիւն Կովկասեան գաւառաց.– «Բազմավէպ», 1851, N 18, էջ 281:

Հուշարձաններ
1988 թ․

Հարկ է նշել, որ 1988 թ. մենք ականատես ենք եղել արդեն վերականգնված կամ վերականգնվող հուշարձանների, մասնավորապես հայոց եկեղեցիների հանդեպ ցուցաբերված բարեխիղճ վերաբերմունքի. աշխատանքներն իրականացվում էին բավականին գրագետ ու վարպետորեն: Այդուհանդերձ, նկատելի բացը թերևս այն էր, որ հայ ճարտարապետության հուշարձանները վերականգնվում էին առանց հայ մասնագետների մասնակցության, որը ոչ միայն ճիշտ չէ, այլև՝ անթույլատրելի:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 127:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Հարավարևմտյան դարպասը վերականգնումից հետո (1988 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Գրեմ քաղաքատեղին:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Գրեմ քաղաքատեղին:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Հայոց եկեղեցիներ:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գրիմ