ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Հայոց Ձոր 1878 — 1915 թթ․ 350 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ)

Պատմություն

Հայոց ձորը 1915 թ. մայիսի 6-ից մինչև հուլիսի 19-ը. շուտով Հայոց ձորին արևելքից սկսում են վտանգ սպառնալ ռուսական իշխանություններին առերևույթ հպատակություն հայտնած քրդական ավարառու ցեղերը: Ստեղծված կացության և մասնավորապես վտանգի մասին 1915 թ. հունիսի 18-ին Վանի նահանգապետ Արամ Մանուկյանին Խոշաբի գավառապետ Արմենակ Տեր-Պողոսյանը զեկուցում է. «Ամսիս 17-ին Աստուածաշէն գիւղը եկանք, ուր տեղեկացայ, թէ Պաշէտ լեռան շուրջ հաւաքուած քիւրդերը ասկէ առաջ սկսած էին հայերու և մանաւանդ ճանբայի գօզաքներու վրայ յարձակումներ գործել, այդ պատճառով Վանէն ուղարկած գումարտակ մը անոնց վրայ քալած է արդէն և հաւանական է, որ այսօր իսկ յարձակումը սկսի: Գալով մեր շրջանի մէջ եղած զէնքերուն, արդէն Հայոց-Ձորի յարգելի կառաւարիչը ամբողջապէս իր տրամադրութեան տակ առած է, թէպէտ քանի մը հատ թողուցած է մի քանի գիւղացիներու քով: Անոնք ալ ներկայ հանգամանքներու տակ ստիպուած է եղեր ցրուել կռուելու ընդունակ գիւղացիներուն, այնպէս որ ներկայ ոչ մէկ զէնք կարող ենք ձեռք բերել, իսկ մեր ոստիկանները երբէք չեն համաձայնիր տրուած պէրդանկաներով թշնամիի ուժեղ և աւելի հեռարձակ հրազէններու դէմ կռւի երթալ»: Շուրջ մեկ ամիս անց` հուլիսի 14-ին, Վանի գավառական գործերի վարիչ Արմենակ Փոխանյանը Վերին Հայոց ձորի գավառապետությանը կարգադրում է գավառի լքված կալվածքներում բնակության տեղ հատկացնել նաև սպարկերտցիներին և խիզանցիներին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 1, թ. 43: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 1, թ. 59 շրջ.: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 18:

Հայոցձորցիների առաջին գաղթը 1915 թ. հուլիսի 19-ին և վերադարձը. երկիրը շենացնելու բոլոր միջոցառումները, սակայն, ընդամենն օրեր անց իսպառ փոշիանում են` պայմանավորված ոչ թե թշնամու առաջխաղացմամբ, այլ կայսրությանը միացվելիք նորանվաճ երկրամասում առկա բնիկ տարրից հնարավորինս ազատվելու նպատակով հուլիսի 19-ին սկիզբ առած անակնկալ ու դավադիր նահանջով: Հարկադիր գաղթ, որի ընթացքում ապրիլյան մղձավանջը վերապրած հայոցձորցիները (ինչպես և առհասարակ Վասպուրականի հայ բնակչության մեծագույն մասը) հարյուրավոր նոր զոհեր են տալիս. «Թիմարի, Վանի, Հայոց ձորի գաղթողներու առաջին մասը, Բերկրիի Բանտիմահու կամուրջի կիրճերուն մեծ կորուստ տալով` մնացեալը հասաւ Երեւան, Էջմիածին»: Հազիվ երկու ամիս անց` 1915 թ. սեպտեմբերին, ռուսները նորից գրավում են Վանն իր շրջականերով, և մահաբեր գաղթը վերապրած վասպուրականցիների` այդ թվում հայոցձորցիների շրջանում հայրենիքում վերահաստատվելու նոր հույս է ծագում: Այնուամենայնիվ, դեռևս հոկտեմբեր ամսվա դրությամբ Հայոց ձորում «...գիւղերը իսպառ թափուր...» էին, իսկ նոյեմբերի վերջին արդեն «Շրջակայ գաւառներու մէջ կան բաւական թուով գիւղացիներ, ինչպէս Հայոց Ձորի և մանաւանդ Թիմարի շրջանի մէջ: Քիւրդերն ալ դիւրութեամբ ձեռք չեն քաշեր այն երկրէն, զոր քանդեցին իրենց բարբարոսութեամբ...: Հայոց Ձորի մէջ և Մանտանի շուրջ եղած են կռիւներ թափառական քիւրդերու և հայ անցորդներու միջև: Հայերով բնակեցուած գիւղերու մէջ կազմուած է տեղական ժանդարմըրի»:

Ազիզեան Մ., Հերոսական Շատախի Արմշատ գիւղը, Պէյրութ, 1974, էջ 38: Վանեցի, Լուրեր Վասպուրականից, «Արեւ», 1916, N 105, 7 յունիս, էջ 3: Իրականում միևնույն կացության մեջ էին նաև հարևան գավառները. «...Հայոց-Ձորի, Կաւաշի և այլ գաւառների գիւղերը իսպառ թափուր են, նոյնպէս և Շատախի, Մոկսի և ուրիշ լեռնային գաւառներ» (նույն տեղում): «Վան-Տոսպ», 1915, N 2, 6 դեկտեմբեր, էջ 14-15: Տե՛ս նաև Թէքէեան Վ., Վանի ներկան, «Արեւ», 1916, N 111, 24 յունվար, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 18:

1916 թ․

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. «Վերադառնում են գաղթականները դէպի Վասպուրական և Կարին, գնում են խումբ-խումբ ձիւնի, բուքի մէջ...»:

«Հորիզոն», 1916, N 41, 23 փետրւար, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 18:

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. 1916 թ. փետրվարի 29 թվակիր մի նամակի համաձայն` «Վասպուրականում կան բաւականին թւով վերադարձած գաղթականներ, որոնց մեծ մասը ապրում է Թիմարում ու Հայոց ձորում և պարապում է մեծ մասամբ հողագործութեամբ»: Հակառակ ծանրագույն պայմանների` հայրենի օջախներում վերահաստատվելու գործընթացը շարունակվում է. «Մարտ 8.–Կանոնաւոր կերպով կը ջանանք մեր գաղթականներին տեղաւորել Հայոց-Ձորի շրջանը...: Կանցնինք Խոսպ, երբեմնի շէն ու բարեբեր այդ շրջանը. այժմ կատարեալ աւերակ ու ամայութիւն է...: Կանցնինք Հայոց-Ձորի աւերակ գիւղերով՝ քանդւած, փլփլած, կամ հրկիզւած: Տեղ-տեղ մէկ-երկու ընտանիքներ եկած ու նոր կը տեղաւորւին: Վերին Պժնկերտ դարձեալ քանի մը շատախցի ընտանիքներ եկած տեղաւորւած են: Կը հանդիպինք Խառնուրդ...: Այստեղ տեղաւորւած են նորտուզցի հարիւր անձ, որոնք մինչեւ վերջին Ոստանի կռիւը դեռ քիւրտերու մէջ կը գտնւէին Մլա-Մէրկէի կողմերը...: Կանցնինք Աստւածաշէն: Հոս կապրին այժմ 8 հոգի: Այստեղ ալ թուրքերը ժողովուրդը հաւաքած են մէկտեղ եւ ապա բոլորը միասին կոտորած: Նոյն սեւ բախտին արժանացած են Էրէրին, Հանգշտան, Կղզի հայկական գիւղերը»: Մեկ ամիս անց փաստվում է. «Այժմ Վասպուրականի մէջ հետևեալ վայրերն են բնակելի. Վան (Այգեստան և Քաղաքամէջ), Արուարձաններ, Վերին և Վարի Թիմարներ, Վերին Հայոց Ձոր: Վերջերս կառաւարութիւն յայտարարած է, որ Շատախի, Մոկսի և Գաւաշի շրջաններ գիւղացիութիւն կարող է վերաբնակիլ»:

Աֆրիկեան Գ., Գիւղացիների դրութիւնը Վասպուրականում, «Հորիզոն», 1916, N 56, 11 մարտ, էջ 1: Բաղդասարեան Տ., Վանի երկրորդ կռիւները եւ վերջին իշխանութիւնը, «Վէմ», 1938, N 3, յունիս-սեպտեմբեր, էջ 18-20: «Հորիզոն», 1916, N 79, 10 ապրիլ, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 18-19:

1916 թ․

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. հազիվ ոտքի կանգնած վերաբնակները նույնիսկ ցանկանում են ձեռնարկել խաթարված ջրանցքների վերականգնման գործը: Այսպես` 1916 թ. մարտի վերջին «Շամիրամի առուն մաքրելու և քանդուած տեղերու նորոգութեան ձեռնարկուած է պ. Տէրմէնի կողմէն, որուն՝ իբրև կարգադիր լիազօր ընտրուած է պ. Կարապետ Կարախանեան: Այս խիստ կարևոր առուն մաքրելու և նորոգումներ կատարելու համար նախատեսուած է 6-7000 բանւոր, որոնց իւրաքանչիւրին տրուելու է մէկ րուպլի քսան կոպէկ, երկու ու կէս գրուանքա հաց և երկու կտոր շաքար, օրէն»: Աշխատանքներն ավարտվում են 1916 թ. մայիսի 20-ին. «Այս կարևոր առուի մաքրումը, որուն ձեռնարկուած էր ապրիլ 1-էն սկսած, վերջացաւ մայիս 20-ին: Ջուրը սկսաւ հոսիլ մայիսի 16-ին...: Առուին մաքրութեան համար աշխատեցան 4915 օրական գործաւոր, 4 վարպետներու և 8 հսկողներու ղեկավարութեամբ, ծախսուեցաւ 9513 ր. 19 կ.: Այս շինարարական կարևոր ձեռնարկը կազմակերպելու, ղեկավարելու և գլուխ բերելու մէջ գնահատելի ընդունակութիւն ցոյց տուաւ պ. Կարապետ Գարախանեանը, որ բոլորովին ձրիաբար գործը տարաւ սկիզբէն մինչև վերջ: Գնահատելի եղաւ նմանապէս պ. Աւետիս Փէհրիզեանի դերը գործաւորները կառավարելու գործին մէջ»:

Վարդանեան Ե., Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1916, N 21, 17 ապրիլ, էջ 15: Տե՛ս նաև «Արեւ», 1916, N 9, 31 մայիս, էջ 3: Թղթակից, Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1916, N 30, 19 յունիս, էջ 14-15: Տե՛ս նաև Հուր, Ընթացիկ կեանքը Վասպուրականի մէջ, «Հորիզոն», 1916, N 165, 27 յուլիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 19:

1916 թ․

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. Վերաբնակեցման աշխատանքների հաջող ընթացքի մասին արդեն 1916 թ. ապրիլի 25-ին նշվում է. «Վասպուրականի մէջ բնակելի են այժմ հետեւեալ գաւառները. Վան քաղաքը իր արւարձաններով, Թիմար, Արճակի մեծագոյն մասը, Բերկրի, մասով մըն ալ Աբաղայի դաշտը, Հայոց Ձոր, Շատախի Փեսանդաշտը և Խորզանից դաշտ շրջանները: Վերջերս եղած դիմումներուն վրայ հնարաւոր եղաւ ժամանակաւոր բնակութիւն հաստատել նաև Գաւաշին մէջ»:

Բարունակ, Վերաշինութեան գործը Վասպուրականին մէջ, «Հորիզոն», 1916, N 106, 14 մայիս, էջ 1: Տե՛ս նաև «Արեւ», 1916, N 19, 23 յունիս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 19:

1916 թ․

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. 1916 թ. գարնանը «...Հայոց-Ձորը Թիմարէն յետոյ ամենաբազմամարդն է. ամէն գիւղ առհասարակ բնակիչ ունի. բացի տեղացիներէն՝ շրջակայ գաւառներէն ալ հոս տեղաւորուած են ժամանակաւորապէս, ինչպէս նորդուզցիները՝ Խառնուրդ, Բժնկերտ և Դէմկոսնի, շատախցիներն ալ՝ Հիրչ, Խօսպ, Սեւակրակ գիւղերուն մէջ: ...շատախցիներէն փոքր մաս մը ասկէ առաջ թէև փորձեց հաստատւել Փեսանդաշտի և Խորզանից դաշտի մէջ (Շատախի շրջանը), բայց տիրող անապահովութեան պատճառով վերստին Հայոց-Ձոր քաշուեցան գրեթէ»:

«Արեւ», 1916, N 35, 31 յուլիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 19:

1916 թ․

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. 1916 թ. հունիս ամսին Վերին Հայոց ձորն արդեն վերաբնակեցված էր:

«Կոչնակ», 1916, N 23, էջ 603: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. 1916 թ. հունիսի սկզբին նշվել է. «Վասպուրականում գործող ամերիկահայ պատգամաւորութիւնը Հայոց-Ձոր գաւառում վերադարձող փախստականներին մինչև այսօր բաժանել է մօտ 1000 եզ, 50 գոմէշ, 100 կով, մօտ 15,000 րուբլու սերմացու և մի քանի հարիւր խոփեր և մանգաղներ»: Նույն թվականի հուլիսին գավառի տարածքում վերաբնակիչների տնտեսական դրությունը փոքր-ինչ բարվոքում է Ամերիկյան նպաստամատույց հանձնաժողովի լիազորներ պ. Մեքալըմի և պ. Ս. Ուիլսոնի ծավալած գործունեությունը. «...Հայոց ձորը, որ բաղկացած է 35 գիւղերէ: Եւ բաժներ են այն տեղի Հայ գիւղացիներուն 400 եզ, 100 կով, 50 գոմէշ, եւ 5000 տոլարի սերմնացու: Ամեն երեք ընտանիքի տուեր են զոյգ մը եզ, իսկ կովերն ընծայած են որբեւայրիներուն ու որբերուն»: Ի դեպ, Ամերիկյան նպաստամատույց այս հանձնախումբը ևս մի քանի ամիս շարունակում է օժանդակել բնակչությանը, ընդ որում, նախատեսելով, որ «...անոր գանձումները պիտի լինի 1917, 918, 919-ը նոյեմբեր ամիսներուն»:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 28, 5 յունիս, էջ 14: «Կոչնակ», 1916, N 27, էջ 711: Հմմտ. «Աշխատանք», 1916, N 4, 14 մայիս, էջ 4: «Կոչնակ», 1916, N 38, էջ 993: Վարդանեան Ե., Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1916, N 26, 22 մայիս, էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. 1916 թ. հուլիսի 2-ի դրությամբ նշվել է. «Ներկայիս Հայոց-Ձորի մէջ կան 1107 տուն և 2050 անձ բնակիչ, որմէ 122 տուն և 345 անձ Նօրտուզի և Խօշապի զանազան գիւղացիներ և փէսանդաշտցիներ են, որոնք աշունէն ի վեր վերադարձած են, իսկ մնացեալները տեղացիներ են, որոնց մեծագոյն մասը գարուն վերադարձած է: Հայոց-Ձորը Վանի ամէնէն աւելի աւերուած գաւառներէն մէկն է: Այս գաւառի հունձքերը գրեթէ ամբողջովին փճացած էին, այնպէս որ վերադարձողները բաւարար չափով հացահատիկ չկրցան ձեռք բերել...: Հայոց-Ձորի գարնանացանքը ուշ կատարուելուն և անձրևներու պակասութեան պատճառով այնքան արդիւնաբեր չպիտի ըլլայ: Աշնանացանի համար բաւականաչափ արտեր հերկուած են, և եթէ զանոնք ցանելու չափ բաւական քանակութեամբ սերմ հայթաթուի` առաջիկայ տարուայ արդիւնքը բաւարար և նոյնիսկ աւելի կարելի է համարել նոյն շրջանը վերադարձող և վերադառնալիք գիւղացիներուն համար»:

Ներկարարեան Ղ., Օգնութեան գործը, «Աշխատանք», 1916, N 21, 13 յուլիս, էջ 3-4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

1916 թ․

Կացությունը 1916 թ. տարեսկզբից էլ ավելի է մեծանում տունդարձի ճամփան բռնած հայոցձորցիների քանակը. 1916 թ. հուլիսի կեսերին «...Հայոց-Ձոր Վանի ամենամօտիկ շրջան կը կազմէ ու կը բաղկանայ 11 գիւղերէ, և ունի Կողնկէս ասուած մեծ առու մը, որ հարկաւոր է միայն մաքրել տալ: Չմաքրուելու և ջուրի չգոյութեան պատճառով գիւղացիներու արեան քրտինքով ցանուած արտերը այսօր չորցան յուլիսեան կիզիչ արևի տակ, բոլորովին չորցան նաև այգիներ և խոտեր: Խարականց գիւղ չորցած գարնանացանքն է 30 չափ, Թրքաշէն` 10 չ., Մարքս` 25 չ., Պլթենց` 30 չ., Անգղ` 5 չ., Կզլտաշ` 25 չ., Հիրճ` 15 չ., Կեմ` 20 չ., Խոսպ` 12 չ., ուրեմն 172 չափ սերմնացու փճացած է»: Վերականգնողական այս աշխատանքներն էլ, սակայն, երկար չեն տևում, քանի որ արդեն հուլիսի 22-ին լուրեր են պտտվում հավանական նոր նահանջի մասին. «Նահանջի շշուկներ կան: Կասրիկի ռուսական պահակազօրքը քաշւած է Կղզի, իսկ Խօշապին` դէպի Նոր Գեղ (Հայոց ձոր): Որպէս թէ Սորբն ալ գրաււած ըլլայ քիւրդերու կողմէն: Կոսդիան մեզ կը տեղեկացնէ, թէ հրահանգ ստացած է որբերն ու հիւանդները փոխադրել Լիմ անապատի կղզին: Խորհրդակցական ժողով մը գումարեցինք կացութիւնը քննելու համար: Նկատի ունինք չնահանջել ու կառչած մնալ երկրին: Պօղոսը ուղարկեցինք Հայոց ձոր մեր զինւորներուն փամփուշտ բաժնելու»:

Գիւղացի, Տըֆի ձէն հեռուէն անուշ կուգայ, «Աշխատանք», 1916, N 25, 27 յուլիս, էջ 3-4: Բաղդասարեան Տ., Վանի երկրորդ կռիւները եւ վերջին իշխանութիւնը, «Վէմ», 1939, N 5, էջ 63: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. արդեն հուլիսի 22-ից տարածվող շշուկները, ի դեմս հերթական արհեստածին նահանջով պարտադրված գաղթի, իրողություն են դառնում հուլիսի վերջին, և գավառաբնակ հայությունը, դեռ ոտքի չկանգնած, ստիպված է լինում դարձյալ բռնել գաղթի ճանապարհը. «...ընդհարումները սկսած են Նորգեղի (Հայոց ձոր) եւ Կէորէոնդաշտի (Շատախ) ճակատին վրա: Նահանջող ժողովուրդին ծայրը կտրւեցաւ, ու քաղաքը ամայի պատկեր մը ստացաւ...»:

Բաղդասարեան Տ., Վանի երկրորդ կռիւները եւ վերջին իշխանութիւնը, «Վէմ», 1939, N 5, էջ 65: Տե՛ս նաև «Վան-Տոսպ», 1916, N 37, 7 օգոստոս, էջ 1: Բարունակ, Գարնանացանքս, «Հորիզոն», 1917, N 30, 9 փետրւար, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. hայրենիք վերադարձած բոլոր հայոցձորցիներն էլ ակամա մաս են կազմում գաղթող քարավանների. «30,000 փախստականներ շարժուեցին Վանից Իգդիր»: Հատկանշական է, որ վասպուրականցիներին պարտադրված երկրորդ գաղթը ևս ռուսներն իրականացնում են հունձքի նախօրեին` երկրորդ տարին անընդմեջ բնակչությանը զրկելով պարենով ապահովելու հույսից. «Անցած տարւայ պէս ներկայ երկրորդ գաղթը եղաւ հունձքի ժամանակ: ...այս անգամ փախստականները՝ իրենց բնակավայրից մեկնելիս՝ իւրաքանչիւր քայլափոխին ետև նայում էին. այդ միևնոյն յոյսը նրանցից շատ շատերին կանգնեցրել է Բայազիդի, Արծափի, Սուրմալուի շրջաններում, որպէսզի հրահանգ լինելու պէս՝ վազեն դէպի իրենց հունձքն ու հերկը»:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 37, 7 օգոստոս, էջ 16, 1916, N 38, 14 օգոստոս, էջ 11: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. 1916 թ. օգոստոսի դրությամբ նշվել է. «Վասպուրականը իր երրորդ նահանջի շրջանն ալ բոլորեց: Աստւած չորրորդէն և հինգերորդէն ազատ պահէ... մեր պատմութեան 915 և 916 տարիները լաւ կը լինի կոչել նահանջի եւ գաղթականութեան տարիներ: ...6-7 ամսուայ մեր հանգիստը և 35,000 հայ զանգւած մը վերստին ձգեց փախուստի ճանապարհը...»: Ռուսները միառժամանակ կրկին գրավում են Վանից հարավ ընկած շրջանները, և անմիջապես նոր հույսեր: Թեկուզ է՛լ ավելի նոսրացած շարքերով, սակայն դարձյալ դեպի հայրենիք են ուղղվում հայրենաբաղձ վերադարձողները:

Ի տարբերություն բազմաթիվ այլ հեղինակների` Բարունակ Կապուտիկյանը (նույն ինքը՝ Հուրը) գաղթերի հաշվարկի մեջ առաջինը նկատի է ունեցել 1914 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին տեղի ունեցածը (այս գաղթի մասին տե՛ս Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 107-114): Հուր, Նահանջէն յետոյ..., «Հորիզոն», 1916, N 195, 1 սեպտեմբեր, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. 1916 թ. օգոստոսի 3-ին տրվում է Վան վերադառնալու հրամանը. «...պրն. Վահան Փափազեան... կը հաղորդէ..., որ կառավարութիւնը Վանը անվտանգ կը յայտարարէ այսօր, հետևաբար անմիջապէս երկիր վերադառնալ հաւանական նկատելով` ջերմապէս կը խնդրէ ամբողջ ժողովուրդէն, որ իրենց տաւարները եւ երկրագործական գործիքները չծախեն, այլ երկիր տանեն կիսատ թողած հողերը մշակելու և ցանելու»:

«Աշխատանք», 1916, N 28, 6 օգոստոս, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. 1916 թ. օգոստոսի 12-ին Վանի շրջանապետ Ա. Տերմենը հեռագրում է. «Այսօր ստացուեց հետևեալ հեռագիրը: «Հրամանատարը հրամայել է անմիջապէս դադարեցնել Վանի շրջանի պարպումը և բնակիչներին վերադարձնել: Տօմիլով»:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 39, 21 օգոստոս, էջ 16: Տե՛ս նաև «Աշխատանք», 1916, N 36, 3 սեպտեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 20:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. 1916 թ. սեպտեմբերի 21-ի լրատվություններից մեկի համաձայն՝ «Վանը լեցւած է Զիլանի Ձորի և Աբաղայի դաշտի քիւրդ կամաւորներով: Մոկսեցի Մուրթուլլահ-բէկը և շատախցի Շաքիր աղայի Լեզգին անձնատուր են եղել ռուսներին և իրենց ընտանիքներով, գոյքերով և անասուններով այժմ բնակւում են Հայոց Ձորի գիւղերում: Հայոց Ձորում բնակւող շատախցի հայերը հեռացւած են ու հիմա Կովկաս են գալիս»: Հայտնի է, որ 1916 թ. աշնան կեսերին Հայոց ձորի գյուղերում հաստատվել էին ինչպես որոշ թվով տեղացիներ, այնպես էլ պատեհ առիթով իրենց ծննդավայրում վերահաստատվելու հույսեր փայփայող հարևան գավառների բնակիչներ: Արդյունքում հոկտեմբերի 10-ի դրությամբ Հայոց ձորի` վերստին շենացող գյուղերի բնակչության ընդհանուր թվաքանակը կազմում էր 2102 անձ, որոնց միայն փոքր մասը` 392 հոգի, բնիկ հայոցձորցի էր, իսկ մեծամասնությունը` 1710 շունչ` հարևան գավառների վերաբնակիչներ (1417 շատախցի, 168 նորդուզցի, 84 մոկսեցի և 41 ոստանցի):

«Արեւ», 1916, N 82, 17 նոյեմբեր, էջ 2: «Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 21:

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. ուշագրավ է, որ քրդերի առերես հպատակությունը միանգամայն բավարար համարելով` ռուսական իշխանությունները հենց Հայոց ձորի տարածքում հարկ չէին համարել պահպանել ռազմական ներկայությունը. «Ռուս պահակախմբեր բոլորովին չը կան»: Հանգամանք, որից դարձյալ փորձում էին օգուտ քաղել ավարառու քրդերը. «Գաւաշի մէջ բաւական թւով քիւրդեր հաստատւած են, որոնք յաճախ Ոստան գալով՝ յարձակումներ կը գործեն Հայոց Ձոր հաստատուած բնակչութեանը վրայ, բայց միշտ ալ ամօթալի կերպով փախած են: Եթէ երբէք քիչ շատ բարեացակամ վերաբերմունք լինի ժողովրդեան հանդէպ, և հարկաւոր քանակութեամբ զէնք տրամադրելի ըլլայ, թշնամի քիւրդերը սանձել կարելի է, իսկ պայմաններուն մէջ դժուար է պաշտպանել...: Ասկէ շաբաթ մը առաջ կրաւցի Աբուբէքիրի գլխաւորութեամբ 25 ձիաւոր ասկեարները և նոյնքան ալ քիւրդերը մինչև Կեօրանդաշտ (Հայոց Ձորէն 3 ժամ հեռու) կուգան Հայոց Ձորի վրայ յարձակելու համար, բայց երբ կը տեղեկանան, նորէն ետ կը դառնան»:

«Արեւ», 1916, N 90, 6 դեկտեմբեր, էջ 2: Հուր, Ընդհանուր կացութիւն, «Հորիզոն», 1916, N 253, 11 նոյեմբեր, էջ 2: Տե՛ս նաև «Արեւ», 1917, N 102, 3 յունվար, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 21:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երկրորդ գաղթը 1916 թ. հուլիսի 29-ին. 1916 թ. հոկտեմբերին «...պատահեցան կարգ մը ընդհարումներ Հայոց-Ձոր բնակող հայերու և Ոստանի շրջակայք շարունակաբար երևցող քիւրդերու միջև. կարևոր ընդհարումը հոկտ. 11-ին էր, որու յաջորդ օրը քիւրդերը փախան»: Նույն խնդրին առնչվող հոկտեմբերի 28-ի թղթակցության մեջ էլ նշվում է. «Մոկսէն շարունակ քիւրդեր կերևին Ոստանի կողմեր և անհանգիստ կընէն Հայոց Ձոր բնակող շատախցիներուն»: Առավելապես հողագործությամբ զբաղվող գավառաբնակների համար կենսական նշանակություն ունեցող կանոնավոր ջրարբիացման խնդրի առնչությամբ 1916 թ. հոկտեմբերի 5-ին նշվել է. «Պ. Աւ. Սահակեանի ջանքերով շրջանապետ պ. Տէրմէնէն 3000 ր.-ի մօտ գումար մը ստացուեցաւ Հայոց-Ձորի Գողնկուս և Կոճ (Թիմար) գիւղի առուներու մաքրութեան համար. գործի հսկողութիւնը ինքնայօժար և առանց վարձատրութեան իր վրայ վերցուցած է պ. Լևոն Շաղօեան: Մտադրութիւն կայ Խոսպի և Կեմի առուներն ալ մաքրել տալ»: Նույն` հոկտեմբեր ամսին էլ իրականանում են ջրանցքների մաքրման աշխատանքները. «...պ. Սահակեանը պտոյտի ելաւ Դանիէլ վրդ.-ի հետ, Հայոց Ձոր և Թիմար գաւառները, իր ջանքերով Հայոց Ձորի Գողընկուս և Կիմի ջրանցքները ...մաքրւեցան»: Հարկ է նկատել, որ վերականգնողական տարաբնույթ աշխատանքները մշտապես ընթանում էին ռուսներին կեղծ հպատակություն հայտնած քրդերի պարբերական հարձակումների ներքո, ուստի հայ վերաբնակիչները բառիս բուն իմաստով ստիպված էին նույնիսկ հողագործական աշխատանքների ժամանակ զենքն ուսին պահել, իսկ գիշերը` բարձի տակ:

Ս., Անցուդարձը, «Աշխատանք», 1916, N 55, 9 նոյեմբեր, էջ 3: Արէգ, Վան, «Հորիզոն», 1916, N 255, 13 նոյեմբեր, էջ 1: «Աշխատանք», 1916, N 48, 15 հոկտեմբեր, էջ 4: Հուր, Ընդհանուր կացութիւն, «Հորիզոն», 1916, N 253, 11 նոյեմբեր, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 21:

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. հետեղեռնյան մղձավանջի շարունակությունը կազմող և անլուր տառապանքների ու կորուստների պատճառ դարձող ռուսական հերթական` երրորդ դավադիր նահանջն ու ակամայից վերստին պարտադրվող գաղթը երկար սպասեցնել չեն տալիս: Արդեն նոյեմբերի 11-ին «Հայոց Ձորի ժողովուրդը նահանջեց Վան, 13-ին՝ Վանից Թիմար», իսկ գաղթին անմիջապես հետևած «ռուսահպատակ» քրդերի թալանչիական արշավանքները փոշիացնում են մեծ զոհաբերություններով վերստեղծած նյութական բոլոր արժեքները. «...վրայ հասաւ նոյեմբ. 14-ի նահանջը, թալանւեց ամբողջ Հայոց Ձորը և մասով մըն ալ քաղաքը»:

«Արեւ», 1917, N 106, 13 յունվար, էջ 3: Բարունակ, Վերաշինութեան գործը Վասպուրականին մէջ, «Հորիզոն», 1917, N 30, 9 փետրւար, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 21:

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. դեպքերի զարգացումը, որ սկիզբ էր առել դեռևս նոյեմբերի 9-ին, հետևյալն էր. «Նորէն նահանջ, արդէն սա չորրորդ անգամն է. 15 ամսւայ մէջ չորս անգամ նահանջ, չորս անգամ տեղահանութիւն և նորոգւող տնտեսութեան հիմն ի վեր բնաջնջումը: ...միմիայն անդին ապրել չկրնալուն համար է, որ հայ փախստականը տասնևհինգ ամսւան մէջ հինգ անգամ կերթայ և կուգայ: Չորրորդ նահանջի դէպքերը սկիզբն առին նոյեմբերի 9-ին: Հայոց Ձոր բնակող շատախցիները իրենց սովորութեան համաձայն` երբ հետախուզութեան կերթան դէպի Ոստան, կը հանդիպեն հարիւրաւոր քիւրդերու: Կռիւ կը սկսի, բայց շատախցիները իրենց ղեկավարներու-Ազատի, Մեսրոպի գլխաւորութեամբ ամբողջ երեք օր (նոյ. 9-12) կը կռւեն և հետզհետէ կը քաշւեն դէպի Քերձ, ապա Կզլդաշ, Հիրճ, ի վերջոյ Կեմի դիրքերը, որովհետև այս անգամւայ թշնամին սովորական թալանչի քիւրդերու նման չէր, այլ 3000-ի հասնող լուրջ ուժ մըն էր թիւրք սպաներու ղեկավարութեամբ և 3-400 կրթւած ասկեարներու մասնակցութեամբ: Ազատը երբ կը համոզւի որ այլևս տոկալ հնարաւոր չէ, կը կարգադրի որ Հայոց Ձորի 2,500-ի մօտ եղող բնակիչները քաշւեն դէպի քաղաքը. բնակիչները յանկարծակիի գալով ոչինչ կրնան իրենց սեփականութիւններէն պահել. սոսկ անասունները միայն կարող կըլլան հետերնին վերցնել: Չընայած թշնամիի շեշտակի հարւածներուն, շատախցի ռազմիկները իրենց պաղարիւնութիւնը չեն կորսնցներ և կը դիմանան այնքան, որքան ժողովրդեան հետքը տակաւին Հայոց Ձորի սահմաններուն մէջն է, որով ոչ մի մարդկային կորուստ տեղի չի ունենար: Նոյեմբերի 12-ի գիշերը և յաջորդ օրւայ առաւօտեայ կողմը Տիգրան, ապա Լևոնը իրենց փոքրաթիւ խմբերով օգնութեան կը փութան, անկէ առաջ սիվտկենցի հին հայդուկ Բազիկ և Ազօն շրջակայ գիւղերէն զինւած տղաները հաւաքելով կրկին կռւի վայր փութացած էին, սակայն զուր, հազարաւոր թշնամիները գնդացիրի և թնդանօթի հարւածներով կը յառաջանան դէպի քաղաքը: Նոյեմբերի 13-ի առաւօտ միայն խումբ մը կազակներ կերթան մինչև Սևակրակի տակը, բայց իսկոյն տեսնելով թշնամիին զօրեղութիւնը, յետ կը քաշւին: Ռուսները նորանոր օժանդակ գունդեր կը ղրկեն, որոնք առջիններու հետ միանալով կը քաշւին Կլորդարի և Շամիրամի թաղի (Այգեստանի հարաւ-արևմտեան թաղամասեր) պատերու տակ և կը սկսեն դիմադրել: Կէսօրէն յետոյ կը սկսին լսելի ըլլալ ռուսներու զօրեղ թնդանօթներու գոռոցները: Խուճապը կը սկսի քաղաքին մէջ. պաշտօնական ազդարարութիւն մը կըլլայ հասարակութեան և ընկերութիւններու ներկայացուցիչներուն, որ պատրաստ լինին նահանջելու: Հազարաւոր ժողովուրդ, կին, երախայ լալագին, յանկարծակիի եկած` ճամբայ կելլեն, իրենց ունեցած իրեղէնները ամբողջովին մէջտեղը թողնելով. ոչ մի կարգադրութիւն սնունդի, տեղափոխութեան համար: Հայ կռուողներն ալ զինւորական գլխաւորի կարգադրութեամբ դիրքերու մէջ մտած` կը շարունակեն կռւել թէև քիչ առաջ 6-7 հրացաններ կը խլւին անոնց ձեռքերէն... Մութը վրայ կը հասնի, հրացաններու և թնդանօթներու ձայները կը լռեն, քաղաքն արդէն ամայացած է, միայն կռւողները իրենց դիրքերուն մէջ կը սպասեն: Լևոն, Տիգրան, Ազատ և ոզմեցի Սիմոն իրենց խումբերով կը բռնեն Շուշանց, Կուռուպաշ գիւղերու և Հաջի-Բաքիրի դիրքերը, որովհետև քաղաքի արևելեան-հարաւային կողմերէն ալ յարձակումներ կըլլան, յետոյ կարելի կըլլայ ստուգել, որ Խոշաբի քիւրդերն են ատոնք` որոնք «հպատակութիւն յայտնած» Բահրի բէկի եղբայրը Հասան-բէկի գլխաւորութեամբ քաղաքը մտնել կը փորձեն: Գիշերւայ ժամը 3-ի մօտերը վերստին կը լսւի ռուսական թնդանօթներու ահռելի գոռոցները ծովու կողմէն. ռուսական զոյգ զրահամակոյկներ ծովեզերքէն կը սկսեն անընդհատ ռմբակոծել թիւրքերու դիրքերը: Նոյեմբերի 14-ի ամբողջ օրը կատաղի կռիւներ տեղի կունենան քաղաքի հարաւային կողմը-Վարագայ սարէն մինչև Վանի ծովը եղող երկարութեամբ. կը հրդեհւին Այգեստանի երկու շէնքերը: Ժողովուրդը կը սկսէ յառաջանալ մինչև Ճանիկ: Թշնամին կը փորձէ Հաճի-Բաքիրի ուղղութեամբ քաղաք մտնել, բայց շուտով կը հասնին այնտեղ ռուսական գնդացիրներ և մի թնդանօթ և ետ կը մղեն: Յաջորդ օր (նոյեմբ. 15) կռիւը կը դադարի. ժողովուրդը կը սկսի վերադառնալ: Թշնամին հեռանալէ առաջ կը հրդեհէ Ծվստան, Բերդակ, Քալպալասան, Խոսպ, Հիրճ և Քերձ գիւղերը, ուր բնակութիւն հաստատած էին շատախցիները»: Ի հետևություն եղելության` նշվել է. «Այս անգամ էլ խաբեբայ քիւրդերի ինտրիգներին զոհ գնաց Վասպուրականի հայ բնակչութիւնը, անջատւելով իր հայրենի օջախից: Քիւրդերը ռուս կառավարութեան կեղծ բարեկամ ձևանալով, ազատ ասպարէզ մտան իբրև հաւատարիմ հպատակներ, ծանօթացան օրւայ կացութեան ու անցքերին, հաղորդեցին թիւրքական բանակին և առաջնորդեցին նրանց դէպի Վան: Թիւրքական երկու թաբուր (բատալիոն) կանոնաւոր զօրք 4 թնդանօթով, 2 գնդացիրով և առաջապահ քիւրդերի առաջնորդութեամբ եկել էին Վանը գրաւելու: Թիւրքական բանակի առաջապահ քիւրդերը, արդէն ծանօթ լինելով կացութեանը այս շրջանում, ազատ, համարձակ առաջանում են մինչև Հայոց Ձոր և հանդիպում են այստեղ բնակւող շատախցի զինւած հայերի դիմադրութեան: Մի յիսնեակ շատախցի կռւող գիւղացիները, առանց օգնութեան, երեք օր անհաւասար կռիւ են մղում միշտ թանձրացող թշնամու դէմ, բայց զգալով, որ օգնութիւն չի հասնում ոչ մի տեղից և իրենք էլ իզուր զոհ պիտի գնան, պաշարւելով թշնամու գերազանց ոյժերից, ստիպւում են լքել իրենց դիրքերը և ժողովրդի հետ մէկտեղ ապաստանել Վան: Նոյեմբ. 12-ի առաւօտեան շատախցի կռուողները և փախչող ժողովուրդը հասնում են Վան-Այգեստան: Մի քանի ժամ յետոյ նրանց ետևից հասնում են քիւրդերը և թիւրքական կանոնաւոր զօրքերը, որոնք քաղաքից 3-5 վերստ հեռաւորութեան վրայ, Կուռուպաշ գիւղից մինչև Ծվստան գիւղը ծովի ափին շղթայ կապած, սկսում են այս անգամ թնդանօթի ու գնդացիրի մրրկային կրակով ռմբակոծել Վանը: Թշնամու գնդակների տարափի տակ ռուս զօրքն ու հայ երիտասարդները դուրս են գալիս դիմադրելու, իսկ անզէն բնակչութիւնը հեռանում է Վանից ու բռնում է գաղթի ճանապարհը, մի ապահով անկիւն գտնելու: Գաղթող բնակչութիւնը Վանից քաշւելուց երկու օր յետոյ ճանապարհին հեռագրական լուր է ստանում, որ թիւրքերը 20 վերստ յետ են քաշւել Վանից, ցամաքից և ծովից կատարւած դիմադրութեան շնորհիւ: Այս պատճառով գաղթող բնակչութիւնը կիսաճանապարհից վերադարձել է Ճանիկի և Թիմարի շրջանը և սպասում է դրութեան փոփոխման: Հայոց Ձորի բնակչութիւնը իր ունեցած հարստութիւնը, ապրանքը թողել է թշնամու ձեռքին, խօսում են նաև, որ այդ շրջանում շատ գիւղացի հայեր թշնամու առաջխաղացումից անտեղեակ, անակնկալի են եկել և նրանց վիճակը մնում է անյայտ, իսկ Վան քաղաքի բնակչութիւնը իր ունեցածները թողել է տեղն ու տեղը և գաղթել է: Քաղ. Միութեան Վանի շրջանի լիազօրի օգնական ռուս բանաստեղծ Ս. Գորոդեցկու առաջնորդութեամբ և տրամադրւած փոխադրութեան միջոցներով այսօր Վանից Սաւալի հասան 50 հայ որբեր, 10 հիւանդներ և նոյն չափով էլ ժողովուրդ-ընտանիքներ: Հաւանական է, որ Վասպուրականի գաղթող բնակչութիւնը կրկին վերադառնայ և հաստատւի իր հայրենիքում»:

Նոյեմբերի 12-ին տեղի ունեցած դեպքերի մասին նշվել է նաև. «Վերին Հայոց Ձորի ժողովուրդն ալ կը սկսի նահանջի ճամփան բռնել, քաշուելով Կուռուպաշ, Տօնի և Վարագ: Կասկածեցինք, որ Խառնուրդ բնակող նօրտուզցիները մնացած են թշնամիի ձեռք, բայց ապա տեսանք, որ անոնք կրցած են ճողոպրիլ ստոյգ մահէ մը: Եւ այսպէս շնորհիւ շատախցի յանդուգն և տոկուն կռւողներուն` կարելի եղաւ 2500-ի մօտ ազգաբնակչութիւն մը ազատել իրենց անասուններուն հետ, տարբեր թէ ժողովուրդը յանկարծակիի եկած` իր բոլոր սեփականութիւնը, անասուններէն զատ, թշնամիի ձեռք թողնելու հարկադրուեցաւ» (Հուր, Վասպուրականի չորրորդ նահանջը, «Աշխատանք», 1916, N 60, 26 նոյեմբեր, էջ 2): Նոյեմբերի 15-ի համար մանրամասն նշվել է. «Թշնամիները քաշուած կը կարծուին, քիչ յետոյ մեր տարակոյսը կը փարատուի, երբ կը տեսնենք, որ Հայոց-Ձորի երկնակամարին վրայ մուխի թանձր շերտ մը բռնած է: Ժողովուրդը, որու ծայրը մինչև Ճանիկ հազիւ հասած էր, կը սկսի հատ-հատ վերադառնալ: Այս-տեղ ի դեպ նկատենք, որ Կովկաս անցնելու մտադրութիւն չկար բնաւ` հետևեալ երկու պատճառներով.– 1) նախ որ գիշերային սոսկալի ցուրտը չէր թոյլատրեր շարժուելու, 2) որ մեծ յոյս կար, որ նահանջը տեղի ունենալու չէ: Զինաթափութեան անհանդուրժելի վտանգէն զերծ չմնացին նաև Լևոն և իր մէկ քանի ընկերները, որոնք նոյն օրը կռիւէն վերադարձին, քաղաքի փողոցներէն անցած ատեն` օֆիցերի մը քմահաճոյքով զինաթափ կըլլան, բայց բարեբախտաբար քանի մը րոպէ ետք զինուորական գլխաւորները բաց կը թողուն և ռազվետկայի կը ղրկեն դէպի Հայոց-Ձոր. տղերքը իսկոյն գիշերանց կերթան մինչև Կղզի: Նոյեմ. 16, չորեքշաբթի. Կղզիէն Խառնուրդ իջած ատեն վեց քիւրդերու կը հանդիպին, որոնց հետ կարճ կռիւէ մը ետք, տեղն ու տեղ կը սպաննեն. գերի բռնուած վիրաւոր քիւրդ մը կը յայտնէ, որ ինքը խօշապցի է, և թէ իրենք Հասան պէկի գլխաւորութեամբ եկած էին քաղաքին վրայ: Ընդհանուր պտոյտ մը կատարելէ ետք մերոնք կը տեսնեն, որ թուրք-քրդական բանակը քաշուած է Ոստան: ...Յատկանշական է, որ քիւրդերը վառած են առանձնապես շատախցիներու բնակած գիւղերը–Հիրճ, Քերձ, Խոսպ և Քալպալասան» (Հուր, նշվ. հոդվ., «Աշխատանք», 1916, N 61, 30 նոյեմբեր, էջ 1-2), իսկ ըստ նույն օրվա պաշտոնական հաղորդագրության` «Հակառակորդի զօրախումբ մը գրաւեց Արտամետն ու Նորշիտիրէ օղլին՞ (Վանէն 10 վերստ)»: Վանէն Կեդր. Կոմիտէի լիազօրն ալ հեռագրով կը հաղորդէ, որ Հայոց-Ձորէն և շրջաններէն ազգաբնակչութիւնը տեղահանուելով լեցուեր է Թիմար: Նոյն լիազօրի երկրորդ հեռագիրը կը յայտնէ, որ կարգը արդէն հասեր է Թիմարին, ուրկէ, կը թուի, թէ ազգաբնակչութիւնը, որ 15,000-ի կը հասնի, մեկներ է` բռնելով Կովկասի ճամբան: ...Վասպուրականի այս նոր գաղթը, որ եթէ չենք սխալիր, հինգերորդն է, անակնկալ մը չէր կրնար ըլլալ Վասպուրականի կացութեան և անցուդարձերուն տեղեակ եղողներու համար: Վերջերս, քրդական յարձակումները, մանաւանդ Հայոց-Ձոր հաստատուած հայերու վրայ, դարձած էին քրօնիքական և կը կատարուէին թէ Գաւաշի կողմէն և թէ Խօշապի, Նորտուզի և այլ շրջաններէն: Մեզի կը թուի, որ ...«հակառակորդ զօրախումբ»-ը, որ առաջանալով գրաւեր է Արտամետը, կը բաղկանայ քիւրդերէ, որոնք տեսնելով, որ իրենց մասնակի և խմբական յարձակումները ետ կը մղուին անդադար` փոքրաթիւ զինուածներու կողմէ, կեդրոնացուցին իրենց ուժերը և յաջողեցան առաջանալ ու աւարի տալ ամբողջ Հայոց-Ձորը» («Աշխատանք», 1916, N 58, 19 նոյեմբեր, էջ 1): Հուր, Չորրորդ նահանջ, «Հորիզոն», 1916, N 270, 2 դեկտեմբեր, էջ 2-3: Տե՛ս նաև «Աշխատանք», 1916, N 60, 26 նոյեմբեր, էջ 1: Յոխիկեան Վ., Վասպուրականի բնակչութեան նոր գաղթը, «Հորիզոն», 1916, N 264, 25 նոյեմբեր, էջ 1: Տե՛ս նաև նույնի՝ Վանի անցուդարձը, «Աշխատանք», 1916, N 64, 10 դեկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 21-23:

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. ի լրումն վերոնշյալի` մեջբերենք նաև Հայկական կենտրոնական կոմիտեի լիազոր Գրիգոր Օհանջանյանի` նոյեմբերի 15(28)-ի հեռագիրը. «Գաւաշից, Հայոց Ձորից մինչև Վան` ազգաբնակութիւնը տեղահանւած է. հերթը հասաւ Թիմարին: Ազգաբնակութիւնը ամեն բանի կարիք ունի...»: Հաղորդվում է նաև. «Վասպուրականի գլխին նորից չարագուշակ ամպեր են կուտակւում...: Թշնամուց երկիւղ կրելով` Գեաւաշի, Հայոց Ձորի և Թիմարի հայ ազգաբնակութիւնը նորից տեղահանւել է և դիմել դէպի մեր կողմերը...: Մի անգամ ևս սկսւած է 15 հազար հոգուց բաղկացած մի բազմութեան տարագրութիւնը իր ծանր հետևանքներով և նորից մի անգամ ջուրն են թափւում այն վերաշինական աշխատանքները, որոնք այնքան ջանք ու դրամ են կլանել...»: Ինչպես նախորդիվ, հայերին հերթական հարվածողները «ռուսահպատակ» քրդերն էին. «Հայոց-Ձորը տակաւին Խօշապի և այլ քիւրդերու շահատակութեանց թատր կը հանդիսանայ. ազգաբնակչութեան յոյսն ու ապաւէն եղող խոտը, յարդն ու հացահատիկները աւարի կը տրուին: ...քաղաքացիներէն և բնիկ հայոցձորցիներէն մօտ 3-4000 հոգի Կովկասի ճամբան բռնեցին...»: Ի դեպ, ինչպես պարզում են հետախուզության մեկնած Լևոն Շաղոյանն ու Տիգրան Բաղդասարյանը, նոյեմբերի 18-ի դրությամբ գավառի լճամերձ մի քանի գյուղեր, այնուամենայնիվ, չէին թալանվել. «Հայոց-Ձորի կարգ մը գիւղեր թալանէ զերծ մնացած են, ինչպէս Քէօշկ, Խորգոմ և Ս. Վարդան»:

«Հորիզոն», 1916, N 258, 17 նոյեմբեր, էջ 2, N 259, 18 նոյեմբեր, էջ 2: Հուր, Ընդհանուր կացութիւնը, «Աշխատանք», 1916, N 62, 3 դեկտ., էջ 1: Հուր, Վասպուրականի չորրորդ նահանջը, «Աշխատանք», 1916, N 61, 30 նոյեմբեր, էջ 2: Ի դեպ, Լ. Շաղոյանի և Տ. Բաղդասարյանի գլխավորությամբ գործող հետախուզական խումբն իր հանձնարարությունը կատարելիս նոյեմբերի 16-ին ոչնչացնում է քուրդ հրոսակների. «...իրենց խումբերով Հայոց Ձոր կը ղրկւեն հետախուզութեան. անոնք Խառնուրդ գիւղին մօտ կը հանդիպեն 6 զինուած քիւրդերու, որոնց հետ կարճատև կռուի բռնուելէ յետոյ, կսպաննեն տեղն ու տեղ: Ապա վերադառնալով քաղաք՝ կը զեկուցանեն Հայոց Ձորի կացութեան մասին» («Արեւ», 1917, N 109, 22 յունվար, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 23:

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. առկա կացության մասին Գ. Օհանջանյանը հեռագրում է. «Շնորհիւ զօրքի փառաւոր դիմադրութեան՝ քիւրդերը ետ մղեցին քաղաքից, ազատուած է փախստականների պարենաւորման, ալիւրի շաքարի և թէյի պահեստների մի մասը: Քրդերը այրել են Հայոց-Ձորը: Ազգաբնակութիւնը տեղաւորւում է Թիմարում և Վանում: Տաք հագուստի խիստ կարիք է զգացւում: Աւերուած վայրերի փախստականները, չնայած խիստ սառնամանիքներին, գիշերում են բաց երկնքի տակ», իսկ մեկ օր անց` հայտնում. «Պարպելու վտանգն անցաւ, մեր պահեստը չվնասւեց: Հայոց Ձորն այրւած է և անբնակ է դարձել: Հագուստեղէնի ծայրայեղ կարիք կայ. նպաստ է հարկաւոր թալանւած բնակչութեանը»: Նույն ժամանակ նշվել է, որ «Վերին Հայոց Ձորի Կղզի կոչւած գիւղին մէջն ալ թիւրքական յառաջապահներ երևցած են, եթէ դա ճիշտ է, ինչ որ քիչ մը դժւար է հաւատալ, կը նշանակէ թէ Ճիւլամերիկ-Նորտուզ կամ Աղբակ-Խոշաբ գիծն ալ իրենց ձեռքին է»:23:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 52, 20 նոյեմբեր, էջ 14: Տե՛ս նաև «Արեւ», 1917, N 104, 8 յունվար, էջ 3: Հմմտ. N 106, 13 յունվար, էջ 3: «Արեւ», 1917, N 106, 13 յունվար, էջ 3: Հուր, Չորրորդ նահանջէն յետոյ, «Հորիզոն», 1916, N 273, 7 դեկտեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 23:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. 1916 թ. նոյեմբերի 18-ին արդեն Իգդիրից գրում են. «Եկան առաջին փախստականները...: Հոսանքը կանգ է առել Թիմարում մինչև որ պարզւի անցքերի ելքը: Առայժմ գալիս են միայն քաղաքացիները մօտ 400 հոգի: Այսօր սպասւում են 200 հոգի...: Շատախցիների և քիւրդերի ու կանոնաւոր զօրքերի միջև տեղի ունեցած առաջին ընդհարման ժամանակ Հայոց Ձորում նոյեմբերի 11-ին գերի են վերցւած ութ հայ ձիաւորներ»: Ըստ նույն օրվա մեկ այլ թղթակցության` «Հայոց Ձորի գիւղերն այրւած են թիւրքերի կողմից: Փախստականները կենտրօնացել են Թիմարի շրջանում»: Նոյեմբերի 24-ի թղթակցությունն էլ վկայում է, որ շուրջ 2200 հայոցձորցիներ (նրանցից զատ` նաև հարևան գավառացիներ) կատարյալ անորոշության մեջ էին` վերածվելով անօթևան թափառականների. «Հայոց Ձորը ունէր 2,200-ի մօտ բնակիչ, իսկ ասոր վրայ եթէ աւելցնենք մօտակայ կարգ մը արւարձաններու-Արտամետ, Ծըվստան, Սևակրակ, Բերդակ, Կենդանանց և Կուռուպաշ-բնակիչները, կունենանք 2,800 անձ, որոնք թափառական մնացած են...»:

«Հորիզոն», 1916, N 261, 20 նոյեմբեր, էջ 1, 1916, N 262, 23 նոյեմբեր, էջ 1: Հուր, Չորրորդ նահանջէն յետոյ, «Հորիզոն», 1916, N 273, 7 դեկտեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 23:

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. այս գաղթի ժամանակ Խոշաբի Ագրակ, Քռել, Պհանց, Մոլլահասանի գեղ, Շեխան, Փութ, Տըտանց, Խրապշեխ, Պարքիշ, Խրկանց, Զեյնիս, Ռապատիկ, Փազան, Կեմպուլ, Քրդասատ գյուղերի քրդերը Վերին Հայոց ձորի 18 (Հնդստան, Հավշասոր, Առեղ, Նոր գեղ, Տոնի, Արատենց, Խեք, Աստվածաշեն, Ոչխարանց, Կղզի, Էրեմեր, Անկշտանց, Խառնուրդ, Վերին և Վարի Բժնկերտներ, Կալպալասան, Խոսպ, Հիրճ) գյուղերից թալանում են 5000-6000 չափ հացահատիկ` 20000-24000 փութ, ինչպես նաև 20000-30000 ռուբլի արժողությամբ գույք: Վերլուծելով նոյեմբերյան դեպքերը` նշվել է, որ փաստացի «Ռուսերը երրորդ նահանջէն ետք, Հայոց-Ձոր ոտք չդրին և մնացին քաղաքը, իսկ ռազվէդկայի խումբերն անգամ Կենդանանց գիւղի բլուրներէն անդին չանցան: Բայց հայերը նկատի ունենալով մօտակայ գաւառներու պարապութիւնը և իրենց ապրելու հնարաւորութիւնը, թիւով մօտ 2500 բնակութիւն հաստատեցին Հայոց-Ձորը», իսկ «Խօշապի միջոցով կատարուած ճշգրիտ լրտեսութեան շնորհիւն էր միայն, որ թուրքերը կարողացած էին իմանալ, թէ քաղաքի ռուս ուժը պակաս է և անոնց դիրքերը քաղաքէն անդին չեն անցներ: Անոնք շատ լաւ իմացան նոյնպէս, որ ռազմաճակատէն դուրս Հայոց-Ձորի մէջ կապրէր հայ ժողովուրդը՝ միմիայն իր ինքնապաշտպան միջոցներով: Յարմար առիթ էր ատիկա թուրքերու համար ոգևորել ցրուած և բարոյալքուած քիւրդ ազգաբնակչութիւնը, կցել անոնց փոքրաթիւ զինուորական ուժ մը և քշել Վանի վրայ. արդարև այդպէս ալ ըրին՝ հետապնդելով երկու նպատակ՝ 1) քանդել Հայոց-Ձորը և տեղահան ընել հայ ժողովուրդը, 2) ահաբեկել Վանը և եթէ հնարաւոր ըլլայ գրաւել, և ահա... խելակորոյս մտան Հայոց-Ձոր, ուր եռօրեայ անհաւասար կռիւէ մը ետք, յաջողեցան քշել հայ ժողովուրդը և յառաջանալ մինչև Վանի դուռներուն առջև: Սակայն, եթէ նկատի ունենանք, որ թշնամու մեծագոյն ուժը կը բաղկանար քիւրդերէ, և եթէ նկատի ունենանք, որ Հայոց-Ձորի մէջ բաւական լաւ տնտեսութիւն մըն էր ստեղծուած, բնական է, որ քիւրդերու մեծագոյն մասը թալանով պիտի զբաղէր և թշնամու թափը երթալով պիտի պակսէր: Արդարև այդպէս ալ եղաւ, բացի այդ թշնամին քաղաքի մօտն ալ կազմակերպուած դիմադրութեան մը հանդիպելով՝ հապճեպ կերպով քաշուեցաւ մինչև Ոստան: Այդպէսով թշնամու համար ձեռք բերուած էր առաջին նպատակը՝ քշել հայ բնակչութիւնը և քանդել անոր տնտեսութիւնը»: Շատ չանցած` ռուսական զորքերի նոր և հերթական առաջխաղացումը քանակապես էլ ավելի նոսրացած հայրենաբաղձ հայոցձորցիների մոտ վերստին բորբոքում է հարազատ օրրան վերադառնալու անշեջ կրակը, սակայն այս անգամ ռուսական իշխանությունները ոչ միայն վերադարձի թույլտվություն չեն տալիս, այլև զրպարտում են այդքան զոհաբերություններից ու տառապանքից հետո դարձյալ ծննդավայր շտապող հայերին. «Հայոց Ձորի ժողովուրդը տակաւին արտօնութիւն չէ ստացած իր տեղը վերադառնալու: Նոյնիսկ դժւար հարթելի խոչընդոտները կը յարուցանեն գիւղերէն խոտ, յարդ փոխադրելու համար, որովհետև կը կասկածին եղեր... հայերու լրտեսութենէն»: Ոստանի գրավումից հետո ի վերջո հայերին թույլ է տրվում մուտք գործել հարազատ գավառ. «Ոստան Ռուսերու կողմէ գրաւուած ըլլալուն պատճառով` նահանջի ուրուականը անհետացած է առ այժմ, եւ Հայոց ձորի բնակչութեան իրաւունք տրուած է առանձին արտօնաթղթերով երթալ գիւղերէն խոտ, յարդ եւ ցորեն բերել, եթէ գտնեն...», մինչդեռ դեկտեմբերի սկզբին առկա էր հետևյալ կացությունը. «...Հայոց Ձորի գիւղերէն բոլորովին վառուած է Քերծ, իսկ Հիրճ, Կզլտաշ, Մուլք, Մարքս գիւղերէն մասնաւոր տուներ միայն վառուած են...», և «Հայոց Ձորի թափառական ժողովուրդը, զրկուած ապրուստի ամէն յարմարութիւններէ, մերկ ու քաղցած թափուած է Վանի շրջանը: Հայոց Ձոր վառուած և կողոպտուած է թուրքերու կողմէ, իսկ ժողովուդը չի վստահանար վերադառնալ»:

Արէգ, Խոշապի քրդերը, «Հորիզոն», 1917, N 4, 6 յունւար, էջ 2-3: «Աշխատանք», 1916, N 60, 26 նոյեմբեր, էջ 1: Տ., Ռազմաճակատէն, «Աշխատանք», 1917, N 73, 18 յունուար, էջ 2: Որոտ, Վան, «Հորիզոն», 1917, N 6, 11 յունւար, էջ 2: «Կոչնակ», 1917, N 8, էջ 249: «Աշխատանք», 1916, N 68, 24 դեկտեմբեր, էջ 4: Յոխիկեան Վ., Վանի անցուդարձը, «Աշխատանք», 1916, N 64, 10 դեկտ., էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 23-24:

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. տիրող անորոշ կացության մասին մանրամասներ է հաղորդվել նաև դեկտեմբերի 18-ին. «Քաղաքը ապաստանող Հայոց Ձորի բնակչութիւնը ...արգահատելի կացութեան մէջ կը գտնուի, մարդու և անասուններու ուտեստի չգոյութեան պատճառով: Ընկերութիւններու կողմէ հազարումի դժուարութիւններով ձեռք բերուած լծկանները դարձեալ կփճանան...: Հայոց Ձորը ներկայիս մաքրուած է թշնամիներէ, այնպէս որ ժողովուրդը կարող է այցելել իր նախապէս բնակած գիւղերը և փոխադրել թէ իրենց և թէ կենդանիներուն պէտք եղած պաշարներ, սակայն ցարդ չէ թոյլատրուած այդ և անսաստողները պատժի կենթարկուին, մինչդեռ ուրիշներու կողմէ առանց որևէ վճարումի քաղաքը կը փոխադրուին գիւղացիներու արիւն քրտինքով և կեանքի գնով հաւաքած խոտերը, որոնց հետ կուգան երբեմն քիւրդերու թալանէն ազատուած պղնձեղէններու կտորները»:

Էնօ, Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1917, N 6, 1 յունուար, էջ 11: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 24:

1916 թ․

Հայոցձորցիների երրորդ գաղթը 1916 թ. նոյեմբերի 11-14-ին. արդեն 1916 թ. դեկտեմբերի 24 թվակիր նամակից պարզվում է, որ «Հատ ու կտոր բնակիչներ ունին նաև Վերին Հայոց Ձորի Առեղ, Նորգեղ, Արատանց, Հնդստան և Աստւածաշէն գիւղերը», իսկ դեկտեմբերի 27-ի հաղորդման համաձայն` «...նահանգապետը արտօնեց Հայոց-Ձորի բնակչութեան՝ կօզակներու ընկերակցութեամբ երթալ հետևեալ գիւղերը իրենց և կենդանիներու համար պաշար փոխադրելու քաղաքը. Քէօշկ, Սևակրակ, Ս. Վարդան, Անգղ, Բերդակ, Արտամետ, Ծվստան և Վարագ»: Սակայն գավառ վերադառնալու թույլտվության ձգձգման և վրա հասած ձմռան պատճառով, ըստ էության, այս ցանկությունն էլ մնում է անկատար. «Հայոց Ձորի բնակչութեան իրաւունք է տրուած՝ որ առանձին արտօնաթուղթեր ձեռք ձգելէ յետոյ, երթայ գիւղերէն խոտ, յարդ, ցորեն (եթէ մնացած է) բերէ, բայց այդ կարգադրութիւնը շատ քիչ չափով կը գոհացնէ գիւղացիութիւնը, որովհետև անասունները պահպանելու համար, անհրաժեշտ է, որ տեղափոխւեն Հայոց Ձորի գիւղերը, տղամարդիկ իրաւունք ստանան հոն բնակելու անասուններու պահպանութեան համար, բայց այս ուղղութեամբ աշխատող չկայ: Երկու օրէ բաւական խիստ կը ձիւնէ, որով Հայոց Ձորի բնակիչները հնարաւորութիւն չեն ունենար անասուններով ճամբորդելու դէպի իրենց գիւղերը, խոտ, յարդ փոխադրելու համար»: Ու թեև, ըստ դեկտեմբերի 28-ի հաղորդագրության, ռուսական իշխանություններն ի վերջո արտոնում են հայոցձորցիների վերադարձը («Մեծ դժուարութեամբ իրաւունք կը տրուի Հայոց Ձորի բնակչութեան իրենց գիւղերը երթալու և խոտ-յարդ փոխադրելու: Բայց Վերի Հայոց Ձորի կարգ մը գիւղերը կիսապաշտօն ձևով բնակութիւններ հաստատուած են: Այդ գիւղերն են` Առեղ, Նորգեղ, Հնդստան, Աստուածաշէն և Արատենց»), սակայն քրդական արշավանքներից անպաշտպան գյուղացիները հաշված օրեր անց (ըստ դեկտ. 31-ի հաղորդագրության) ստիպված վերադառնում են Վան. «Քրտական շարժումները և հետզհետէ աճող վտանգի շշուկները պատճառ դարձան, որ Վերի Հայոց Ձորի հայ նորահաստատ բնակիչները կրկին իրենց գիւղերը թողլով քաղաք վերադառնան»:

Կացությունը 1917 թ. արդեն հունվարի սկզբներից ապրուստի միակ միջոցն ու հույսը դարձած կենդանիների պահպանության խնդիրն անասնակերի բացակայության պատճառով ավելի է սրվում, որի կապակցությամբ հունվարի 11-ին նշվել է. «Մեծ նեղութիւն կայ միայն անասուններու ուտելիքի համար: Հայոց-Ձորէն գաղթած ժողովուրդը մասնաւորապէս սաստիկ կը նեղուի այդ դրութենէն, եթէ ձմեռը երկարի՝ դժուար թէ կարելի ըլլայ պահել լծկանները, որոնց գոյութիւնը սակայն անհրաժեշտ է յառաջիկայ գարնանացանի համար», իսկ անասնակերի պակասի հետևանքով սրվող կացության թելադրանքով Վանում և արվարձաններում ապաստանած գյուղացիները սկսում են վաճառել իրենց լծկանները. «Հայոց Ձորի բնիկները և հոն բնակող շատախցիները, որոնք այժմ Վանի և շրջակայ արուարձաններու մէջ կը բնակին, սկսած են իրենց անասունները ծախել, որովհետև շատ դժուարութեամբ կարող են յարդ կամ խոտ ճարել, կարգ մը մարդիկ ալ կան, որք փոխանակ իրենց պաշտօնի հեղինակութեամբ ազդելու և յորդորելու գիւղացիութեան, որ օժանդակէ վտանգուած և բռնազուրկ հայոցձորցիներուն ու շատախցիներուն, և ասոնց անասուններն իր համարելով պահէ-պահպանէ մինչև գարուն, ընդհակառակն այսպիսի րոպէներուն խնդրի վրայ մատի արանքներով կը նային և կը թելադրեն գիւղացիներուն, որ ձրի խոտ չտան, դրամը վերցնեն, ապա յարդ կամ խոտ տան հայոցձորցիներուն»:

Թղթակից, Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1917, դ 9, 22 յունուար, էջ 12: «Արեւ», 1917, N 118, 12 փետրվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 24-25:

Կացությունը 1917 թ. դեռևս 1917 թ. հունվարի 13 թվակիր թղթակցության համաձայն` «Գրաււած վայրերու ժամանակաւոր կառավարութիւնը սկսած է արդէն իր վարչական կազմակերպութիւնը: Վանի նահանգը բաժանւած է հինգ գխաւոր շրջաններու (ուեզդ.). 1) Վան, 2) Բերկրի, 3) Արճէշ, 4) Սարայ և 5) Բաշկալէ (Աղբակ): Այս շրջաններէն միայն Վանն է, որ հայ բնակչութեամբ լեցւած է ներկայիս: Վասպուրականի հայութիւնը այժմ ստեղծւած պայմաններու շնորհիւ` քարացած է քաղաքի, Թիմարի և քիչ մըն ալ Արճէշին մէջ»:

Որոտ, Վան, «Հորիզոն», 1917, N 23, 1 փետրւար, էջ 1: Ի դեպ, արդեն օգոստոսին Վանի ժամանակավոր կառավարությունը ստեղծել էր գրավված վայրերի ընդհանուր կոմիսարություն. «Գրաււած վայրերու ընդհանոր կօմիսարութեան կողմէ Վանի (Թիմար, Վան-Տոսպ, Հայոց Ձոր, Խօշապ, Պաշգալէ, Սարայ և Արճակ շրջաններ) առժամեայ կոմիսար նշանակւած է ընկ. Կ. Համբարձումեան: Ընկ. Համբարձումեան տակաւին գործի չէ ձեռնարկած, միայն ռուս կին մը` Սարիգալետ Թիֆլիսէն հոս ղրկած է քանի մը օրէ ի վեր իբրև մէկ գաւառի կոմիսար: Յիշեալ տիկինը, որու մասին կըսւի թէ բաւական եռանդուն և ժողովրդասէր է, առայժմ պիտի աշխատի շրջանային վարչութեան պաշտօնատան մէջ» (Ասպետ, Կեանքը Վասպուրականի մէջ, «Հորիզոն», 1917, N 163, 3 օգոստոս, էջ 3): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

1917 թ․

Կացությունը 1917 թ. 1917 թ. փետրվարի սկզբին «Հայոց-Ձորի բնակիչների մեծ մասը քաղաքում հաստատված լինելով, ինչպէս նաև բազմաթիւ նոր զօրքեր հասած լինելով, նորից հրապարակում բացված է ճաշարան, նորից բացվում են մանրածախի խանութներ և այլն...: Մեծ նեղութիւն կայ միայն անասունների ուտելիքի: Գլխաւորապէս նեղվում է Հայոց-Ձորից գաղթած ժողովուրդը. եթէ ձմեռը երկարի, ապա դժուար թէ նրանց աջողվի ազատել իրանց անասունները»:

Թղթակից, Արձագանքներ Հայաստանից, «Մշակ», 1917, N 41, 25 փետր., էջ 1: Տե՛ս նաև «Արեւ», 1917, N 151, 2 մայիս, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

Կացությունը 1917 թ. 1917 թ. փետրվարի վերջին, հակառակ Վանի քաղաքապետ Ա. Թերզիբաշյանի դիմումի, ռուսական իշխանությունները դարձյալ խոչընդոտում են հայոցձորցիների վերադարձը. «...կառավարութիւնը չէ արտօնած Հայոց-Ձորի գիւղացիներուն իրենց գիւղերը երթալ և հողագործական աշխատանքներու ձեռնարկել»:

«Վան-Տոսպ», 1917, N 15, 5 մարտ, էջ 13: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

Կացությունը 1917 թ. 1917 թ. ձմեռը սովորականից մի փոքր ավելի երկար է ձգվում և լրացուցիչ բարդություններ ստեղծում հայոցձորցիների համար: Մարտի 5-ին նշվել է. «Ձմեռը վերադարձած է. ձիւն ու ցուրտ է և ամպամած: Այդ պարագան մանաւանդ շատ ծանր կը ճնշէ Հայոց-Ձորի գիւղացիութեան վրայ, որոնք իրենց կենդանիները արածացնելու հնարաւորութիւն չունին»: Այնուամենայնիվ, գարնան կեսերից Հայրենիք վերադարձողների քանակը սկսում է կտրուկ ավելանալ: Այդ է վկայում մայիսի 22-ի թղթակցությունը. «Ներգաղթը պահ մը կանգ առնելէ յետոյ վերստին սկսած է լայն չափերու հասնել: Այսօր լուր ստացանք, որ 300 հոգի կայ ճանապարհին: Ներգաղթի աւելի լայն հոսանքը սկսած է Պարսկաստանէն. շաբաթէ մը ի վեր տեղս հասած են մօտ 1,000 հոգի, կարևոր մասը մոկացիներ: Ատոնց կարաւանը դեռ կը շարունակւի...: Այս տարի անցեալ տարւայ համեմատութեամբ շատ աննշան աշխատանք կատարւած է. ամբողջ Հայոց-Ձորը, Վանի մի քանի արւարձանները, բովանդակ Արճակը և առհասարակ հազարաւոր նորեկները լծկան չունին վարուցանքս ընելու, իսկ Թիֆլիս նստած պարոնները չեն իսկ բարեհաճեր տրւած հեռագիրներուն պատասխան տալու»: Անշուշտ, մոխրակույտի վերածված օջախներն ակնհայտորեն նաև նվաղած ուժերով հերթական շենացնելն է՛լ ավելի էր դժվարացել, իսկ խնդիրներն ամենուր էին, այդ թվում` նույնիսկ տեղական միլիցիայի ձևավորման գործում. «Տեղական միլիցիայի թիւը առայժմ շատ սահմանափակ է. ցայժմ քաղաքէն յետոյ միայն Հայոց Ձոր և Սարայ-Արճակ կարելի եղած է խումբեր ղրկել, այն ալ ոչ բաւարար թւով, որովհետև ոչ զէնք կայ և ոչ ալ դրամ»: Գավառի տնտեսության վերականգնման խնդրում էլ օրակարգային էր հողերի ջրարբիացումը, որը խափանվել էր ջրանցքների խցանման հետևանքով: Այն կարգի է բերվում հունիսի սկզբին. «Շամիրամի առուն մեծաքանակ ծախսերով հազիւ մաքրուեցաւ, բայց մինչ օրս դեռևս այդ շրջանը ջուրի երես տեսած չէ, չնայած անհամեմատ կարիքին»:

Էնօ, Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1917, N 18, 26 մարտ, էջ 11: Որոտ, Վան, «Հորիզոն», 1917, N 118, 7 յունիս, էջ 1: Որոտ, Վան, «Հորիզոն», 1917, N 124, 14 յունիս, էջ 1: «Արեւ», 1917, N 66, 10 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

Կացությունը 1917 թ. 1917 թ. հուլիսի 24 թվակիր նամակից պարզվում է, որ վերաբնակիչների մոտ առաջացել էին նաև առողջապահական խնդիրներ. «Հիւանդութիւններ մեծ թափ ստացեր են մանաւանդ Հայոց Ձորի մէջ, ուր Քաղ. Միութիւնը պարզ ֆելդշեր մը, գթութեան քոյր մը իսկ չունի»:

«Հորիզոն», 1917, N 174, 17 օգոստոս, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

Կացությունը 1917 թ. 1917 թ. հուլիսի 31-ի հաղորդագրության համաձայն` շրջանային վարչության որոշմամբ աշնանային սերմացու էր հատկացվելու նաև Հայոց ձորի Վերի և Վարի գավառամասերի բնակիչներին:

Թղթակից, Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1917, N 35, 3 սեպտ., էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

Կացությունը 1917 թ. 1917 թ. կեսերից աճում էր ավանդաբար միայն ավարառությամբ իրենց գոյությունը պահող քրդերի շրջանում Հայոց ձորի հայության վրա հարձակվելու գայթակղությունը, քանի որ նպաստամատույց կազմակերպությունների ջանքերով վերաբնակիչներին դարձյալ բաժանվել էին մի քանի հարյուր լծկան եզներ և այլ կենդանիներ: Այդ տեսանկյունից հայերի համար առանձնապես պատուհաս էին դարձել հարևան Խոշաբ գավառից թափանցող քրդերը, որոնց զսպելու խնդիրը Վանի կառավարության օրակարգից այդպես էլ դուրս չի գալիս: 1917 թ. սեպտեմբերյան հաղորդագրություններից մեկում այդ առթիվ նշվում է. «Առ այժմ զսպուած են Խօշապի Քիւրտերը, որոնք մշտական վտանգ կը սպառնային Հայոց-Ձորի ազգաբնակութեան»: Հակառակ տարաբնույթ խոչընդոտների, այնուամենայնիվ, մինչև տարեվերջ Հայոց ձորի մի շարք բնակավայրեր դարձյալ կենդանություն են առնում` չիմանալով, սակայն, որ հաջորդ տարվա մարտին իրենց հայրենական օջախներն այլևս լքելու էին անվերադարձ:

Թղթակից, Կեանքը Վանի մէջ, «Վան-Տոսպ», 1917, N 37, 24 սեպտ., էջ 11: Հմմտ. «Կոչնակ», 1918, N 5, էջ 1695: «Արեւ», 1918, N 111, 25 յունվար, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25:

1918 թ. մարտյան անվերադարձ գաղթը. 1918 թ. մարտին թուրքական նոր ընդհանուր հարձակմանը դիմակայելու վստահությունը կորցրած համայն վասպուրականցիների գաղթին ակամա հետևում են նաև հայոցձորցիների վերջին բեկորները` նոր զոհեր տալով նաև այս նահանջի ճանապարհին (հատկապես Կոթուրի կիրճում): Կրակի տարափի ներքո ձորից կենդանի դուրս պրծածներին էլ թույլ չի տրվում Նախիջևանի ուղղությամբ անցնել Արևելյան Հայաստան: Բրիտանացիների ճնշմամբ նրանք քշվում են ավելի հարավ` դեպի Իրաքի սահմաններ և հաստատվում Պագուպայի գաղթականական ճամբարում: Գաղթականական այս հոսանքին խառնված հայոցձորցիներն Իրաքի տարածքով շարժվում են դեպի երկրի հյուսիսային ծայրը` հնարավորինս մոտ գտնվելու բաղձալի օրրանին (պատեհ առիթով դարձյալ Հայրենիք փոխադրվելու նպատակով) և սոսկ ժամանակավոր կեցության մտայնությամբ հաստատվում Զախոյի շրջանում: Սակայն Հայրենիք վերադառնալու արգելառիթ դեպքերի զարգացումները դարձյալ հուսախաբ են անում, և անկոտրում ու հայրենաբաղձ վասպուրականցիներն ակամա հաստատվում են այնտեղ, որտեղ հասել էին և հիմնում երեք գյուղ: Սրանով հայոցձորցիների մնացորդները հայրենազրկվում են այնպես, ինչպես ողջ Արևմտյան Հայաստանի հայ ազգաբնակչությունը, և դա հակառակ հարազատ օրրանում ապրել շարունակելու համար ներդրված բոլոր ճիգերի, զրկանքների ու զոհաբերությունների և մանավանդ կյանքը ազգային պետականության ներքո իմաստավորելու մշտապես փայփայված երազանքի: Ինչ վերաբերում է 1915-1916 թթ. գաղթերի հետևանքով Արևելյան Հայաստանում հաստատված հայոցձորցիներին, ապա նրանցից շատերն անդամագրվում են Վանի գնդին և մասնակցում 1918 թ. մարտերին` այստեղ ևս Հայրենիքի փրկության ճանապարհին տալով թանկագին զոհեր:

«Մշակ», 1918, N 90, 16 մայիս, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 25-26:

1918 թ. մարտյան անվերադարձ գաղթը. այսպիսով, դեռ չհաշված 1918 թ. մարտի 21-ին ծայր առած վասպուրականցիների վերջին գաղթը, մի հետադարձ հայացք նետելով նախորդ երեք տարիներին կատարվածի վրա` 1917 թ. տարեսկզբին նշվել է. «Վասպուրական չորս անգամ նահանջած է և չորս անգամին ալ ամենամեծ դերակատարները քիւրդերն են: Առաջին նահանջին թիւրքական բանակը` երբ դէպի Մանազկերտ կուղղւէր, իսկոյն բովանդակ Ալջաւազ և Արճէշի «հպատակ» քիւրդերը եկան և Բերկրիի ճամբան կտրեցին կոտորելով 3-4000 հայեր. միաժամանակ Սարայի «բարեկամ» քիւրդերն ալ չթողին, որ ոչ մի հայ կենդանի Պարսկաստան անցնի: Երկրորդ նահանջին բացառապէս քիւրդերն են եղած ռուսներուն փախուստի մատնողը: Երրորդ նահանջին քիւրդերը մաքրազարդեցին Կարճկանի, Գաւաշի, Շատախի և Հայոց Ձորի հայերու ցանած արտերը, մէկ կողմէն ալ թալնելով հայոց ցորենի հորերը: Չորրորդ նահանջին Վանի վրայ յարձակողները դարձեալ բացառապէս քիւրդեր էին, որոնց գլխաւորներու անունները պարզորոշ յայտնի են, ինչպէս Կրաւցի Լազկին, Հաւշտանցոց Իբրահիմ աղան, Մոկսի Մուրթուլլահ բէկ, Եզնանցոց Սադում աղան և այլն. յետոյ Խօշապի Հասան աղան-Բահրի-բեկի եղբայրը, որոնք քիւրդերէն «ամենահաւատարիմներն» էին»: Անշուշտ, ռուսական իշխանություններին սոսկ առերես հպատակություն հայտնած քրդական ցեղերն իրենց սիրած գործով` հափշտակությամբ զբաղվելու համարձակությունն ու խթանը ստանում էին նույն իշխանությունների առերևույթ` անվստահ, իսկ խորքում ապագա խնդիրներն ի սկզբանե հարթելու նպատակով նորանվաճ երկրամասերում բնիկ տարրին չեզոքացնելու ծրագրված քաղաքականության գործադրումից:

Որոտ, Ինչպէ՞ս պահպանել երկիրը, «Հորիզոն», 1917, N 15, 22 յունւար, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 26:

Գավառի տարածքում ցարդ հայտնաբերված հնավայրերն ու հնագիտական հուշարձանները փաստում են, որ Հայոց ձորը բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից, ընդ որում, սկսած վաղ բրոնզի դարաշրջանից մինչև ուշ երկաթի ժամանակաշրջանը մաս է կազմել Հայկական բարձրավանդակի ողջ տարածքում առկա միևնույն մշակութային ընդհանրության: Մ.թ.ա. Թ-Է դարերում գավառն ընդգրկված է եղել Բիայնիլի-Արարատ-Ուրարտու համահայկական թագավորության կազմում, որն իր հզորության գագաթնակետին է հասել հատկապես հայոց տիրակալ Սարդուրի Բ-ի գահակալության տարիներին (764-735 թթ.), այնուհետև մինչև մ.թ.ա. Բ դարը` Երվանդունիների, մ.թ.ա. 189 - մ.թ. 1 թթ.` Արտաշեսյան, իսկ մ.թ. 66-428 թթ.` Արշակունյաց թագավորությունների կազմում: Թեև Ե դարից ի վեր հիշատակվող Հայոց ձոր գավառն այս անվամբ բազմիցս հիշվում է նաև հետագա դարերում, այնուամենայնիվ, Է դարում ստեղծված հայտնի «Աշխարհացույց»-ում Մեծ Հայքի ութերորդ նահանգի` Վասպուրականի գավառների թվում վկայված է Երվանդունիք անվամբ: Սրանից էլ հետևում է, որ Հայոց ձոր ու Երվանդունիք գավառանունները կիրառվել են որպես միևնույն գավառի զույգ և համարժեք անվանումներ, որպես և արձանագրվել մինչև Մեծ եղեռնը. «Հայոց-Ձոր կամ Հայկաձոր կամ Երւանդունիք գիւղախումբը (նահիէ) հի՛ն, հի՛ն յուշերու եւ յիշատակներու վայրը կը կազմէ` բնակավայր երբեմն հոծ բազմութեան, եւ ուր գտնւած բազմաթիւ յիշատակներն ու աւանդութիւնները` անթւական ու երկար տարիներու հայ փառքը կը յիշեցնեն...»:

Անանիա Շիրակացի, Մատենագրություն, Երևան, 1979, էջ 295: Տե՛ս նաև Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963, էջ 109: Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

Արաբական տիրապետության շրջանում Հայոց ձոր գավառը վերածվում է ազատագրական պայքարի նշանակալի թատերաբեմի, որի սահմաններում տեղի են ունենում հայոց բանակի` փառավոր հաղթություններով պսակված ճակատամարտեր (օր.` 703 թ.՝ Գուկանցում, 851 թ.՝ Որդոքում):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

908 — 1021 թթ․

Արծրունյաց թագավորության շրջանում (908-1021 թթ.) Հայոց ձորը դարձյալ երկրի կենտրոնական գավառներից էր: Վերջինիս անկումից հետո ողջ թագավորության հետ մեկտեղ գավառը մաս է կազմում բյուզանդական կատապանության:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

1071 թ․

1071 թ. Մանազկերտի ճակատամարտում բյուզանդացիներին պարտության մատնելուց հետո Հայոց ձորն ընկնում է թուրք սելջուկների, այնուհետև ողջ երկրամասի հետ մեկտեղ` նախ մոնղոլների, ապա թուրքմենական կարա-կոյունլու և ակ-կոյունլու ցեղերի տիրապետության տակ: Իրարահաջորդ այս տիրապետությունների ժամանակ գավառի բնիկները համայն վասպուրականցիների հետ միասին անվերջ ձգտում ու պայքարում են օտար լուծը թոթափելու համար: Ի վերջո, ի դեմս առավել ազդեցիկ` Սեֆեդինյան տոհմի ներկայացուցիչների, 1466 թ. կարողանում են վերականգնել Վասպուրականի թագավորությունը, որի ժամանակ Հայոց ձորը նախկինի նման կարևոր դերակատարություն է ունենում: Սակայն թագավոր օծված Սմբատ Սեֆեդինյանը գահակալում է ընդամենը մեկ տարի և ընկնում կարա-կոյունլուների հարվածներից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

16 դ․

ԺԶ դարում Հայոց ձորը երկրամասի այլ գավառների նման վերածվում է թուրք-պարսկական պատերազմների ռազմաբեմի և մեծապես տուժում հատկապես 1551-1552 թթ.:

Զուլալյան Մ., Արևմտյան Հայաստանը XVI-XVIII դդ., Երևան, 1980, էջ 43: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

1639 թ․

1639 թ. կնքված պայմանագրի համաձայն` երկու տերությունների միջև կիսված վասպուրականյան գավառներից Հայոց ձորն անցնում է օսմանցիների բռնատիրությանը: Հակառակ այս իրողությանը` մինչև ԺԹ դարի կեսերը հարևան գավառների օրինակով պահպանում է իր կիսանկախ գոյությունը: Մինչև Համիդյան ջարդերը գավառի գրեթե բոլոր հայաբնակ գյուղերում դեռևս կառավարում էին հայազգի խոջաները, մելիքներն ու գյուղավագները (ռես):

Ինչպես Հայոց ձորի, այնպես էլ հարևան գավառների աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդների մի հետաքրքրական ցանկ է պարունակում Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանում պահվող 1852 թ. վավերագիրը, որի բնագիրն առաջին անգամ հրատարակել է Կ. Մաթևոսյանն իր «Աղթամար» (Երևան, 2013, էջ 145) աշխատության մեջ: Ահա այն. «Պետրոս եպիսկոպոս, Խաչատուր վարդապետ փոխանորդ, Կարապետ վարդապետ, Լուսարար Յովսեփ վարդապետ, Յովանէս վարդապետ, Ղազար վարդապետ, Գրիգոր վարդապետ, Կեմայ տէր Պողոս, Կեմայ տէր Մարտիրոս, տէր Գրիգոր Փշավանից, վանահայր տէր Սարգիս, Բլթենից տէր Յօհանէս, յԱնկղայ վանից վանահայր տէր Գէորք, Խարականից տէր Յարութիւն, Մաշկագտակայ տէր Մարտիրոս, Արմերտու տէր Աւետիս, Աբրահամ վ. առաջնորդ Մոկաց, տէր Աբրահամ Մոկաց, տէր Դաւիթ մանկավարժ Մոկաց, Ոստանայ ըռէս Սարգիս, յԱնկղայ տէր Ասպատուր, Իշխանգումայ տէր Խաչատուր, Ծվստանայ տէր Խաչատուր, Բերթակա տէր Յօհաննէս, մահտեսի Մանուկ իշխանապետ Շատախու, Յարութիւն Շատախցի, մահտեսի Յօհաննէս Շատախցի, Շատախցի Գրիգոր, Շատախցի մահտեսի Գլիկ, Տէհայ մահտեսի Մուրադ, Տէհայ Յօհաննէս, Տէհայ մահտեսի Խարիպ, մահտեսի Յօվան Մոկացի, Մինաս Մոկացի, Մոկացի Գալուստ, Փութկապան Սէթօ, Աւետիս Մոկաց, Մոկացի Ատոմ, Ոզմայ մահտեսի Պետրոս, մահտեսի Պողոս, մահտեսի Ստեփան: Ըռշտունեցիք. Մոխրբերթու Պետրոս, ըռէս Պօղօս, Եղիազար, մահտեսի Ղազար, մահտեսի Կիրակոս, Փագխներու ըռէս Տումօ, Գաւաշու Նորգեղայ մելիք Յարութիւն, ըռէս Շաղօ, Նորգեղա տէր Ղազար և տէր Վարդան, տէր Վարդան Փագխնէրու, Փագխներու ըռէս Մուրատ, Նարեկա Աւետիս, Նարեկա ըռէս Մինաս, Պէկզօ, տէր Սահակ Դշողու, Դշողու ըռէս Խլօ, յԱրբերթու ըռէս Խլօ, Խարականից ըռէս Պօղոս, Բլթենից ըռէս Մարգարա, Կզլդաշայ ըռէս Յարութիւն, յԱնկղայ ըռէս Մանուկ, յԱնկղայ ըռէս Փանոս, Նէրսէս Դշողու, Փշավանցի Մուրատ, Փշավանից ըռէս Եղօ, Փշավանից Սաֆար: Վերին Հաւուձոր. Խէքա ըռէս Եղօ, Նորգեղայ ըռէս Մաղօ, Կղզու ըռէս Ատոմ, Հնդստանայ ըռէս Խաչօ, Աստուածաշէնայ ըռէս Պետրոս, յԷրմէրուրայ ըռէս Մուրատ, Արտամերտու ըռէս Սանօ, ըռէս Մարգարէ, յԱնկղայ մահտեսի Աւետիս, Բատականից ըռէս Մարութա, Բատականից Միրզա Յարութիւն, Կեմայ ըռէս Գասպար, Ծվստանայ ըռէս Վարդան, Ծվստանայ մահտեսի Յօհանէս, Բերթակու ըռէս Սանօ, Բերթակու ըռէս Միրիճան»: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. պատմական բազում վավերագրեր փաստում են, որ օսմանյան պետությունը մշտապես ընդգծված խտրական վերաբերմունք է ցուցաբերել քրիստոնյա իր հպատակների նկատմամբ, սակայն ԺԹ դարի սկզբներից ի վեր և հատկապես 1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմների ժամանակ և դրանից հետո պետության մեջ քրիստոնյաներին արդեն սկսում են վերաբերվել ոչ թե նախկինի նման սոսկ խտրաբար, այլ արդեն ավելի թշնամաբար, որը սովորական քողարկված դրսևորումներից զատ` անցնող ժամանակի հետ ավելի ու ավելի կրում է բացահայտ գործողություններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. գնալով սրվող անհանդուրժողականությունը խորքային միայն մեկ դրդապատճառ ուներ. զանազան բնիկ ազգերի նվաճված հայրենիքներում ստեղծված թուրքական պետությունը սկսել էր երերալ ստրկական տևական հպատակության թոթափումը երազող և ազատագրական պայքարի ուղին նախընտրած ազգերի հարվածներից: Ընդ որում, սուլթանական բռնապետության ճիրաններից ազատագրվող և բաղձալի ազգային պետություն ստեղծող կամ վերականգնող յուրաքանչյուր օրինակն ինքնին ավելի ու ավելի էր կրճատում կայսրության սահմանները` իր հերթին գրգռելով այլոց տան մեջ հաստատված և տևական տիրապետությամբ, շահագործմամբ հարստացած թուրքական իշխող վերնախավի վերաբերմունքը դեպի դեռևս իր տիրապետության ներքո հեծող ազգերը: Մասնավորապես նվաճված Հայաստանը (օսմանյան քարտեզներում` Էրմանիստան) կայուն ստրկական վիճակում պետության կազմում ամրապնդելու համար օսմանցիներն արդեն 1870-ական թթ., ըստ ամենայնի, հանգել էին այն հետևության (դա է մատնանշում գործողությունների համալիր իրականացված ծրագիրը), որ նպատակին կարող են հասնել բնիկներին մտավոր և տնտեսական լիակատար քայքայման ենթարկելու միջոցով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11-12:

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. գործադրված ծրագրի տեսանելի բաղադրիչները, ըստ էության, կարելի է խմբավորել երեք մասի. Առաջինը նախապատրաստվող պատերազմի պատրվակով միայն հայ բնակչության վրա տարածվող անօրինակ հարկահանությունն էր, որն ավելի նմանվում էր պետական մակարդակով իրագործվող թալանի: Երկրորդն ավազակային բնական հակումներով աչքի ընկնող քրդական զանազան կիսավայրենի ընչաքաղց ցեղերին անպատժելիությամբ խրախուսելով հայերի դեմ հրահրելն էր (հազվադեպ լսելի բողոքների պարագայում գործընթացն ուղեկցվում էր բողոքարկող կողմին նյութապես հյուծելու ձգձգվող և անարդյունք դատավարություններով): Երրորդը, որի թիրախն արդեն առավելապես քաղաքաբնակ հայերն էին, ողջ երկրով մեկ իրագործվող հայկական թաղամասերի, շուկաների, արհեստագործական կենտրոնների հրդեհումն էր:

Կարապետյան Ս., Օսմանյան կայսրության «անմեղ» հրդեհները, «Վարձք», 2012, N 5, էջ 11-14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 12:

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. ինչպես թուրքական տիրապետության ներքո գտնվող Հայաստանի բազմաթիվ այլ գավառներում, այնպես էլ Հայոց ձորում, սկսած 1870-ական թթ. վերջերից, արձանագրվել են վերևում ասվածը հաստատող բազում վկայություններ: Ահա դրանցից մի քանիսը. 1878 թ. օգոստոսի 10-ին «...մի ոստիկան, որ կառավարութենէն գիւղացւոց անդորրութեան հսկելու խրկուած էր, ռէս Գրիգորի և Նազարի մանչ Յարութիւնի թեւերը կոտրեց. ռէս Մարտիրոսի մանչ Վարդանի աչքը ճեղքեց, գիւղացւոց շատերը չարաչար ծեծեց, երբ գիւղացիք Վանի կառավարութեան բողոքեցին, կառավարութիւնը բողոքողները հրամայեց բանտել, զի յանդգնած էին սուինը ոստիկանի ձեռքէն կորզիլ, որով զիրենք պիտի սպաննէր եթէ չը կորզէին. ասոր վրայ գիւղացիք լքեալ փախուստ տվին դատէն»:

«Մշակ», 1879, N 67, 5 մայիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 12:

1878 թ․

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. 1878 թ. նոյեմբերի 19-ին «Եզտինանցի Քօչար Նամաթ Հայոց-Ձորը գալով գիւղացիներէն բռնութեամբ 50 չափ ցորեն տարաւ»:

«Մշակ», 1879, N 68, 8 մայիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 12:

1881 թ․

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. 1881 թ. «Հայոց-ձորոյ մի հայ մելիք Գաւաշի կառավարութեան դռնէն ելնելով իր տունը գնալու ժամանակ, քրդերը վրան յարձակվելով` յետ բազում խոշտանգանաց, ամորձիքները գալարելով կը մահացնեն, չարագործաց մին կը բռնուի կառավարութենէն, բայց մէկ հայու մահուամբ գոհ չը լինելով կարծես, կը յայտնէ թէ այս սպանութիւնը կատարած են իրենց մի ուրիշ հայ մելիքի խորհրդովն, առանց մի այլ փաստի կամ հաւանականութեան ստուգութեանց իսկոյն կը ձերբակալուի այդ հայն, որ մեռելին վրայ լացողներէն մինն էր իբր խնամի, և շղթայակապ կը բանտարկուի, մինչդեռ մարդասպանն կը յաջողի ընդ երաշխաւորութեամբ արձակվելու»:

Մեխակ (Սրվանձտյան Միքայել), Վան, «Մեղու Հայաստանի», 1881, N 225, 31 հոկտեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 12:

1893 թ․

Կացությունը մինչև Համիդյան ջարդերը. 1893 թ. «Քանի տարի է, ինչ Կրաւանցի ազնուական ցեղից Շաքիր յայտնի աւազակը ազատ համարձակ գործում էր Շատախի, Նորդուզի, Հայոց Ձորի, Կառճկանի կողմերում: Նա մի պատուհաս էր հայ գիւղացիների համար: Ընդդիմադրել Շաքիրին ոչ ոք չէր համարձակվում: Դա նոյն Շաքիրն է, որը իր եղբօր հետ միասին սպանեցին Շատախցի Մուխսի Սահակին: Նորա ասպատակութիւնները և աւազակութիւնները հասել էին այն աստիճանի, որ տաճիկ կառավարութիւնը ստիպւած եղաւ մինչև անգամ բանտարկել նորան, բայց, ըստ իր սովորութեան, շուտով արձակեց: Խրախուսվելով այս բանից, Շաքիրը ի հարկէ, աւելի է լրբանում, և, ով գիտէ, էլ ինչեր պէտք էր կատարէր, եթէ նորա դէմ դուրս չգար հայ գիւղացու նոր հոգին: Սեպտեմբերի վերջերին Շաքիրին իր 4 ընկերներով Կառկառի ձորակի մէջ պաշարում են մի խումբ զինված հայեր: Կտրիճ երիտասարդները կռւի մէջ կոտորում են բոլոր քրդերին, բացի իրան Շաքիրից, որը ազատվում է միայն իր լաւ ձիու շնորհիւ»:

«Դրօշակ», 1893, N 4, էջ 3: Ի դեպ, ինչպես ցույց է տալիս ոչ հեռու ապագան, մազապուրծ Շաքիրն իր քուրդ ընկերակիցների արյան վրեժը հարյուրապատիկ հանում է հատկապես Հայոց ձորի հայ բնակչությունից: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 12:

Կացությունը Համիդյան ջարդերի ընթացքում (1894-1896). իրենց իսկ բնօրրանում հայերի ցեղասպանության առաջին արարը ներկայացնող Համիդյան ջարդերը Հայոց ձորում, ինչպես այլուր, ծայր են առնում 1894 թ. աշնանը սկզբում սովորական դարձած, սակայն օրավուր սաստկացող թալանի, բռնության և պետական մակարդակով հրահրվող խարդավանքների ու դավադրության, ապա գավառաբնակ հայության ֆիզիկական բնաջնջման բացահայտ գործողություններով:

«Դրօշակ», 1894, N 6, էջ 8 (օրինակ` «Հոկտեմբերի սկզբներին Հայոց ձորի մէջ Խեքայ նախիրը եւ Քերծայ ոչխարները տարան քիւրդերը»): Հայերին բնաջնջելու ծրագրի իրագործման նպատակով կառավարությունը բանտերից ազատ է արձակում և զինում քուրդ ավազակներին. «...Սուլթան Համիդի անուամբ կազմված զօրաբանակին մի գունդ ևս աւելացաւ Վանայ վիլայէթին մէջ, Թաֆիւրի հրամանատարութեան ներքոյ: Ամենքս սարսափով կը հետաքրքրվէինք, թէ ուր է Սուլթանի նոր գունտը և ո՞վ է Թաֆիւր: Շատ չանցաւ, Թաֆիւրն երևեցաւ Հայոց ձորի մէջ (Վանէն 4 ժամ հեռու դէպի հարաւ արևելք): Նրա մարդիկը 25-էն 30 կը հասնի, որոնք կազմված են գող մութրուբներից, աւազակ, մարդասպան քիւրդերից, որոնց կառավարութիւնը այնչափ առատօրէն ներում կը շնորհէ: Իսկ ինքը` հրամանատարը աւազակներու աւազակապետն է: Նա ասկէ քանի մը տարի առաջ արիւնըռուշտ մարդասպան և թալանող էր. նոյն իսկ Օսմանեան կառավարութեան սկսած էր նեղութիւն պատճառել, այնպէս որ ձեռք չընկնելու համար «կաչաղ» էր դարձած: Աղթամարայ վեհափառ կաթուղիկոսը գիտնալով հանդերձ Թաֆիւրի հայոց հասցրած մեծ վնասները, երկար ժամանակ գաղտնի պահեց անապատ կղզու մէջ և անցեալ տարի ներումն բերել տուեց այդ աւազակին: Թաֆիւր պաշտօնապէս կը հաղորդէ, թէ Վանայ վալին իրեն նշանակած է Հայոց ձորի մէջ խաղաղութիւն պահպանելու համար: Եւ ահա, թէ ինչպէս կը կատարէ: Մէկ օր երեկոյեան մութ ժամանակ 5 խօլամներով (և ծառայ և թիկնապահ կը նշանակէ) գիւղի մէջ վեց հարուածեան կը պարպէ և շփոթ կը հանէ: Գիւղացիներն այս աղմուկին դուրս կուգան Թաֆիւր անմիջապէս մի քանի յայտնի հայերու կը բռնէ և թևերը կապել կուտայ, ըսելով. «Դուք ծածուկ հայ կաչաղներ պահած էինք, որոնք այս րոպէիս յարձակւեցան մեր վրա, զէնք պարպեցին և փախան, հազիւ մահից ազատվեցանք: Հիմա ձեզ կապած պիտի վալիին տանեմ և ձեր ոսկորները բանտի մէջ փթեցնել տամ»: Գիւղացիները քաջ գիտնալով Բահրի փաշայի անգթութիւնն և անարդարութիւնը, միջնորդ ձգելով` ամեն մէկը 4-6 մէճիտ փրկանք կուտան և հազիւ օձիքները կազատեն: Մի ուրիշ անգամ Թաֆիւր իր խօլամներուն կը սովորեցնէ հայերի փարախներէն քանի մը հատ լաւ ոչխար հանել: Մարդիկ ճշտութեամբ պատուէրը կը կատարեն: Գիւղացիները կը հասկնան, թէ այս գողութիւն ընողը Թաֆիւր է, սակայն աւազակապետը նորէն կաղմկէ, թէ շուտ գողերը պիտի գտնէք, հայեր. ես խաղաղութիւն պահպանելու համար ղրկված եմ և իմ պարտքը պիտի կատարեմ: Հայերուն և բնիկ քիւրդերուն դատի կը կանչէ: Քիւրդեր տեսնելով Թաֆիւրի լկտիութիւնը, չեն երթար և կըսեն` Թաֆիւր մուխաննաթ աւազակ է, ոչ թէ դատաւար: Հայերը վախից կերթան և փրկանք տալով` կազատվին» («Դրօշակ», 1894, N 6, էջ 3-4): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 12-13:

Կացությունը Համիդյան ջարդերի ընթացքում (1894-1896). հայտնի է, որ 1896 թ. Հայոց ձորի գյուղերը հարձակման էին ենթարկվել Վանի Այգեստան թաղամասի մատույցներում պարտություն կրած և հետ մղված քուրդ հրոսակների կողմից. «...այն քիւրդ աշերէթներն և մահմեդական խուժանն, երբ Այգեստանի կեդրոնական թաղերու վրայ գալով, չէին կարող ներս խուժել, այլ յետս կը մղուէին կորուստներով՝ կը վերադառնային շրջակայ և Հայոց-Ձորի հայաբնակ գիւղերու վրայ, ուր մեծ կոտորած և արիւնհեղութիւն գործելով, իրենց քաղաքի պարտութեան և կորուստներու վրէժը լուծել կը կարծէին»: Սրա հետևանքով, 1896 թ. հունիսի 5-ից սկսած, Վան քաղաքում է ապաստանում նաև կոտորածից մազապուրծ «Հայոց-Ձորի շատ մը հայաբնակ գիւղերէն մեծաւ մասամբ նոր այրիացած և որբացած թշուառներու բազմութիւնն...», իսկ «Հայոց-Ձորի, Արճակի և շրջակայ ուրիշ գիւղերու գաղթականութիւնը Վան հասած ժամանակը նկատելի առաջին պարագայն էր, որ անոնք բաղկացած էին միայն տղայներէ և չափահաս կամ պառաւ կիներէ. մարդիկ սպանուած էին, իսկ երիտասարդ և գեղանի կիներ և հարսներն և մատաղ օրիորդներն առևանգուած էին»:

«Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 578, 584: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 13:

Կացությունը Համիդյան ջարդերի ընթացքում (1894-1896). Համիդյան ջարդերի արդյունքում Հայոց ձորի հայաբնակ 32 գյուղերում սպանվում է 805 անձ (738 տղամարդ, 53 կին և 14 հոգևորական), վիրավորվում` 35-ը, առևանգվում և բռնաբարվում` 25-ը, անհետանում՝ 154-ը, կրոնափոխ լինում՝ 5616-ը, վառվում է 6 եկեղեցի, կողոպտվում` 5 վանք: Ի դեպ, միայն ոճրագործ Դայֆյուրն իր հրոսակներով Կեմ և Անգղ գյուղերում սպանում է 150 հոգու:

Ի դեպ, նույն տեղեկագրի մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ զոհերի թիվը հասնում էր 850-ի («Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 581): «Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 585 («...մահմեդական կրօնի անուան պաշտպանութեան ներքև մտած են Արճէշի, Արծկէի, Գաւաշի, Կարճկանի, Խօշապի և Հայոց-Ձորի շատ մը գիւղերն»): «Արարատ», 1896, ԺԲ, էջ 582, 586: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 13:

Կացությունը Համիդյան ջարդերի ընթացքում (1894-1896). առանձնապես մեծաթիվ զոհեր են ունենում հետևյալ գյուղերը. Պլթանց` 259, Կեմ` 108, Հնդստան` 105, Քերծ` 72, Անգղ` 63, Իշխանիգոմ` 39, Խորգոմ` 34, Մարգս` 26, Քյոշկ` 22, Մյուլք` 18 և Թրքաշեն` 17: Թալանվում են Անգղի, Էրեմերի և Սրխու Սբ. Աստվածածին, Խեքի Սբ. Գևորգ վանքերը և Խոսպ, Կարմրաշեն (Ղզլդաշ), Պլթանց, Քերծ, Աստվածաշեն, Կեմ, Խորգոմ, Իշխանիգոմ, Աթանանց, Քյոշկ, Սուրբ Վարդան գյուղերի եկեղեցիները:

Հնդստանում սպանվածների թիվը ճշտվել է ըստ 2004 թ. տեղում հայտնաբերված խաչքարի արձանագրության (մանրամասն տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161): Մանրամասնությունները տե՛ս յուրաքանչյուր գյուղին վերաբերող շարադրանքում` համապատասխան ենթավերնագրի ներքո: Martyrologe arménien. Tableau officiel des massacres d’Arménie dressé après enquêtes par les six ambassades de Constantinople, et statistique dressée par des témoins oculaires grégoriens et protestants et des profanations d’églises, assassinats d’ecclésiastiques, apostasies forcées, enivèments de femmes et jeunes vierges. Par le F. Charmetant, Paris, 1896, p. 53. Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 13:

Կացությունը Համիդյան ջարդերի ընթացքում (1894-1896). Համիդյան ջարդերի ընթացքում միանգամայն կաթվածահար է լինում գավառաբնակ հայության «բնականոն» կյանքը. ամբողջովին քայքայվում է տնտեսությունը, թևածում են սովն ու համատարած վիշտը. «...գաւառակը մի երկու օրում գիւղերովն, սրբավայրերովն և հարուստ ագարակներովը ոչնչացաւ այն յայտնի աւազակ Շաքըրի և իւր արբանեակների աւարառութեամբ, հրկիզութեամբ և սպանութեամբ...: Երբ 96-ի յունիսի 3-ին Վանը վտանգի մէջ էր, Հայոց-ձորը աւելի սաստիկն էր տանջվում Շաքըրի հրոսակ խմբի ձեռումն»: Անելանելի կացությանը որևէ կերպ դիմակայելու ակնկալությամբ գավառաբնակ հայերը նույնիսկ պատրաստակամություն են հայտնում վերամկրտվելու ռուս օրթոդոքս եկեղեցու ավազանում` գոնե այդ ձևով կարողանալով զերծ մնալ ֆիզիկական բնաջնջումից: Այսօրինակ առաջարկով 1896 թ. հուլիսի սկզբին հայոցձորցիները դիմում են Վանի ռուս հյուպատոս Վ. Մաևսկուն. «...քանի մը գյուղապետներ, խնդրանքով մը Մայէվսքիի կը դիմէին և կը յայտնէին, թէ իրենք կը փափաքին ռուս եկեղեցիին յարիլ, ուստի և Բոբեր (ռուս քահանայ) կը խնդրէին»: Պատճառն այդ ձևով պաշտպանության ակնկալությունն էր ռուսական կառավարությունից: Մաևսկին իր մոտ է հրավիրում տեր Մեսրոպ Ճանիկյանին, մի քանի հայերի և բացատրում. «Կը յանձնարարեմ ձեզ համոզել այդ դժբաղդները, թէ դաւանափոխութիւնն իսկ չապահովեր Ռուսիոյ պաշտպանութիւնը: Մեր կառավարութիւնը... ներկայ պարագայից մէջ ո՛ և է պատճառաւ չուզեր գժտուիլ և գործ ունենալ թուրք դրացւոյն հետ»: Հյուպատոսի այս խրատները լսելուց հետո գավառաբնակ հայության ներկայացուցիչները հրաժարվում են իրենց մտադրությունից:

Շէրենց Գ., Սրբավայրեր, Թիֆլիս, 1902, էջ 103: Երամեան Հ., Յուշարձան, հ. Ա, Աղէքսանդրիա, 1929, էջ 394: Ի դեպ, այդօրինակ փորձն ապարդյուն էր անցել նաև Ուրմիայի ասորիների մոտ: Երամեան Հ., Յուշարձան, հ. Ա, Աղէքսանդրիա, 1929, էջ 395: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 13-14:

Կացությունը Համիդյան ջարդերի ընթացքում (1894-1896). Համիդյան եղեռնագործությունն իրապես կոտրում է Հայոց ձորի հայության ողնաշարը, և ակներև է դառնում կոտորածներից հետո հաստատված իրողությունը. գրեթե իսպառ չքացել էին նախկին զուտ հայաբնակ գյուղերը, դրանց մեծ մասում արդեն ոչ միայն քրդերն էլ ներկայություն էին, այլև վերջիններս իրենց ձեռքն էին վերցրել գյուղերի կառավարումը, հողերի և առհասարակ տնտեսական հարստությունների հիմնական մասը. «1896-ի ընդհանուր կոտորածի հետեւանքով ...հայ գիւղ չէր մնացել, որ մի աղա կամ բէյ չունենար: Ոստանի աղաները` Հայոց-Ձորին տիրելով` հասել էին մինչեւ քաղաքի արուարձանները»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 11, էջ 126: Տե՛ս նաև Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 326: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1897-1914 թթ. կառավարության քաղաքականությունը նպատակամղված էր «խաղաղ» միջոցներով հնարավորինս և վերջնականապես քայքայել Հայոց ձորի հայ բնակչության կենսական ուժերը և դժոխային պայմաններ ստեղծելով` նրանց մնացորդներին ևս դուրս մղել գավառի տարածքից: Այս ծրագրի իրականացման գլխավոր միջոցը մի կողմից արդեն իսկ ընչազուրկ գյուղացիությանը պետական տուրքերի ճնշմամբ հուսահատ վիճակի հասցնելն էր, մյուս կողմից` հայաբնակ գյուղերում քուրդ տարրի հաստատման գործընթացը: Ահա այդ տարիների կացությունը ներկայացնող մի քանի հաղորդագրություններ. 1901 թ. մայիսի 30. «...իսլամ առնելիքւորը, իր սրին շնորհիւ, գիւղացիին ամբողջ արդիւնքը իւրացնելէ ետք, օր մըն ալ, կառավարութեան ձեռամբ, անոր ստացուածքներուն տէրը դարձեր է: Հայոց ձորի ու Թիմարի մէջ հազարաւոր օրինակներ կան այս տեսակ պաշտօնական կողոպուտներուն»:

Արծրունի, Նամակ Վասպուրականից, «Հնչակ», 1901, N 5, 20 յուլիս, էջ 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1902 թ. օգոստոսի 17. «Աւելի լաւ վիճակի մէջ չեն նաև յարակից Մհամդան և Հայոց ձոր գաւառները: Այդտեղ ևս նոյն դժոխային պայմաններն են ստեղծւած հայ տարրի համար, ինչ որ Աղբակում: Այդ կողմերուն ճիշտ է այժմ առաջւայ նման կոտորածներ ,,ան մասէ,, տեղի չեն ունենում, սակայն սպանութիւններ, բռնաբարումներ, կանանց առևանգումներ, գողութիւններ և այլն տեղական ժողովուրդի առօրեայ կեանքի սովորական երևոյթներն են կազմում»:

Mars, Նամակ Պարսկա-թրքական սահմանագլխից, «Հնչակ», 1902, N 4, 1 յուլիս, էջ 30: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1904 թ. «Քրիստոնեայ ազգաբնակչութեան ոչնչացման և տնտեսապէս քայքայելու ու գաղթականութիւն առաջ բերելու համար է, որ կառավարութիւնը հնարել է հայ գիւղերում քիւրդեր բնակեցնելու ծրագիրը: Հայոց ձորի արդէն մի քանի գիւղերում, որոնք զուտ հայաբնակ էին, մօտերս եկել ու գրեթէ զօռով բնակութիւն են հաստատել քիւրդ ընտանիքներ...»:

«Դրօշակ», 1904, N 1, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1905 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1905 թ. «Հայոց ձորում, Արճակում ու քաղաքիս մէջ դարձեալ մեծ թւով սովեալներ կան և օրէցօր այդ թիւը բարձրանում է: Առանց դրսի լուրջ օգնութեան` ժողովուրդը սովամահ կը լինի: Գաղթել էլ չի կարող. դէպի ու՞ր, մի սպանդանոցից մի՞ւսը...»:

«Դրօշակ», 1905, N 6, էջ 86: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1906 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1906 թ. «Այս տարի ամբողջ Հայկայ ձորի գիւղերը, բաց առեալ մէկ-երկուսէն, ցանքի արտասովոր պակասութիւն ունեցան: Արդէն անցեալ տարիէն ցանքի պակասութիւն կար: Գարնան այս գաւառի բողոքականներու շրջանակը սերմի դրամ էր բաշխեր, որ սերմ գնեն և «կիսրար» ցանեն և արդիւնքը կիսեն շրջանակին հետ: Այժմ բողոքականները տեսնելով հունձքի հետևանքը՝ յօժարակամ հրաժարեր են «կիսրարութենէն» և իրենց տւած սերմի դրամը կը պահանջեն. բայց տւող չկայ...»:

«Դրօշակ», 1906, N 2, էջ 22: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1907 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1907 թ. «Թիմար և Հայոց ձոր գաւառները հացի պակասութեան պատճառով շատ կը նեղւին: Եթէ դրութիւնը երկու ամիս ևս անփոփոխ շարունակւէ, սովը անխուսափելի պիտի դառնայ այս շրջանի շատ մը գիւղերու մէջ: Արտաքին նպաստներ այնքան աննշան են, որ շօշափելի և իրական օգնութիւն չեն կարող ընձեռել ժողովրդին»:

«Դրօշակ», 1907, N 3, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1907 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1907 թ. մայիսի 29. «Գիւղացւոց վրայ հարստահարութեանց չափն անցաւ...: Նոր Գիւղի ռէսը, Հայոց ձորի քանի մը գիւղերու ռէսները դեռ բանտն են»:

Մարտիկ, Արեան աշխարհից, «Հնչակ», 1907, N 6, յունիս, էջ 67: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1907 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1907 թ. «Վանի կուսակալ Ալի-բէյը անլուր միջոցներով, բառի լայն իմաստով, թալանեց թէ գաւառի և թէ քաղաքի ժողովուրդը...: Ծեծից մեռել է Արատենց գիւղից մի հոգի, Նոր գիւղում մօր գրկում մի տարեկան երեխային սպանել են: Հայոց-Ձորից և միւս գիւղերից 2-300-ից աւելի կին, երեխայ և տղամարդիկ 5-6 օրից վեր քաղաքի փողոցներում գրեթէ գիշերելով, բողոքագիր են ներկայացրել հիւպատոսներին, որոնք կարծես վճռական քայլ անելու տրամադրութիւն ու հրահանգ չունին...»:

«Դրօշակ», 1907, N 6-7, էջ 83 (ի դեպ, հեռագիրն ուղարկվել էր եվրոպական մամուլին, Ֆրանսիայի, Անգլիայի և Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարներին): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1908 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1908 թ. մայիսին «...կառավարութեան ձեռք անցած թղթերու շնորհիւ` ձեռնարկուած է գիւղերու խուզարկութեան ալ, առայժմ ...բերուեցաւ... Հայոց ձորի մի գիւղէն` 25 հրացան»:

Վանեցի, Նաակ Վանից, «Հնչակ», 1908, N 6-7, յուն.-յուլիս, էջ 58: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1910 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1910 թ. աշնանը «Աւազակ Սէիտը, որ ապաստանած էր Պարսկաստան, նորից վերադարձել է ու Հայոց ձորի շրջանում սկսել է իւր շահատակութիւները...»:

«Աշխատանք», 1910, N 4, 28 նոյեմբեր, էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14:

1911 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. 1911 թ. ապրիլի 22-ին գավառում տիրող կացության մասին նշվել է. «Մեր դրութիւնը, մեր գիւղական ներքին կեանքը՝ սահմանադրութենէն առաջ կարծես աւելի անդորր, աւելի խաղաղ էր քան այժմ. արտաքին թշնամիները որքան ուժեղ կերևէին եւ միշտ սպառնալից, սակայն դարձեալ չէին կարող պատճառել մեզ այն սարսափելի վնասները յառաջ ինչ-որ կը բերէ այժմ մեր գաւառացիներու ներկայ անմիաբանութիւնը եւ գիւղական ներքին վէճերը, որոնց շնորհիւ այսօր կարգ մը գիւղերու մէջ ոչ կը համաձայնին ոչխարարած վարձել, ոչ նախրորդ, ոչ ռէս, ոչ գզիր, ոչ ջրբաշ եւ ոչ էլ քանդուած ջրի առուներ կամ ճանապարհներ շինել, գիւղական բոլոր գործերը մնացեր են երեսի վրայ, ինչ-որ պատճառ պիտի լինի անոր տնտեսութեան քայքայման: Տգիտութիւնը, որ եղեր է գիւղացու դժբախտութեան միակ պատճառը, այսօր գաւառացին ոչ միայն զայն վանելու մասին չի խորհիր, այլեւ ստեղծուած ներքին կռիւներու շնորհիւ լուսաւորութեան վառարանները, գիւղական դպրոցները անգամ գոցելու ջանքեր կանէ եւ զայն ջանացողներ ...են ...քանի մը մաքրակրօն քահանաներ եւ բռնակալութեան շրջանին, ոստիկանական պաշտօն վարող, քանի մը ռէս աղաներ»:

Ամերիկացի, Գաւառական նամականի, «Աշխատանք», 1911, N 16, 15 մայիս, էջ 9: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 14-15:

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. մի կողմից թուրքական իշխանությունների անսահման կեղեքումներն ու տարատեսակ ճնշումները, մյուս կողմից նրանց հեռահար հովանավորությամբ քրդական ցեղերի` տարահնար գազանություններով ուղեկցվող ասպատակությունները (ի դեպ, առաքինություն ասվածը հափշտակելն էր, առևանգել-բռնաբարելն ու սպանելը) երկրի բնիկներին հասցրել էին գրեթե ցնորական վիճակի: Համենայն դեպս, այդպիսի հետևության կարելի է հանգել` ծանոթանալով ընդհանուր կացության հարազատ պատկերը ներկայացնող 1912 թ. գավառում շրջագայած Վանի ռուսական փոխհյուպատոս Ս. Օլֆերիևի` լրագրող-հրապարակախոս Անտուան Բերեզովսկի-Օլգինսկուն (ծածկանունը` Տ. Օլգենին) փոխանցած տեղեկություններին: Մասնավորապես Օլֆերիևը պատմել է, որ երբ ինքն այցելել է Հայոց ձորի Հայկանետ գյուղ (թերևս խոսքը Խեք գյուղի մասին է), իրեն է մոտեցել մի աղքատ հայ գյուղացի և ռուսական մի հին ռուբլի մեկնելով` ասել. «Ես սրանից աւելի լաւ բան չունեմ. ես տալիս եմ քեզ` ինչ որ ունեմ. վեր առ այս րուբլին և միջնորդիր Ռուսաց Ցարի առաջ, որ ռուսները շուտով գան այստեղ»:

Տ. Օլգենինի մասին տե՛ս Զաքարյան Ա., Ռուս հրապարակախոս Տ. Օլգենինը Հայաստանի և հայկական հարցի մասին, «ՊԲՀ», 1989, N 4, էջ 66-84: Օլգենին Տ., Անհետացող Հայաստան, «Մշակ», 1913, N 81, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 15:

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. մեկ այլ դեպքում` այս անգամ արդեն գավառի կենտրոնական Կղզի գյուղում փոխհյուպատոսին «...ցոյց տուին մի զառամեալ և հոգեկան հիւանդ հայ ծերունու, որի ամբողջ հիւանդութիւնը այն է, որ 40 տարվայ ընթացքում ամեն օր առաւօտները դուրս է գալիս գիւղի ծայրը և նայում է դէպի հիւսիս. վերադառնալով ապա տուն` նա հառաչելով ասում է. «Ոչ, Մօսկօվ քեռիները դեռ չեն գալիս»:

Օլգենին Տ., Անհետացող Հայաստան, «Մշակ», 1913, N 81, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 15:

1913 թ․

Կացությունը նախքան Մեծ եղեռնը. առաջիկա ծրագրված ցեղասպանությունը դյուրությամբ իրագործելու նպատակով արդեն 1913 թ. թուրքական իշխանությունները ձեռնամուխ են լինում հայերի զենքերը խուզարկություններով հայտնաբերելու և բռնագրավելու գործին, սակայն նման դեպքերում գյուղացիները մեծ մասամբ կարողանում են ապահով վայրերում թաքցնել իրենց` առանց այն էլ փոքրաթիվ զենքերը, և խուզարկուները սովորաբար շատ բան չէին գտնում. «Հայոց ձորին մէջ հայ գիւղ մը խուզարկած և 2-3 զէնքեր գրաւած են»: Հենց պատերազմի սկզբում բանակի տարատեսակ կարիքները հոգալու պատրվակով գավառի հայ բնակչությունը ենթարկվում է «օրինականացված» թալանի: Ինչպես վկայում է Պլթենց գյուղի վերջին քահանա տեր Աբրահամը, միայն իրենց և կից մի քանի գյուղերից կառավարությունը բռնագրավում է մեծ քանակությամբ պարեն, հագուստ, այլ պարագաներ և պարտադրում, որ գյուղացիներն իրենց միջոցներով ապրանքները հասցնեն որոշված վայրերը. «Ոստանի կառավարութիւնը, իբրև պատերազմական տուրք, բռնի կերպով հաւաքեց Պլըտենց, Սպիտակ, Աթանանց և Քերծ գիւղերէն 570 չափ ցորեն և գարի, 40 լիտր իւղ, 150 չափ պլղուր, 120 սայլ խոտ (20–ական խուրձէն), 350 զոյգ գուլպայ, 300 զոյգ բրդէ ձեռնոց, 250 բամպակեայ բաճկոն, 570 զոյգ չարուխ, 430 ոչխար, 100 հատ պարան, 100 հատ եզ՝ իր սարքով՝ բառնալու համար: Այդ բոլոր առածները գիւղացիները իրենց կենդանիներով փոխադրեցին Սալախանան և Բաշկալէ ու հոն ամբարեցին»:

Միհր, Թղթակցութիւնք, «Կոհակ», 1913, N 29, էջ 293: Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 148: Տե՛ս նաև Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 72: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 15:

Հայոց ձորը Մեծ եղեռնի ընթացքում. պետական ծրագրով և Վանի Ջևդեթ փաշայի հրահանգով գավառի հայ ազգաբնակչության զանգվածային ոչնչացման ազդակը, ըստ էության, տրվում է 1915 թ. ապրիլի 3-ին` ի դեմս Հայոց ձորի Հիրճ գյուղում Իշխանի և նրա ընկերների դավադիր սպանության: Ընդամենը 3 օր անց` ապրիլի 6-ին, փաշան իր մոտ է կանչում Վանի առաջնորդ Եզնիկ վրդ. Ներկարարյանին և հայտարարում. «Այս երկիրը կամ հայերուն կը մնայ կամ մեզ, ուրիշ ճամբայ չկայ: Ինչ խորհիլ եւ ընել կարող էք: Կառավարութիւնը այս հանգամանքի մէջ իր ծրագրածը եւ որոշածը ընելու պարտաւոր է: Կամ Մուսուլմանութիւն կամ Քրիստոնէութիւն պիտի մնայ այս երկրին մէջ...»: Նույն օրն իսկ կառավարությունն անցնում է վաղօրոք մշակված ծրագրի իրագործմանը` ընդհանուր և լայնածավալ հարձակում գավառի հայաբնակ գյուղերի վրա: Ժամ առ ժամ ծավալվող եղեռնագործության մասին առկա են մի շարք ականատեսների վկայություններ: Նրանցից է մաշտակցի Սարգիս Վարդանյանը. «Ապրիլ 6-ն էր, երբ Հիւսէյն աղան իր 500 զինուորներով յարձակուեց Վարի Հայոց ձորի վրայ և առաջին օրը այրեց ու քարուքանդ ըրաւ 6 կտոր գիւղ՝ Բլթենց, Աթանանց, Խարականց, Մարգս, Քերծ և Գզլդաշ գիւղեր, իսկ 1915 ապրիլի 7-ին Հաթամ պէկ մօտ 1000 հոգի զօրքով յարձակուեց մեր գիւղերուն վրայ»:

«Աշխատանք», 1915, N 22, 6 յունիս, էջ 7: Տե՛ս նաև Վանեցի, Իշխանի և ընկերների դիակները, «Հորիզոն», 1915, N 127, 10 յունիս, էջ 3: Սարհադեան Ս., Կեանքիս յուշերից, Երևան, 2007, էջ 59, 82: Կոսոյեան Հ., Վան-Քաղաքամիջի ապրիլեան կռիւները, «Հայրենիք», 1928, N 12, էջ 161: Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 176: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 16:

Հայոց ձորը Մեծ եղեռնի ընթացքում. ըստ մաշտակցի Սառա Հարությունյանի վկայության` ապրիլի 7-ին «...Գաւաշի Հիւսէյն աղան մօտ 400 միլլի զինուորներով ...հասան մինչև Բլթենց, որ մեր գիւղից մէկ ժամ հեռու է և կիյնայ Ոստանի իշխանութեան տակ, սկսեցին ռմբակոծել: Մէկ ժամ վերջ, արդէն մտան գիւղը և այրեցին: Գիւղի ժողովուրդը մէկ օր առաջ արդէն քաղաք էր, այդ օր 5 ժամուն մէջ երեք գիւղ այրեցին՝ Աթանանց, Բլթենց և Սպիտակ Վանք»: Համատարած խուճապի պայմաններում սպանդից փրկվածները փորձում են ապաստանել պաշտպանության տեսանկյունից ավանդաբար ավելի հուսալի հարևան գյուղերում: Այդպես ողջ մնացած հայոցձորցիները 1-2 օրվա ընթացքում կղզիանում են միմյանցից լուր չունեցող երեք` Իշխանիգոմ, Հնդստան և Քերծ գյուղերում: Հակառակ միանգամայն անհավասար պայմանների, այնուամենայնիվ, որոշ տեղերում հայերին հաջողվում է դիմադրել, որի շնորհիվ բնակչության գոնե փոքր մասը փրկվում է. «Վերին Հայոց-Ձորում ապրիլ 6-ին ընդհարում է լինում: Գիւղերը դիմադրում են, յաղթում են մի քանի ժամ կռւելուց յետոյ, կոտորածից ազատւածները քաշւում են Վարագ և ապա իջնում են Այգեստան: Նոյն և Ներքին Հայոց-Ձոր, որ մի շարք կռիւներից յետոյ թողնում է գիւղերը և Վարագի վրայով խմբւում Այգեստանում»: Նախ դեպի Վարագ լեռ, ապա Վանի Այգեստան թաղամաս է կարողանում հասնել նաև գավառի կենտրոնական և հյուսիսարևելյան հատվածի մի քանի գյուղերի բնակիչների մի մասը. «Տօնի, Հաւշասօրիկ (ասորի), Առեղ, Խէք եւ Արատենց գիւղերու բնակիչները կոտորածի լուրը լսելով, ապրիլ 7-ի գիշերը անվնաս Վարագի լեռը կապաստանին եւ ապա Այգեստան կը մտնեն»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 178: Իշխանիգոմ գյուղում ապաստանածների ճակատագրի մասին արժեքավոր է գյուղի ծխատեր քահանայի` 1916 թ. Նոր Բայազետում տված վկայությունը. «Ապրիլ 6-ի երեկոյ և 7-ի առաւօտ մեր գիւղ փախան եկան մաս մը գիւղերի բնակիչք կոտորածէ ազատուած, մաս մը անվնաս` Կեմ, Անգղ, Աթանան, Սպիտակ վանք, Կզըլդաշ, վնասուած` Խարականց, Թրքաշէն, Մաքս, Մուլք, Մաշտակ, անվնաս: Նոյն օրը (7-ի) կէսօրից առաջ զօրք 1000-ով, 4 թնդանօթ Գավաշի Խալթ պէյ հետերնին պաշարեցին մեր գիւղ: Մեր գիւղի և գեղ լեցւած ուրիշ գիւղացիներէ մօտ 90 զինւորներով դիմադրեցին. մեր գիւղից Մուտօյեան Յակոբ, Արմենակ, Համբարձում, Գրիգոր (15) և այլք, 10 զինւոր Խորգոմից` Նշան, Օխան, Պետրոս և այլք, Քօշկից` 5` Իսրօն, Պօլկոն և այլն, մի քանի Մաշտակից և այլ գիւղերից: Կռիւ 8 ժամ տևեց: Սպանւեցաւ Գաւաշի պաղվանցի զինւոր Սարգիս: Մթնեց: Ժողովուրդ մօտ 4000 անձ քաշւեց դէպ Ս. Վարդան գիւղ ծովի կողմից: Այդտեղ ամբողջ բնակչութիւն Արտամետի կառաւարչատուն երթալու մտադիր եղաւ, մնաց, իսկ 500-ի մօտ զինւած և անզէն տղամարդիք, Բերդակի լեռնով Շուշանց գնացինք և յետոյ քաղաք (Վան): Մի քանի օր յետոյ (3) պատրոն առնելով մօտ 40 զինւոր ետ դարձան գնացին գիւղեր լրտեսելու, ուր թափուած էին բնակիչք` Արտամետ չընդունված: ...հաւաքելով լեռներից, ձորերից մօտ 3000 բնակիչ բերին Շուշանց: ...նոյն գիւղացիք Մուտօյեան Յակոբ, Իսրօն, Օղան և այլք Շուշանից Վան իջեցրին` Այգեստան: 23 օր հոն մնալէ ազատութիւն եղաւ, գիւղ գնացինք, որտեղ իմացանք 1 կին, 1 աղջիկ, 2 տղայ գերի տարած էին և Արտամետ երթալու ժամանակ սպանուած էին 60 [հոգի]. Աբրահամ աղէն, Մարտիրոսը, Յարութիւնը, Աւետիսը և այլք» (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 227, ց. 1, գ. 430, թ. 53 և շրջ.: Տե՛ս նաև Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում, հ. 1, էջ 160-161): Եղելությունը վավերացրել է ազգային հերոս Եղիազար Հակոբյանը (տե՛ս Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 2: Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 92): Մանրամասները տե՛ս Հնդստան գյուղի բաժնում, էջ 155: «Քերձ.–Ապրիլ 7-ին եւ 8-ին գիւղը կը լեցուին Պլթենց եւ Աթանանց գիւղի բնակիչները եւ Կզլտաշի գիւղացիութեան մէկ մասը: Այս ամբողջ գիւղացիութիւնը անվնաս կը մնայ դաշնակցական Պլթինցի Տիգրանի ղեկավարութեան տակ մինչեւ ապրիլ 20-ը: Ապրիլ 21-ին Պախւանցի Հիւսէյն աղան, մօտ 500 հեծեալ եւ հետեւակ միլլիներով եւ ոստիկաններով կը յարձակին գիւղին վրայ, բայց անզօր կըլլայ գիւղը գրաւելու: Պլթինցի Տիգրանի, Աթանանցի Տէր Յովակիմի, Քերձցի Յովհաննէսի եւ Նշանի ղեկավարութեամբ մղուած դիմադրութիւնը կը տեւէ ամբողջ օրը: Կռիւի ընթացքին կը սպաննուին 20 հայեր՝ կին եւ տղաներ: Մութը իջնելուն գիւղացիութիւնը կը բարձրանայ Արտօս լեռը եւ ապա կիջնէ Փեսանդաշտ, ուր աւելի քան 15000 ժողովուրդ իր թեւերուն տակ առած կը պաշտպանուէր դաշնակցական գաւառական գործիչ եւ մարտիկ Լեւոն Շաղօյեանը: Քերձի գիւղացիութենէն շատ փոքրիկ մաս մը միայն անցաւ Վարագ եւ անկէ Այգեստան» (Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 93-94): Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 74, թ. 47: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 16-17:

Հայոց ձորը Մեծ եղեռնի ընթացքում. ըստ Այգեստան հասած հայոցձորցիների` թուրքերը մի շարք գյուղերում բնակիչներին կոտորելու համար գործադրում են հետևյալ ծրագիրը. նրանք, երկու բանակ կազմած, հրետանիներով անցնում են գյուղերով: Ընդ որում, առաջին գումարտակը գնումներ է կատարում և գյուղացիներին վճարում գնած ապրանքների համար, իսկ տեղ հասած երկրորդ գումարտակը հարձակվում և կոտորում է բոլոր նրանց, ովքեր զինվորականությանն իրենց ապրանքները վաճառելու հարմար առիթը բաց չթողնելու նպատակով ոգևորված մոտեցել էին իրենց:

Ռշտունի Ե., Վանի դէպքերը եւ ինքնապաշտպանութիւնը, «Կոչնակ», 1916, N 7, էջ 169: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 17:

Հայոց ձորը Մեծ եղեռնի ընթացքում. հայտնի է, որ ընդհանուր կոտորածից զերծ մնացած և այդ օրերի միակ ապահով վայրը` պաշարված Այգեստան հասնելու փորձ արած մի մեծ խումբ հայոցձորցիներ էլ թուրք զինվորականության հետ բախվում են ապրիլի 13-ին. «...հազարաւոր փախստականներու նոր կծիկ մը կը քակւի, այս անգամ Հայոց-Ձորի շրջանէն: Ապրիլ 13-ի առաւօտ, բուռն հրացանաձգութեան ձայներ կը լսուին Այգեստանին մօտակայ՝ հարաւ-արեւելք ուղղութեամբ, Կուռուպաշ գիւղէն: Հայոց-Ձորէն եկող հայ զինուած գիւղացիներ, Այգեստան իջնելու ճանապարհին, կը հանդիպին Հաջի Բէքրի զօրանոցի թուրք միլլիներուն եւ տեղի կունենայ անհաւասար կռիւ մը: Գիւղացիները... ըստիպուած կըլլան անհաշիւ կրակ բանալ եւ ինքզինքնին ձգել Վարագի լեռան ստորոտները: Հայերը կուտան 3 ըսպանւած եւ 6 վիրաւոր. իսկ թուրքերը կը թողուն 6 դիակներ...»:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 91: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 17:

Հայոց ձորը Մեծ եղեռնի ընթացքում. ինչ վերաբերում է հայոցձորցի (նաև արճակցի) գերեվարված մեծաթիվ կանանց ու երեխաներին, ապա Ջևդեթ փաշան վերջիններիս օգտագործում է պաշարված, սակայն աննկուն Այգեստանի դիմադրությունը կոտրելու նպատակով և 1915 թ. ապրիլի 26-ին ծայրահեղորեն հյուծված մարդկային այս զանգվածն ուղղորդում դեպի Այգեստան. «Թշնամին ժամ մը առաջ Հայոց ձորի և Արտամետի գաղթական կիներ ու երախաներ բերելով` Արարքի կողմէն մեր դիրքերը ղրկեց...»: Այս կերպ Ջևդեթը հույս ուներ, որ առանց այն էլ պարենի սղությունից տանջվող այգեստանցիներին կարող էր դրդել անձնատուր լինելու. «Արճակի եւ Հայոց-Ձորի շրջաններու աւելի քան 15000 գաղթականութեան այսպէս յեղակարծօրէն Այգեստանի մէջ կուտակումը պարզապէս աղետալի հարուած մըն էր ինքնապաշտպանութեան գործին: Ամենէն առաջ Վանի երկու դրացի հայաշատ եւ համեմատաբար շէն գաւառները՝ Արճակը եւ Հայոց-Ձորը՝ Այգեստանի կռիւներու առաջին իսկ օրերուն կամայանային... 15000-ի հասնող գաղթականութիւնը իր հետ կը բերէր լքում ու յուսահատութիւն միայն, որ ծանրօրէն կանդրադառնար Այգեստանի պաշարուած հայութեան վրայ՝ վարակելով մինչեւ անգամ ինքնապաշտպան մարտիկները...»: Ի դեպ, Ջևդեթ փաշան համանման ռազմավարություն է կիրառում նաև Փեսանդաշտի պաշտպանների նկատմամբ. «Գյավաշի, Հայոց ձորի, Թիմարի ժողովուրդեն մոտ 8000 հոգի (մեծ մասամբ կին ու երեխա) կառավարությունը հետզհետե սարերով քշելով, կճամբե Փեսանդաշտ` կռվողները սովամահ ընելու նպատակով»:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1924, N 1, էջ 94-95, 1925, N 6, էջ 74: Վշտապատում. Հայոց Մեծ եղեռնը ականատեսների աչքերով, Երևան, 2005, էջ 175-176: Տե՛ս նաև Հուշագրական ժառանգություն, Երևան, 2011, էջ 337: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 17:

Հայոց ձորը Մեծ եղեռնի ընթացքում. այսպիսով, 1915 թ. ապրիլ ամսվա ընթացքում իսպառ ամայանում է Հայաստանի` նախօրեին շուրջ 10.000 հայ բնակիչ ունեցող նվիրական և դեռևս հայահոծ գավառներից մեկը, իսկ նրա տառապած հողի յուրաքանչյուր թիզը հայի արյամբ ներկած Ջևդեթ փաշան Եզնիկ վարդապետին ժամանակի թուրք կառավարության պաշտոնատարներին հատուկ լկտիությամբ հայտարարում է. «Ամբողջ Հայոց-Ձորն ու Արճակը, ինչպէս նաեւ Թիմարի մեծ մասն իրենց արժանի պատիժը գտան...»: Հայտնի է, որ Փեսանդաշտում և Վանի Այգեստան թաղամասում ապաստանած հայոցձորցիներն ըստ կարելվույն մասնակցում են շուրջ մեկ ամիս տևած ինքնապաշտպանական մարտերին և ի վերջո թուրքական պաշարումից ազատվում մայիսի 6-ին:

Մխիթարեան Օ., Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, «Հայրենիք», 1925, N 3, էջ 114: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 17:

Հայոց ձորը 1915 թ. մայիսի 6-ից մինչև հուլիսի 19-ը. թուրքերի փախուստից հետո Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ Վանում ձևավորվում է նահանգային կառավարություն, իսկ մերձակա գավառների համար էլ նշանակվում են գավառապետեր: Հայոց ձորում գավառապետությունը վստահվում է Նշան Նալբանդյանին: Վերջինս մայիսի 22-ին տեղեկացնում է գավառի ցանքատարածությունների բարձիթողի վիճակի մասին. «...գիւղացիք իրենց ցանքեր չեն կրնար տիրութիւն անել, որովհետև ոչ մարդ ունին և ոչ տաւար»: Արամ Մանուկյանին հղված հերթական նամակով արդեն հունիսի 3-ին Ն. Նալբանդյանը նշում է. «Ոչխրանից և Տէմկօսնիի ռուսական կօրտօնները վերցուեցան, իսկ Կասրիկի կօրտօնից տեղեկութիւն չունինք, Նորդուզի ժողովուրդը կը քաշուի Հայոց-Ձոր և Խօշապի հայ գիւղեր», իսկ հունիսի 6-ին գավառապետն արձանագրում է կամավորների համար 300 չափ ցորեն, տարեկան, գարի հավաքել չկարողանալու իրողությունը, քանի որ «...ռուս բանակը արդեն եկած էր Նոր-գիւղ, Հնդստան... երկու գիւղերի ցանքերը փճացուցած, ինչպէս նաև Առեղին ատկէ ի զատ ձեռք ընկած գարի, ցորեն, ալիւր խլած ու կերած են, մի քանի հատ ալ հոր ամբողջապէս վերցուցած են: Մեր շրջանի 5-6 գիւղերէն ալ 8-ական գրւանկա, 12-ական չափ հաց տարան իրենց բանակին: ...անհնար է 300 չափ հաւաքել, առայժմ 100 չափի խօսք կուտանք...»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 1, թ. 20: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 87: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 7, թ. 27: Տե՛ս նաև նշվ. աշխ., էջ 128: ՀԱԴ, ֆ. 242, ց. 1, գ. 12, թ. 8-9: Տե՛ս նաև նշվ. աշխ., էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 17-18:

Հայոց ձորը 1915 թ. մայիսի 6-ից մինչև հուլիսի 19-ը. Հայոց ձորի նորաստեղծ վարչակազմի մասին ավելի հանգամանալից տեղեկություններ է հաղորդում հունիսի 15 թվակիր վավերագիրը, որի համաձայն՝ գավառապետ Նշան Նալբանդյանի օգնականն էր Ստեփան Համբարձումյանը, ոստիկանապետը՝ Մարտիրոս Կոսոյանը, քարտուղարը՝ Գրիգոր Պետրոսյանը, ոստիկաններն էին Արշակ Միրզոյանը, Միհրան Պարտիզպանյանը, Արշակ Բաղեշցյանը, Տիգրան Բնեյանը, Սարգիս Տեհերցյանը, Միհրան Տեր-Հարությունյանը, Հարություն Բաղդասարյանը, Նշան Ավետիսյանը, Մամբրե Սիմոնյանը, Հարություն Նորդուզցյանը, Լևոն Շատվորյանը, Տիգրան Նահապետյանը, Համբարձում Մանուկյանը, Հայրիկ Եղիազարյանը, Բաղդասար Երեցյանը և Ճոչաղա Գաբրիելյանը, իսկ ոստիկանական քննիչն էր Արմենակ Եկարյանը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 11, թ. 23: Տե՛ս նաև գ. 10, թ. 124: Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 74, թ. 55: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 18:

Գրչօջախներ

Ինչպես Հայաստանի որևէ այլ գավառի տարածքում, այնպես էլ Հայոց ձորի զանազան վանքերում և եկեղեցիներում դարերի ընթացքում ստեղծվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնց մի փոքր մասը, անցնելով ամեն տեսակ փորձություններով, կա՛մ հասել է մինչև մեր օրերը, կա՛մ անհետ կորել: Սակայն պահպանվել են դրանց երբեմնի գոյությունը հավաստող գրավոր հիշատակություններ: Ընդհանուր առմամբ հայտնի է Հայոց ձորում ԺԴ-ԺԷ դարերում ստեղծված շուրջ մեկ տասնյակ ձեռագիր: Հիմք ընդունելով առկա վկայությունները` կարելի է նշել, որ գավառի տարածքում գրչության` առավել հայտնի և արդյունավետ կենտրոններ են եղել Սրխու և Անգղա (Գաբենից) վանքերը և գյուղական մի շարք եկեղեցիներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 32:

Աշխարհագրական միջավայր

Հայոց ձորը գտնվում է Վանա լճի հարավարևելյան անկյան մոտ և զբաղեցնում լիճ թափվող Անգղ գետի ստորին և միջին հոսանքի ավազանը: Ընդ որում, մեծագույն մասը ձգվում է հենց ավազանի սահմաններն ուրվագծող և բնական յուրօրինակ շրջափակ պարսպի դեր կատարող ջրբաժան լեռնաճյուղերով: Հարավային ճյուղը սկիզբ է առնում Արտոսից (3554 մ), շարունակվում արևելյան լեռնաճյուղով և հասնում Բաշետ լեռնագագաթ (3750 մ), ապա թեքվում է դեպի հյուսիս և Սուտիս (3150 մ), Աբուսեթ (2558 մ) գագաթներից հետո` արդեն Անգղի աջ կողմում, Ղազան լեռնագագաթով ուղղվում դեպի արևմուտք և Ռուսա ծովի հյուսիսով ձգվում է Նորգյուղի (Ջադիթաշմիշ) բլրաշարով, մարում Արտամետ-Մաշկագտակ միջնահատվածում:

Անգղ գետը վերին հոսանքի շրջանում ավելի հայտնի է Խոշաբ անվամբ. «Խօշապայ (քաղցր ջուր) կամ Անգղայ գետը, որ բղխում է Անձաւացեաց արևելեան լեռներից, Հայոց-ձորը բաժանում է հարաւային և հիւսիսային մասերի, արևելքից արևմուտք ուղղելով իւր գնացք` թափվում է Վանայ ծով» (Շէրենց Գ., Սրբավայրեր, Թիֆլիս, 1902, էջ 99): Նաև` «Չուխ ու Գարահիսար լեռներէն բղխած բազմաթիւ վտակներէն կը կազմւի այս գետը, որը անցնելով Խօշաբ գաւառի արեւելքէն դէպի արեւմուտք, կը մտնէ Հայոց-Ձոր` Հնտստան գիւղի մօտով եւ անցնելով գիւղախումբիս երկարութեամբ կը թափի Վանայ ծով` Անգղայ գետ անունով, եւ երկու մասի կը բաժանէ Հայոց-Ձորը` հիւսիսային ու հարա-ւային: Թէեւ գարնան սկզբէն մինչեւ վերջի աշունը առատութեամբ կը հոսէ այս գետը, բայց դժբախտաբար Հայոց-Ձորի գիւղերը շատ քիչ կօգտւին նորա ջուրէն, եթէ նկատի չունենանք մի քանի գիւղերը եւ աշխատեցուցած ջրաղացները: Գիւղացիք կօգտւին նաեւ գետի պարունակած տառեխ ձուկէն» (Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 5): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 6:

Հակառակ ընդհանուր առմամբ լեռնային բնաշխարհի՝ գավառը հարուստ է նաև Անգղ գետի երկու ափերին՝ նրա հոսանքի ողջ երկարությամբ տարածվող լայնարձակ հարթավայրերով. «Հայոց-Ձորը` շրջափակւած Վան-Տոսպի, Խօշաբի, Նորտուզի, Շատախի եւ Վանայ ծովու մէջտեղը ...երկար ձորադաշտ մէ, եւ եթէ երբէք չը լինէին մի քանի բլրակներն ու Հայկաբերդի քարաժայռը` Հայոց-Ձորը ընդարձակ դաշտագետին մը կը լինէր վարուցանքի համար»:

Ա. Մենակ, նշվ. հոդվ., «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 6:

Բնակչություն

Հազարամյակներ շարունակ և մինչև 1918 թ. մարտ ամիսը Հայոց ձորը գլխավորապես բնակեցված է եղել երկրի բնիկներով` հայերով, իսկ գավառի տարածքում գոյություն ունեցող գյուղերն ու ժամանակի ընթացքում տարբեր պատճառներով ամայացած նախկին բնակավայրերի` գյուղատեղիների ընդհանուր թվաքանակը, որն անցնում է հարյուրից, թույլ է տալիս ենթադրել, որ, օրինակ, Արծրունյաց թագավորության շրջանում կամ նույնիսկ ԺԴ-ԺԵ դարերում (անգամ Լենկթեմուրի արշավանքներից հետո) գավառն ունեցել է առնվազն 100.000 բնակիչ (մեկ գյուղի բնակչության միջին թվաքանակը 1.000 շունչ հաշվելով):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 26:

Հայոց ձորում բնակչության թվաքանակը կտրուկ նվազում է ԺԶ-ԺԷ դարերում ծավալված թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքով, սակայն դրանով հանդերձ` դեռևս շարունակում է պահպանել գրեթե միատարր ազգային կազմը: Ավանդաբար վկայվել է, որ ԺԸ դարի 2-րդ կեսին գավառն ուներ շուրջ 15.000 հայ բնակիչ. «...մօտաւորապէս 100-150 տարի առաջ ունեցեր է մօտ 2000 տուն հայ եւ 15000 բնակիչ...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 26-27:

Հարևան Ոստանի (Գյավաշ) հետ ներկայացրած տվյալներից մեկի համաձայն` 1880 թ. զույգ գավառները միասին ունեին 96 գյուղ և 22.200 բնակիչ (18.830 հայ, 3.370 քուրդ): 1883 թ. գավառում արձանագրվել է 35 գյուղ` 8.500 բնակիչ, որից 7.500` հայեր, կամ «...Հայոց-Ձորն ունեցեր է 1.650 տուն եւ 8.500 բնակիչ, որմէ 7500-ը հայեր եղած են...»: Գավառաբնակ հայերի թվաքանակը կտրուկ նվազում է 1894-1896 թթ.` Համիդյան ջարդերի ժամանակ, ընդ որում, ոչ այնքան սպանվածների, որքան հալածանքներից խույս տված և հայրենի եզերքը ճարահատ լքածների հետևանքով:

Թոխմախեան Ա., Թիւրքաց Հայաստան, մաս Ա, «Մշակ», 1881, N 121, 3 յուլիս, էջ 1:

Ըստ 1909 թ. Տրապիզոնում հրատարակված «Ներկայ սովը եւ իւր պատճառները» ուսումնասիրության հեղինակ Մալխասի` 1895 թ. «Հայոց-Ձորի բնակչութիւնը 1502 տուն կը հաշւէ եւ իւրաքանչիւր տուն 7 անձերէ բաղկացած ընդունելով... ընդամէնը 10514 բնակիչ...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, էջ 3-4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 27:

Համիդյան ջարդերից հետո Հայոց ձորում կրճատվում է ոչ միայն հայ ազգաբնակչության, այլև զուտ հայաբնակ գյուղերի թվաքանակը: 1911 թ. պատկերը հետևյալն էր. «Այժմ Հայոց-Ձորը ունի ընդամէնը 36 գիւղ, որոնցմէ միմիայն 14-ը զուտ հայաբնակ են, 8-ը քրտաբնակ, 1-ը ասորաբնակ եւ մնացած 12-ը հայերով ու քուրտերով խառը բնակւած, իսկ 1-ը` հայերով ու ասորիներով...»: Նույն թվականին կառավարության կատարած վիճակագրության համաձայն` «Հայոց-ձորի 36 գիւղերը ունին 1319 տուն եւ 8250 բնակիչ, որմէ 6000-ը հայեր են, 1710-ը` քիւրտեր եւ 540-ը ասորիներ...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 3, 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 27:

Իշխանությունների վարած ազգային և տնտեսական խտրական քաղաքականության հետևանքով դեռևս նախքան Համիդյան ջարդերը, բայց հատկապես դրանից հետո գավառում սկսում է ծայր առնել արտագաղթը: 1911 թ. միայն Ներքին Հայոց ձորի գյուղերից դեպի «...Պօլիս, Ամերիկա և Կովկաս պանդխտած են աւելի քան 350 անձ»:

Ամերիկացի, Գավառական նամականի, «Աշխատանք», 1911, N 22, 3 յուլիս, էջ 10: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 27:

Հարկ է նշել, որ Հայոց ձորի հայ բնակչության թվում հիմնական մաս կազմող տեղացիների կողքին, հատկապես ԺԹ դարի վերջերից սկսած, բնակություն են հաստատում նաև որոշ թվով հարևան գավառներից (խոսքը Հայոց ձորից հարավ և արևելք ընկած գավառների մասին է) փոխադրված հայեր, որոնք իրենց հերթին ծննդավայրը լքել էին է՛լ առավել անօրինակ հալածանքների պատճառով. «Հայոց-Ձորի հայերը իսկական բնակիչներն են. կան նաեւ եկւորներ Նորտուզի, Շատախի եւ Բարվարի (Ոզմ) կողմերէն, որոնք չունենալով սեփական հող` կապրեն արհեստներով (շալագործութիւն եւ թաղիքագործութիւն) եւ շատերը ծառայութեամբ` հողատէրերու քով...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 4: Նաև` «Կայ գաղթականների մի ուրիշ խումբ, որ իր տեղից հեռանալով բնակութիւնը հաստատում է ոչ թէ օտար երկրներում կամ Վան քաղաքում, այլ նոյնիսկ դրացի կամ հեռաւոր նահանգապետական գիւղերում: Այսպէս Հայոց ձոր, Թիմար, մասամբ նաև Գաւաշ, Կարճկան, Մոկս գաւառներում և գիւղախմբերում կան բաւական թուով նորդուզցի, աղբակցի, ալջաւազցի, արճէշցի գաղթականներ» (Ծերուկ, Վանի նահանգը ներկայումս, «Մուրճ», 1904, N 4, էջ 27): Ի դեպ, գավառի տարբեր գյուղերում Մոկսի (երբեմն նշվել է Բարվարի գավառի կազմում) Ոզմ գյուղից փոխադրված հայերի գոյության մասին իր հուշերում վկայել է նաև ոզմեցի Ա. Ամրիկյանը (Հուշագրական ժառանգություն, էջ 289, 313): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 27-28:

Ինչ վերաբերում է այլազգիներին, ապա սրանց մեջ առաջին հերթին հիշատակելի են քրդերը, որոնք Հայոց ձորում որպես մշտական (նստակյաց) բնակիչներ հայտնվել են միայն ԺԹ դարում, այն էլ մի քանի աննշան գյուղերում, ընդ որում, ժամանակի ընթացքում (ոչ երբեք աշխատանքով ու ազնիվ վաստակով, այլ բռնությամբ և ավազակությամբ) կարողացել էին տիրապետել բավական ընդարձակ հողատարածությունների. «Քիւրտերը նորեկներ են, որոնք շրջապատուած են զանազան գիւղերու մէջ կամ ազատ հողերու վրայ նոր գիւղեր հիմնած են անցեալ ԺԹ-րդ դարու մէջ, ժամանակի ընթացքին զանազան միջոցներով (գնելով ու բռնութեամբ) տիրանալով շատ մը հողերու. կան նաեւ քիւրտեր, որոնք չունենալով սեփական հող–ինչպէս Աստուածաշէնի, Կասրիկի ու Հիրճի քիւրտերը–կը պարապեն մրիբայութեամբ կամ իճարայով հողեր վերցնելով...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:

Վերջին տեղը զբաղեցնում էին ԺԹ դարի ընթացքում գավառի տարածք թափանցած փոքրաթիվ ասորիները, որոնք մինչև 1915 թ. բնակվում էին Հավշասոր և Տոնի լեռնային գյուղերում, ընդ որում, սեփական հող չունենալու պատճառով հաճախ նաև փոփոխում էին իրենց բնակության վայրը: Այսպիսով, ժամանակի ընթացքում շարունակաբար նվազելով` Մեծ եղեռնի նախօրեին Հայոց ձորն ուներ միայն շուրջ 6000 հայ բնակիչ: Նրանք էլ նախ ապրիլյան կոտորածների, ապա նաև հուլիսյան մահաբեր և վերջինիս հաջորդած ևս երկու ոչ պակաս կորստաբեր գաղթերի հետևանքով թվապես այնքան էին նվազել, որ 1916 թ. նոյեմբերին` արդեն երրորդ հարկադիր գաղթի նախօրեին, կազմում էին ընդամենը 2200 բնակիչ:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 4: Հուր, Չորրորդ նահանջէն յետոյ, «Հորիզոն», 1916, N 273, 7 դեկտեմբեր, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:)

1917 թ. հունիսի 18 թվակիր նամակն էլ պարզում է, որ երրորդ գաղթի պատճառած կորուստներից հետո դարձյալ Հայրենիքում վերահաստատվելու համար իրենց մեջ ուժ է գտնում ընդամենը 1200 մարդ. «Այժմ Վասպուրականում հայ ժողովուրդ հաշււում է 17.000, որը տեղաւորւած է այս կերպ. Քաղաքում 4.000, Թիմարի շրջանում 7.000, Վան-Տոսպի-2.500, Արճակ, Սարայ-1.500, Հայոց Ձոր-1.200, Բերկրի-Աբաղա-800»:

Ա-Դօ, Վան, «Հորիզոն», 1917, N 136, 1 յուլիս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:

Հայոց ձորում հայ բնակչության թվաքանակի գրեթե նույնպիսի կացություն է արձանագրվում նաև 1917 թ. հոկտեմբերին (1204 շունչ): Պատմության չար անիվը, սակայն, Հայրենիքին մինչև վերջ կառչած ու առանց հարազատ օրրանի իրենց ոչ մի կերպ չպատկերացրած հենց այս վերջին 1200-ի համար առավել դաժան ճակատագիր էր վերապահել, քանի որ 1918 թ. մարտյան գաղթից հետո նրանց նույնիսկ թույլ չի տրվում Երևանի գավառ փոխադրվել: Մինչդեռ նրանցից շատերը դեռևս նախորդ գաղթերից հետո ժամանակավորապես հենց այստեղ էին ապաստանել իրենց ընտանիքի անդամներին, հարազատներին կամ համագավառացիներին: Քառամյա անօրինակ մղձավանջից հետո հայրենազրկված հայոցձորցիները ցեղասպանությունը վերապրած իրենց հարյուր հազարավոր ազգակիցների նման սփռվում են աշխարհով մեկ: Հատուկտոր ու կցկտուր են նաև նրանց գոյության մասին վկայող տեղեկությունները: Այսպես` 1919 թ. մարտին Հովհաննես Պետրոսյանը հորեղբոր, կնոջ` Խումարի, մոր` Սասունի, եղբայրներ Սահակի, Օհաննեսի, հորեղբոր տղայի` Մանուկի, Արամ Տեր-Աբրահամյանը կնոջ` Եվայի, դստեր` Քարմիլեի, հորեղբոր հետ հանգրվանել էին Բաղդադի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում և օգնություն էին խնդրում իրենց ամերիկացի ազգականներից: Հայոցձորցի Նշան Մանուկյանը և Մելքոն Թովմասյանի` 5 շնչից բաղկացած ընտանիքը 1919 թ. ամռանը հիշվում են Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում: Նույն թվականի աշնանը Մանուկ Հակոբյանի ընտանիքը (7 շունչ) գտնվում էր Երևանում:

Յ. Մ., Երկրի վերաշինութեան շուրջը, «Հորիզոն», 1917, N 230, 28 հոկտեմբեր, էջ 4: «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 18, էջ 576, N 34, էջ 1103, N 44, էջ 1420: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:

Նախքան 1915 թ. գավառի որևէ գյուղում բուժարան չի եղել: Նույնիսկ շրջիկ բժիշկ չեն ունեցել: Թերևս այդ պակասը լրացվել է Վան քաղաքին մերձակա լինելու հանգամանքով. բնակիչներն անհրաժեշտության դեպքում օգտվում էին քաղաքի բժշկական հաստատությունների ծառայություններից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:

Հաղորդակցության ուղիներ

Հայոց ձորը հարևանակից 5 գավառներից 4-ի հետ (բացառությամբ Արճակ գավառի) հնուց ի վեր հաղորդակցվել է տարանցիկ ճանապարհներով: Դրանցից երեքը տարածք են թափանցել հյուսիսից և գավառը կապել Վան-Տոսպի հետ (Սուրբ Վարդան-Արտամետ, Ոչխարանց-Կուռուպաշ և Տոնի-Կուռուպաշ ուղղություններով), երկուսը հաղորդակցումն ապահովել են արևելքից սահմանակցող Խոշաբ գավառով (Անգղի հովտով` Հնդստան-Զեռնակ և Դեմկոսնի-Պաղաաղնի ուղղություններով), մեկը` Սիսեռկա կիրճով (Կարմրաքար-Գյորենդաշտ գծով)՝ Շատախի հետ, իսկ վերջինը կապվում էր Գյավաշին (Աթանանց-Ոստան գծով):

Շէրենց Գ., Սրբավայրեր, Թիֆլիս, 1902, էջ 97-98 («...անցնելով գեղեցիկն Արտամետի, Ս. Վարդան գիւղերի մրգառատ այգեստանեաց միջով` մտնենք նախ Հայոց-ձորի արևմտեան մասն»): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 10:

Հակառակ այն հանգամանքի, որ գավառի տարածքով անցնող ճանապարհներից մի քանիսն ունեին նաև միջպետական նշանակություն, այնուամենայնիվ, Մեծ եղեռնի նախօրեին դրանք հիմնականում անխնամ էին և նույնիսկ դժվարանցանելի. «...կանցնին Արտամետի սարը, Խարամկայ (Կեմ գիւղի մօտ) եւ Նոր գիւղի կիրճերէն (գեատուկ), որոնք սակայն շատ դժուարանցանելի են քարոտ ու հարթուած չը լինելուն պատճառով, չը նայած որ այդ ճանապարհները կառավարական կը համարուին ու կապուած են ներքին գաւառներու հետ եւ ճանապարհներ են Բաղէշի, Բաշկալէի, Պարսկաստանի եւ Մուսուլի»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 4: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 10:

Երկրաշարժ
1646 թ․

Ինչպես ողջ Հայկական բարձրավանդակը, այնպես էլ Վասպուրական աշխարհը դարերի ընթացքում վկան է եղել բազմաթիվ կործանարար երկրաշարժերի, սակայն մասնավորապես Հայոց ձոր գավառի համար աղետալի հետևանքներ են ունեցել ԺԷ դարում արձանագրված մի քանիսը: Դրանցից առաջինը տեղի է ունեցել 1646 թ.: Մարտի 28-ին երկրաշարժը կրկին ցնցում է Հայոց ձորը. «...մանաւանդ Վանայ քաղաքին, գեղա[ւ]րէիւքն եւ յՈստանայ մինչ ի Խօշաբ, զի ի յԱւագ մեծի ուրբաթի գիշեր լոյսն ի շաբաթ, որ էր Զատիկ, Աստուած բարկացաւ և շարժեաց զերկիր ի բազում տեղիս և այն որ ի Վան և յՈստան շարժեաց: Մարդ ոք չէր տեսեալ և ոչ ի պատմութեանց լուեալ, զի ո՛չ վանք մնաց, ոչ քաղաք, ոչ գեւղ և ոչ շինութիւն, զի Խ (40) եկեղեցի Վանայ բոլոր մինչ ի Հայկաձոր ի հիմանց բլան, այն հրաշի աւրն և սուգ ածին քրիստոնէից և զաւերումն տանց և բարձրաշէն ապարանից. և զմնացեալ մարդ, կին և տղայ և անասուն, որ ի տան հողի տակն մնացին, չկարողացաք իմանալ և ի գիր արկանել, զի անթիւ էր...»: Այս երկրաշարժից առավել վնասվում է Նորգյուղը:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 204, 240-241: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 10-11:

1648 թ․

1648 թ. ապրիլի 2-ին Դավրեժից մինչև Վան հասած հերթական ուժեղ երկրաշարժը Հայոց ձորում կործանում է Խեքի, Էրեմերի և Սրխու վանքերն ու Նորգյուղի եկեղեցին:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 377-378: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

1891 թ․

1891 թ. հունվարի 25-ի երկրաշարժից տուժում է նաև Հիրճ գյուղը. «Հայոց-Ձորի Յերճ գիւղին մէջ մէկ քանի անձինք փլատակաց ներքև մնալով մեռան»:

«Նոր-Դար», 1891, N 46, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 11:

Անվան ծագում

Գավառի Հայոց ձոր անվանումը ծագում է հայոց ծննդաբանական դիցավեպով փոխանցված հայ ժողովրդի անվանադիր նախնի և ռազմի գերագույն աստված Հայկ Նահապետից. «Բայց զտեղի ճակատուն շինէ դաստակերտ, եւ անուն կոչէ Հայք, վասն յաղթութեան պատերազմին. այսորիկ աղագաւ եւ գաւառն այժմ անուանի Հայոց ձոր...: Իսկ աշխարհս մեր կոչի յանուն նախնւոյն մերոյ Հայկայ՝ Հայք»։

Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1991, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 6:

Գավառի երկրորդ` լայնորեն շրջանառված Երվանդունիքի նախնական անվանաձևն էր հայ պատմագրության մեջ ավանդված և Թ դարի իրադարձությունների առիթով վկայված Արուանթունին: Վերջինս ծագում է մ.թ.ա. Է-Դ դարերում սկզբնապես այս և շրջակա գավառների տարածքում քաղաքական գործունեություն ծավալած Երվանդունի արքայատոհմի անունից, որը փոխանցվել էր տոհմի ոստան գավառին. «Պլինիոսը այդ երկրամասում հիշատակում է Օրոանդների (Oroandes) ցեղը, որ ապրում էր Գավգամելա քաղաքից արևելք: Դա համընկնում է ժամանակակից Ռևանդուզի շրջանին», իսկ Հայոց ձոր-Երվանդունիքն էլ գտնվում է հենց Ռևանդուզից արևելք, ուստի ՕրոանդԱրուանթունի-Երվանդունի նույնականությունը որևէ կասկածի տեղիք չի տալիս:

Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Երևան, 1978, էջ 208: Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 1, Երևան, 1971, էջ 439-440: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 6:

Տնտեսություն

Հայոց ձորում բնակչության տնտեսական կարողությունները հենված են եղել առաջին հերթին երկրագործության (մասնակիորեն` նաև այգեգործության), ապա անասնապահության, իսկ անհամեմատ ավելի նվազ չափով` ջրաղացների գործունեության և արհեստագործական արտադրանքի վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28-29:

Երկրագործություն. բավականաչափ լայնարձակ տարածությունների առկայությամբ պայմանավորված` հնուց ի վեր գավառը Հայաստանի առավել հացառատ կենտրոններից մեկն էր. «Ժողովուրդն առ հասարակ երկրագործ է ու կը մշակեն ցորեն (աշնանացան, գարնանացան ու աւետիք), հաճար (տարեկան), գարի, կորեկ, սխտոր, սոխ, շողգամ, փաթաթէզ, կլուլ, բակլայ, ոսպ, կանափ, կանճլակ, ծխախոտ, եւ այլն բանջարեղէններ եւ ընդեղեններ: Մի քանի գիւղեր ունին պտղատու ծառաստաններ եւ նշանաւոր է Խորգոմի, Քէօշկի ու Խառնուրդի խնձորը. խաղողի թուփեր շատ քիչ տեղեր կը գտնւին: Կաղամախի պուրակներ եւ սօսիի ծառեր կը գտնւին Հնտստան, Պլթենց եւ Ս. Վարդան գիւղերու մօտերը, թէեւ անխնամ մնացած եւ գիւղացիներու աւերումին ենթարկւած: Ընդհանրապէս բոլոր գիւղերու մոտերը կը գտնւին բարտի եւ ուռենիի ծառաստաններ` միայն շատ քիչ քանակութեամբ ու առանց կանոնաւոր հոգատարութեան: Հայոց-Ձորցիք կը ցանեն նաեւ կորնկան եւ առւոյտ (եօնջա) անուն խոտերը, որոնք օգտակար սնունդ են ոչխարներու եւ տաւարներու համար: Խարականց, Քէօշկ եւ Իշխանիգոմ գիւղերու մօտ գտնւած ճահիճներէն գիւղացիք կը ստանան եղէգ ու ճավ (եղեգի կանաչ տեսակը), որոնք կը գործածեն իրենց տուներու տանիքները ծածկելու եւ փսիաթներ հիւսելու համար»: Պետական տուրքերից կքված հայ գյուղացիությունը, երբևէ հնարավորություն չունենալով ընդմիջել վարելահողերի տևաբար և անընդմեջ շահագործումը, արդեն ԺԹ դարի վերջերին արձանագրում է հողերի բերքատվության անկում, որն էապես սկսում է զիջել Վանի նահանգի մի քանի այլ գավառներին: Այս առթիվ ժամանակակիցը նշում է. «Հայոց ձորի հողը յաճախ գործուելով, իւր արգաւանդութիւն բաւական կորուսած է, հետևապէս հողը ճերմակ է, զի ձորը պզտիկ կուգայ բնակչաց (համեմատելով Վանայ ուրիշ անօսր բազմամարդութիւն ունեցող գաւառաց հետ). ուստի Հայոց ձորցիք պարտաւորուած են միևնոյն արտը յաճախ վարել, ամեն տարի իրարու վրայ, և որովհետև Հայաստանցի գիւղացին սովորութիւն չունի իւր արտը ուժովցնել արուեստապէս, ասով այդպէս մշակուած հողերն ալ ոյժէ կիյնան, այնպէս որ շատ տեղեր, ինչպէս նաև Հայոց ձորի մէջ ալ, ցանուած ցորենը տարեկանի (հաճար) փոխված է: Այս հովիտի ցանքերը աշնանացան են. այստեղ կը մշակուին գլխաւորապէս կտաւատ և կանեփ Վանայ գաւառին բաւականանալու չափ: Հողը յարմար է կտաւատին, առատ տարին 30 առ մէկ կուտայ, իսկ ցորենը` 5-8 առ մէկ: Բանջարեղէնք սկսած են մշակուիլ Հայոց ձորի մէջ: Ճանճիւռ (թրթուրի հիւանդութիւն մը) յաճախ կը զարնէ մարգագետինները. տեղացիք ասոր առաջքը առնելու համար դեռ չբարձրացած խոտը կը կերցունեն բոլորովին, որով նոր բուսնելիք խոտը հիւանդութենէ ազատ կը մնայ...»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 4-5: Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 239: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29:

Երկրագործություն. hայտնի է, որ հողերի բերքատվությամբ Հայոց ձորը զիջում էր Թիմար և հատկապես Արծկե գավառներին. «Հայոց-Ձորը ունի... բաւականին արգաւանդ հող, որն իր բերրիութեամբ երրորդ տեղը կը գրաւէ Վանայ վիլայէթի միւս գաւառներու համեմատութեամբ. այսպէս մինչդեռ Ատիլջավազ կարդունաբերէ ցանւած ցորենի մէկին 30-35 անգամ, Թիմարը` 20-25, իսկ Հայոց-Ձորը հազիւ 6-10 անգամ, առատ տարիները մինչեւ 12...»: Այլ վկայության համաձայն` «...անձրևային տարիներում Հայոց-Ձորը բերում է մէկին 10-15, իսկ Թիմարը 25-35»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 4: Ծերուկ, Վանի նահանգը ներկայումս, «Մուրճ», 1904, N 3, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29:

Երկրագործություն. գավառի գյուղատնտեսությանը երբևէ բնության պատճառած նշանակալի վնասներից հիշվում է 1642 թ. աննախադեպ բազմացած մորեխը, որը փչացնում է տարվա ցանքերի մեծագույն մասը:

ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 204: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29:

Երկրագործություն. տնտեսական ծանրագույն պայմանները Ի դարի սկզբներին է՛լ առավել բարդանում են պետական նորանոր տուրքերի ավելացման պատճառով: 1904 թ. տիրող անելանելի կացության մասին նշվել է. «32 հայ գիւղերէ բաղկացեալ Հայոց ձոր գաւառը մօտաւորապէս 7 հազար ոսկւոյ յետնեալ տուրք պարտք ունի այժմ կառավարութեան, բացի անհատական անհամար պարտքերէ, որոնց պատճառաւ իւրաքանչիւր գիւղի մէջ պահանջատէրերու ոհմակներ կը վխտան ամէն օր, մասնաւորապէս կալի ժամանակ: Երկրագործութենէ զատ` վաստակի ոևէ միջոց չունեցող Հայոց ձորցին ստէպ իր կալի թին ու հեծանոցն ուսին առած, կալէն տուն կը դառնայ դատարկ, առանց իր մերկ ու սովամահ մանկանց մէկ երկու ամսուայ պարէնը տուն տանիլ կարենալու...: Ներկայ տարուան մէջ ցորենի արտադրութեան անգոհացուցիչ վիճակը, պաճարախտը, լծկան ու կաթնատու անասնոց նորագոյն տուրքը, անձնական տուրքը, ճանապարհաշինութեան տուրքը, հարկահանութեան խստութիւնը կարգ մը քիւրտերու ... հարստահարութիւնները իսպառ յուսահատութեան մատնած են ժողովուրդը: Այս անտանելի կացութենէն ազատուելու ճար չի կայ երբէք, որովհետև ո՛չ պարտքերը կը նուազին և ո՛չ տուրքերը կը մեղմանան»:

«Հնչակ», 1904, ապրիլ (հավելված), էջ 13: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29:

Երկրագործություն. Համիդյան ջարդերից հետո գավառաբնակ հողագործների դրությունը ծանրանում է մեկ այլ պատճառով. իշխանությունների թողտվությամբ և հովանավորությամբ հայերից խլվում և օտարվում են ոչ միայն երկրագործության համար պիտանի լայնարձակ հողամասերը, այլև դրանց ոռոգումն ապահովող ջրային պաշարների նշանակալի մասը: Օրինակ` Անգղի ձախափնյա հողերի ոռոգման համար կենսական նշանակություն ունեցող Կողնկես ջրանցքի տերը ջրի բաշխումն իրականացնում էր կամայաբար. «...սեփականութիւնը կը համարւի Ոստանցի Օսման աղա անունով թուրքի մը, որը, չնայած վերոյիշեալ գիւղերու իրաւունքին, կամայականօրէն կը վերաբերւի նոցա հետ...»: Արդյունքում տնտեսական ծանր կացության մեջ էին Պլթենց, Մյուլք, Մարգս և Թրքաշեն գյուղերի բնակիչները:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 6: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29:

Երկրագործություն. գավառի հայ ազգաբնակչության առկա կախվածությունը ստրկականի հասցնելու նպատակով իշխանություններն անվերջ որոնում էին կեղեքումները սաստկացնելու նորանոր հնարքներ: Դրանցից էին գրավի դիմաց առաջարկված նպաստները, որոնցից հեռատեսները կարողանում են հրաժարվել, սակայն ավելի դյուրահավատները հայտնվում են միայն տնտեսական նոր բարդություններ առաջացրած ծուղակում. «Հայոց ձորի, Թիմարի և մի քանի գաւառների ժողովուրդը, չհասկանալով բանը ինչումն է, ընդունեց. ռշտունցիք, մոկացիք և կառկառցիք մերժեցին բացարձակապէս: Ուրեմն գնդակը միայն մասնակի նպատակին հասաւ»:

«Դրօշակ», 1905, N 8, էջ 122: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29:

Անասնապահություն. հողագործությունից զատ` հայոցձորցիների տնտեսության մեջ կարևոր տեղ էր զբաղեցնում անասնապահությունը, որը մինչև Համիդյան ջարդերը հատկապես գավառի լեռնային համայնքների կյանքում տնտեսական կարևորագույն բաղադրիչն էր. «90-ական թուերից առաջ կային հայ գիւղացիներ, որոնք 2-3000-ից աւելի ոչխար էին պահում, իսկ այժմ 10 հատ անգամ չեն կարող պահել: Քաղաքի շուրջը գտնուած մի քանի գիւղերում, Հայոց-Ձորի, Թիմարի շրջանակներում հարիւրի փոխարէն հինգ ոչխար պահողներ կան»: Ճիշտ է, ինչպես այլուր, այստեղ ևս հայերն անասնապահության ոլորտում նախապատվությունը տալիս էին խոշոր եղջերավոր կենդանիներին, իսկ քրդերը նախընտրում էին ոչխարապահությունը, այնուամենայնիվ, գլխաքանակով ոչխարների տեսակարար կշիռն անհամեմատ ավելի էր. «...Հայոց-Ձորի մէջ կարելի է հաշւել մօտ 20,000 ոչխար, թէեւ ըստ կառավարութեան հաշւոյն հազիւ 10,000 հատ լինի: Գիւղացիք կը պահեն նաեւ գոմէշ, եզ, կով եւ շատ աննշան թւով ձի»:

Ծերուկ, Վանի նահանգը ներկայումս, «Մուրճ», 1904, N 4, էջ 27-28: Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 29-30:

Անասնապահություն. հայտնի է, որ 1910 թ. գարնանը «Հայոց-Ձորի մէջ պաճարախտի հիւանդութեան հետեւանքով մեծ թւով ոչխարներ են ոչնչացել»:

«Աշխատանք», 1911, N 12, 3 ապրիլ, էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 30:

Ձկնորսություն. բնակչությունն օգտվում էր նաև դեռևս 1884 թ. ձկնառատ համարված Անգղ գետից:

Երամեան Հ., Յուշարձան, հ. Ա, Աղէքսանդրիա, 1929, էջ 200: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 30:

Արհեստագործություն. ինչպես երևում է, պայմանավորված ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի վատթարացող տնտեսական կացությամբ, արդեն ԺԹ դարի վերջերին գավառաբնակ հայությունը փաստացի սևեռված էր սոսկ հանապազօրյա հացն ապահովելու խնդրի վրա, որի հետևանքով էլ գրեթե չեզոքացվել էին շինարարության ոլորտում հայերի ունեցած բնական հակումները: Մասնավորապես նշյալ ժամանակաշրջանում այլևս չէր հանդիպում հնավանդ և, ըստ ամենայնի, նույնիսկ ոչ այնքան վաղ անցյալում (թերևս մինչև ԺԹ դարի սկզբները) լայն տարածում գտած և հարգանք վայելող քարագործությունը: Դրա փոխարեն այն էլ սահմանափակ ծավալներով դեռևս կենդանության նշաններ էին ցույց տալիս սոսկ տնայնագործական-կենցաղային որոշ արհեստներ. «Հազիւ թէ 10-ի չափ շալագործներ եւ հիւսներ (գութան եւ արօր շինող) գտնւին ամբողջ Հայոց-Ձորի մէջ. կան նաեւ փսիաթագործներ: Իսկ երկաթագործ, հիւսն, որմնադիր, կարպետագործ արհեստաւորներ բնաւ չը կան...: Մի քանի գիւղերու մէջ կան նաեւ բրուդներ, որոց պատրաստած խեցիէ ամանները, սակայն հողի անմաքրութեան եւ ամաններու անձեւութեան պատճառներով` յարգի չեն եւ ծախու չեն հանւիր: Կը ճանաչենք նոյնպէս մի խալիագործ կին Նոր-գիւղի մէջ»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 30:

Արհեստագործություն. գավառի տնայնագործական արտադրանքով աչքի էին ընկնում Իշխանիգոմ, Անգղ, Խառականց, Խորգոմ գյուղերը, որոնց բնակիչները «...պատրաստում են կտուրների ծածկոցի համար փսիաթներ, ճիլը և եղեգնը բերում են Անգղայ գետակի եզերքներից: Ամբողջ Վասպուրականի և իր շրջակայ գաւառների այդ երկու տեսակ խսիրները (փսիաթները) պատրաստում են վերոյիշեալ գիւղացիք: Միայն քաղաքի Արարուց կիրակնօրեայ տօնավաճառում, ամբողջ ձմեռը ծախվում է շուրջ 10,000 մեծ և փոքր յատակի խսիրներ և 4–5,00 կուրի»:

Ապրօ, Նամակներ Թիւրքաց Հայաստանից, «Մշակ», 1890, N 43, 19 ապրիլ, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 30-31:

Ջրաղացներ և ձիթհաններ. հողագործության ասպարեզում հազարամյակների ավանդույթներ և հմտություններ ունեցող հայոցձորցիներն իրենց հացահատիկի` թե՛ տեղում սպառվող և թե՛ արտահանվող պաշարն աղալու համար կարիք են ունեցել ջրաղացների: Հնուց ի վեր այդպիսիք կառուցվել են հատկապես գավառի արևելյան հատվածի բնակավայրերում և դրանց շուրջ, քանի որ այս գոտում հոսող ջրերն ավելի մեծ անկում ունեին, որով էլ պայմանավորված` ապահովում էին ավելի բարձր արտադրողականություն և որակ: Առանձնապես համբավավոր էին Վերին Մժնկերտ-Խառնուրդ գյուղերի տարածքում` Մենուայի կամ Շամիրամի ջրանցքի վրա կառուցված 40 ջրաղացները. «...վերին մասումն են այն յայտնի և արագաշարժ քառասուն ջրաղացներ (չըլ աշ), որոնք ամեն մինը մի ժամում կարելի է ասել 50-80 փութ ցորեն են աղում իւրաքանչիւր ջաղացն և այնպէս մանր ու մաքուր, որոյ տեսակին Հայաստանում ոչ մի տեղ չեմ տեսել»:

Շէրենց Գ., Սրբավայրեր, Թիֆլիս, 1902, էջ 103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 31:

Ջրաղացներ և ձիթհաններ. գավառում ջրաղացներ ունեին նաև հետևյալ գյուղերը` Անգղը` 14, Կեմը` 3, Աստվածաշենը` մի քանիսը, Հիրճը` 1: Արտադրական կառույցներից Հայոց ձորում հարկ է հիշատակել նաև գլխավորապես կտավատի բերքի հումքով գործող մի քանի ձիթհանների մասին: Պլթենց գյուղն ուներ 2-3, իսկ Կեմը` 1 ձիթհան:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 31:

Հուշարձաններ

Ինչպես հայոց Հայրենիքի որևէ այլ անկյուն, Հայոց ձորը նույնպես հարուստ է նյութական մշակույթի բազմադարյան և տարատեսակ հուշարձաններով, որոնք շարունակաբար հարստացվել են նորանոր կոթողներով անհիշելի ժամանակներից մինչև 1915 թ.: Դրանք, սակայն, երբևէ ոչ միայն լուրջ և համակարգված ուսումնասիրությունների, այլև նույնիսկ պարզ հաշվառման չեն ենթարկվել: Ի մեծ ողբերգություն հայ ազգի` թուրքական իշխանությունները նյութական մշակույթի հայկական հուշարձանները հենց սկզբից ընկալեցին որպես բնիկներից պարպված երկրամասի յուրացմանը խոչընդոտող և այդպիսով, ըստ էության, պատմական իրականությունը մատնող անխոս վկաներ, ուստի սկսած արդեն 1920-ական թվականներից` պետական մակարդակով լծվեցին (հուշարձանների համատարած ոչնչացման ծրագրին մասնակից է եղել բանակը) դրանք հետևողականորեն անհետացնելու անփառունակ գործին` արդյունքում արձանագրելով հայոց Հայրենիքում և հայերի նկատմամբ փաստացի գործադրված երկրորդ` այս անգամ արդեն մշակութային ցեղասպանությունը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 32-33:

Հարկ է նկատել, որ նպատակամղված ոչնչացման թիրախում մշտապես և առաջնահերթորեն հայտնվել են նյութական մշակույթի` հատկապես քրիստոնեական շրջանի հուշարձանները (վանքեր, եկեղեցիներ, մատուռներ, խաչքարեր և տապանաքարեր պարունակող գերեզմանոցներ, հայերեն արձանագրություններ և այլն), է՛լ առավել` դրանց պաշտամունքային հատվածը, որոնք, ըստ իշխանությունների պատկերացումների և վարած քաղաքականության, առավել ցայտուն կերպով էին արտահայտում հուշարձանների իրական պատկանելությունը: Ահա հենց սրանով էլ պայմանավորված էր այն իրողությունը, որ երբ ավելի քան կեսդարյա ընդմիջումից հետո` 1970-ական թթ., բազում արհեստական դժվարություններ հաղթահարելով, եզակի խիզախները (Ժ-Մ. Թիերրի, Ա. Հախնազարյան) սկսում են զբաղվել գավառի տարածքում գտնվող պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությամբ, բացահայտում են, որ վերջիններիս մեծագույն մասն այլևս իսպառ ոչնչացված էր. «Հայոց ձորում հայկական մեծաթիվ հուշարձաններ կային: Դրանցից շատերն ավերված են, մյուսները ծառայում են որպես մարագ կամ կացարան...»:

Օրինակ` Ժ-Մ. Թիերրին Հայոց ձորում կատարած շրջագայությունների մասին նշել է. «Այս շրջանում տեղական ցածր պաշտոնյաների անբարյացակամությունը շատ է խոչընդոտում համակարգված հետազոտությանը» (Thierry Thierry J-M., Monuments armռniens du Vaspurakan, Paris, 1989, էջ 346): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 33:

Գավառի տարածքում 2004 թ. իրականացված շրջագայությունը պարզում է, որ պատմական հուշարձանների ոչնչացման սրընթաց գործընթացը շարունակվել է նաև 1970-ական թթ.-ից հետո, ընդ որում, վերջին 3-3,5 տասնամյակների ընթացքում էլ արձանագրված կորուստները նշանակալի են: Ի վերջո, վերջին` 2013 թ. իրականացված ճամփորդությունն էլ իր հերթին է պարզում, որ տակավին 2004 թ. գոյություն ունեցող առանձին հուշարձաններ (օրինակ` Խորգոմի եկեղեցու մնացորդները կամ Հնդստանի` 912 թ. արձանագրությամբ խաչքարը և նույն գյուղում 1896 թ. կանգնեցված եղեռնի հուշարձանը) նույնպես անվերադարձ կորսվել են: Հարկ է նշել, սակայն, որ վերջին տարիներին արձանագրվող կորուստներն արդեն ոչ թե իշխանությունների, այլ առավելապես գանձախուզության մոլուցքով տարված տեղի բնակչության գործունեության արդյունք են, որոնց կանխարգելման ուղղությամբ էլ փաստացի աշխատանքներ գրեթե չեն տարվում: Հասկանալի պատճառներով ներկայումս այլևս անհնար է պարզել, թե Ի դարի սկզբին պատմական քանի հուշարձան է եղել Հայոց ձոր գավառի տարածքում, սակայն ի մի բերելով առկա տվյալները` փորձենք գոնե մոտավոր պատկերացում կազմել խնդրո առթիվ: Եվ այսպես` վաղ երկաթի ժամանակաշրջանին են վերաբերում Էրեմեր, Խորգոմ և Ոչխարանց գյուղերի մերձակայքում պահպանված դամբարանաբլուրները, Հնդստան-Զեռնակ գյուղերի միջակայքում գտնվող ամրոցը: Արդեն մ.թ.ա. Թ-Է դարերին են վերաբերում գավառի կենտրոնական մասում գտնվող Հայկաբերդը, Մենուայի և Կողնկեսի ջրանցքները և Ռուսա ծովի ամբարտակի նախնական շինությունը: Այս ժամանակաշրջանից գավառի տարածքում հայտնաբերվել են ինչպես սեպագիր մի շարք արձանագրություններ (Գուկանց, Իշխանիգոմ, Խորգոմ, Կայսարան, Հայկաբերդ, Վերին Մժնկերտ, Քեշիշգյոլ), այնպես էլ Քարավանց և Քերծ գյուղերի՝ նաև միջնադարում նպատակին ծառայած բերդերը:

Այստեղ հարկ ենք համարում նշել, որ զանգվածային լրատվության միջոցներով իշխանությունները (թերևս ոչ առանց հետին նպատակների) շարունակում են «գովազդել» դեռևս կանգուն մնացած հայկական հուշարձանների որմերում թաքցրած անհուն գանձերը` այդ մասին անվերջ հաղորդումներ սփռելով, որով շարունակ բորբոքում են հայերից մնացած գանձերի հաշվին մեկեն հարստանալու տենչով ապրող տեղացիներին: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 33-34:

Միջնադարյան հուշարձաններից հատկապես առանձնանում են քրիստոնեական պաշտամունքային կառույցները, որպիսիք, ներառյալ Գյավաշ գավառը, 1880 թ. 46-ն էին (14 վանք և 32 եկեղեցի): Ի դեպ, առավել հայտնի վանքերից երեքը միմյանց բավական մոտ էին գտնվում. «Իջեալ ի Հայկայ բերդէն և շրջեալ ընդ երեսս ձորոյն` երևին աստ և անդ անշուք մենաստանք կոչեցեալ Խէքուց վանք, Հերմերու վանք, Մարինոսի վանք: Առ երկրորդաւս է լիճ պղտոր ջրոց, որ յերկրաշարժութենէ լեալ է, և տեղին փոս էր առաջագոյն և ջուրն ելից զնա»:

Թոխմախեան Ա., Թիւրքաց Հայաստան, մաս Ա, մաս Ա, «Մշակ», 1881, N 121, 3 յուլիս, էջ 1: Ի դեպ, 1887 թ. արձանագրվել է միայն 8 վանք. «Հայոց ձորը 8 վանք ունի, յորոց նշանաւորներն են` Ս. Աբրահամ` աւերակ, Ծխու վանք` նոյնպէս աւերակ, որ կը պատմուի թէ կաթողիկոսանիստ եղած լինի երբեմն, Անգղա վանք, որոյ յատակի քարերու մէկէն ձէթ կը բխի» (Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240): Սարգիսեան Ն., Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս, Վենետիկ, 1864, էջ 280: Գլխավոր երեք վանքերի մասին Գ. Շերենցն էլ նշել է. «Էրէմէրու Ս. Աստուածածին, Խէքայ և Ատովմեանց վանքերը միմեանց մօտիկ, հազիւ մէկ մէկ ժամ հեռաւորութեամբ, կազմում են եռանկիւնի մի շրջանագիծ պատուար Հայոց-ձորի վերի մասումն, որպէս սահմանի պարիսպները պաշտպան ու պահապան են հայ գիւղացիների» (Շէրենց Գ., Սրբավայրեր, Թիֆլիս, 1902, էջ 102-103): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 34:

Յուրաքանչյուր բնակավայր ունեցել է իր գերեզմանոցը: Հատկապես ընդարձակ են եղել գավառի` առավել մարդաշատ գյուղերի` գերեզմանական հարյուրավոր հուշարձաններ (առավելապես խաչքարերի տեսքով) պարունակող գերեզմանոցները, որոնցից, կարելի է ասել, միայն փշրանքներ են մնացել: Ելնելով ստեղծված իրավիճակից` կարծում ենք, մեզ մնում է ընդամենն ի մի բերել այս բնագավառում նախկին բոլոր հետազոտողների կատարած աշխատանքները, դրանք լրացնել նաև մեր կողմից 2004, 2013 և 2014 թթ. գավառի զանազան գյուղերից հավաքած նյութերով և համալիր ուսումնասիրությամբ հայ և օտար հանրությանը ներկայացնել սույն աշխատությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 34:

Կրթություն

Հայոց ձորի համար գրավոր աղբյուրներում չեն պահպանվել այնպիսի վկայություններ, որոնք կփաստեին միջնադարյան վանքերում գործած դպրոցների գոյությունը, ուստի այս ոլորտի մասին խոսելիս ստիպված ենք բավարարվել սոսկ 1870-ական թվականներից ի վեր և մինչև Մեծ եղեռնը գործած դպրոցների մասին տվյալները քննելով: Հենց սկզբից հարկ ենք համարում շեշտել հետևյալը. անկեղծ զարմանք և հիացմունք է պատճառում այն փաստը, որ տարաբնույթ կեղեքումներից կքված և գրեթե ստրկական կեցության մեջ ընկղմված գավառաբնակ հայերը, այնուամենայնիվ, ինչպես էին կարողանում անմար պահել հոգու լույսն ու վերջինիս թելադրմամբ ուժ գտնել հաղթահարելու ազգային դպրոցներ բացելու ճանապարհին ծառացած բնական և արհեստական դժվարությունները: Ընդ որում, հայոցձորցիները դպրոցներ էին բացել ոչ միայն մինչև Համիդյան ջարդերը, այլև դրանից հետո, երբ է՛լ առավել իրավազուրկ վիճակում գերխնդիր էր դարձել սոսկ գոյության կռիվը: Ինչևէ, դպրոցական գործերին վերաբերող տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 1870-1910-ական թթ. դպրոցներ էին գործում գավառի 19 գյուղերում: Դա նշանակում է, որ հակառակ ծայրահեղ դժնդակ պայմանների` Հայոց ձորի հայաբնակ գյուղերի մեծ մասը, այնուամենայնիվ, ի զորու է եղել լուծելու մանուկներին կրթելու խնդիրը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 31:

Մեզ հայտնի առաջին դպրոցները բացվել են 1875 թ. Իշխանիգոմ, իսկ 1879 թ.` Կեմ գյուղերում: Արդեն 1880 թ. ընդհանուր հաշվով 566 աշակերտով դպրոցներ էին գործում գավառի 11 գյուղերում:

Թոխմախեան Ա., Թիւրքաց Հայաստան, մաս Ա, մաս Ա, «Մշակ», 1881, N 121, 3 յուլիս, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 32:

Համիդյան ջարդերը սոսկալի հարված են հասցնում գավառի՝ մեծագույն զոհաբերություններով մի կերպ ոտքի կանգնեցրած կրթական համակարգին: Անխտիր հրդեհվում են դպրոցական բոլոր շենքերը, որպիսիք անցած գրեթե երկու տասնամյակների ընթացքում դեռևս միայն մի քանի գյուղեր էին կարողացել կառուցել (Աթանանց, Անգղ, Խոսպ, Խորգոմ, Կեմ, Կղզի, Հարատենց, Նորգյուղ, Պլթենց և Քերծ): Համիդյան ջարդերից անմիջապես հետո, օգտվելով հայության անելանելի դրությունից, ավելի մեծ վստահությամբ գավառի տարածք են մուտք գործում դեռևս 1887 թ. այդպիսի փորձ արած և արդեն վաղուց Վան քաղաքում հաստատված բողոքական քարոզիչները. «Հայոց-Ձորի, Գաւաշի, և Շատախի գիւղերում բողոքականներն սկսել են իրանց ծախքով ուսուցիչներ ուղարկել և վարժարաններ բանալ, թէև Վանի առաջնորդարան և Աղթամարայ կաթուղիկոսարան, ջանքեր են ցոյց տալիս բողոքականների գործունէութիւնը սահմանափակելու, բայց իզուր. Պորտ ընկերութիւնը ոսկիներ ունի, իսկ առաջնորդարան կամ կաթուղիկոսարան... ոչինչ: 1896 թուից սկսած, երբ Վանի բողոքական միսիոնարութիւնը սկսեց նպաստ բաշխել կարօտ հայ գիւղացիներին և միևնոյն ժամանակ որբեր հաւաքել իր հովանաւորութեան տակ գտնուած որբանոցի մէջ պատրաստելու համար, կրթական գործունէութեան հիմք դրուեցաւ Հայոց ձորի, Գաւաշի և Կարճկանի մէջ յիշեալ միսիոնարութեան կողմից»:

«Մասիս», 1887, N 3907, էջ 427: Ծերուկ, Վանի նահանգը ներկայումս, «Մուրճ», 1904, N 4, էջ 32: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 32:

Բողոքականների գործունեության մեջ առանձնապես նշանակալի էր բանասեր, քանդակագործ, լուսանկարիչ, ուսուցիչ, լուսավորության անխոնջ նվիրյալ, քահանա վանեցի Խաչիկ Գռուզյանի (1866-1941 թթ.) ծառայությունը, որը դասավանդել է Քյոշկ, Իշխանիգոմ և Խորգոմ գյուղերի դպրոցներում:

Հուշագրական ժառանգություն, Երևան, 2011, էջ 219: Տե՛ս նաև Երամեան Հ., Յուշարձան, հ. Ա, Աղէքսանդրիա, 1929, էջ 445: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 32:

Արդեն 1901 թ. հայաշատ Կեմում դպրոց է բացում նաև դեռևս 1899 թ.-ից գյուղում աշխույժ գործունեություն ծավալած կաթողիկե հոգևորականությունը: Ոչնչացված կրթական համակարգը վերականգնելու, օրավուր ծավալվող և գավառաբնակ հայերի շրջանում դիրքերն ամրապնդող բողոքական և կաթողիկե քարոզիչներին հակազդելու նպատակով շուտով գործնական քայլերի է դիմում Վանի առաջնորդությունը և մեկը մյուսի հետևից դպրոցներ բացում ոչ միայն այն գյուղերում, որտեղ նախկինում էլ այդպիսիք գործում էին, այլև այնպիսի գյուղերում, որոնք դպրոցի երես մինչ այդ երբևէ չէին տեսել: Առաջնորդարանը հետամուտ է լինում նաև նորաբաց դպրոցները ուսուցիչներով ապահովելու գործին: Վերջիններս գլխավորապես Վանի` արդեն բավականաչափ հեղինակություն վայելող դպրոցների երիտասարդ շրջանավարտներն էին: Նրանց թվում կային նվիրյալներ, որոնք շատ հաճախ բանտարկվում էին իրենց առաջադեմ և ազատատենչ գաղափարների և գործունեության պատճառով:

«Բիւզանդիոն», 1901, N 1377, էջ 1: «Մուրճ», 1899, N 1, էջ 138: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 32:

1911 թ. գավառում գործում էր 6 դպրոց: Ի դեպ, գերմանացի քարոզիչների ջանքերով բացված էր ևս 2 կրթօջախ:

Վարչական կարգավիճակ

Հայոց ձորը Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի ներքին գավառներից էր: Արևմուտքից սահմանակցում էր Ռշտունիքի Գուկան գավառամասին, հյուսիսից` Տոսպ, արևելքից` Կուղանովիտ և Տրպատունիք, իսկ հարավից` Անձևացիք գավառներին: Մեծ եղեռնի նախօրեին առկա վարչական բաժանմամբ սահմանակից էր Վանի վիլայեթի Վան-Տոսպ, Արճակ, Խոշաբ, Շատախ և Գյավաշ գավառներին, իսկ արևմուտքից` մի նեղ հատվածով Վանա լճին` Անգղի գետաբերանին հարակից մասում. «Հիւսիսային կողմից սահմանակից է Վանին, արևմուտքից եզերած է ծովով, հարաւային կողմից պարսպի պէս բարձրանում են Արտոս լեռները: Հայոց ձորը մի հովիտ է, որի միջից անցնում է Խօշաբայ կամ Անգղայ գետը և Շամիրամայ առուն»:

Ըստ Բ. Հարությունյանի (տե՛ս «Մեծ Հայքի վարչաքաղաքական բաժանման համակարգն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, մաս Ա, Երևան, 2001): Թոխմախեան Ա., Թիւրքաց Հայաստան, մաս Ա, «Մշակ», 1881, N 121, 3 յուլիս, էջ 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 26:

Գավառի վարչական կենտրոնը նախքան Մեծ եղեռնը մերթ Կղզի գյուղն էր, մերթ Նորգյուղի մոտ գտնվող իջևանատունը` Նորգեղի խանը, իսկ 1913 թ.-ից` Աստվածաշեն գյուղը: 1915 թ. մայիսին Վանի վերջին փաշայի` Ջևդեթի փախուստից հետո գավառը` որպես առանձին գավառապետություն, մաս է կազմում Վանի նահանգապետ Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ կազմավորված Վանի նահանգի: 1918 թ. մարտից նորից հայտնվում է Թուրքիայի տիրապետության ներքո, որի կազմում էլ ցարդ գտնվում է: Ներկայումս նախկին Հայոց ձոր գավառի տարածքը լուծված է Վանի իլի Էդրեմիտ, Գեվաշ և Գյուրփընար իլչեների կազմում:

Թոխմախեան Ա., Թիւրքաց Հայաստան, մաս Ա, «Մշակ», 1881, N 121, 3 յուլիս, էջ 1: Նաև` («...Նոր գիւղի մէջ–Բաշկալէի ճանապարհի վրայ–շինուած է մի օթեւան (խան), որ քաղաքիս քաղաքապետութեան (բէլէտիյէի) սեփականութիւնն է, եւ որը վարձու կը տրուի զանազաններու»: Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 8, 6 մարտ, էջ 4-5): «Աշխատանք», 1913, N 33, 29 յունիս, էջ 8: Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 82: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 26:

Առողջապահություն

Դարեր շարունակ որևէ հիվանդություն բուժելու համար անհրաժեշտ է համարվել այցելել այս կամ այն սրբավայրը, որոնցից յուրաքանչյուրին վերագրված էր որոշակի բուժիչ հատկություններ: Այս շարքից առանձնապես համբավավոր է եղել Անգղավանքը, քանի որ, ըստ ավանդության, Սբ. Աստվածածնի պատվերով Թադեոս առաքյալն այս վանքում էր զետեղել «...զշիշ իւղոյն, ի նշան բժշկութեան, ամենայն ախտաժետաց»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 134-136: Տե՛ս նաև «Արաքս», 1897, էջ 20-21: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:

Հայերը հավատում էին նաև Խեք գյուղի Սբ. Աբրահամ վանքի մոտ գտնվող և աղոթքով բխած աղբյուրի բժշկող հատկություններին. «...աղօթքով վանքի մօտ բացւած աղբիւրը այսօր ցաւագարներու բժշկութեան կը ծառայէ...»: Քարավանց գյուղի մոտ էլ բուժիչ նշանակություն ուներ Ջերմուկ անունով հանքային աղբյուրը, «...որը օգտակար եղած է դող, ջերմ ու բորոտութիւն ունեցող հիւանդներուն»: Հայտնի է ցրտահարությունից մարդկային կորուստներ պատճառած 1911 թ. վարակիչ հիվանդությունը:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 11, 27 մարտ, էջ 4-5, N 7, 27 փետր., էջ 6: «Աշխատանք», 1911, N 4, 30 յուն., էջ 15: Մանրամասները տե՛ս Խառականց գյուղի բաժնում, էջ 93: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 28:

Թեմական պատկանելություն

Հոգևոր պատկանելության առումով Հայոց ձորը, ի թիվս վասպուրականյան 9-ը այլ գավառների, 1113 թվականից մինչև 1895 թ. գտնվում էր Աղթամարի կաթողիկոսության իրավասության ներքո: Սակայն միևնույն ժամանակ գավառն ուներ իր եպիսկոպոսանիստ վանքերը և, ըստ այդմ, կառավարվում էր սեփական թեմական առաջնորդների գլխավորությամբ: