ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խորգոմ 1463 — 1915 թթ․ 16 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Խորգոմ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Հայոց ձորի ծայրարևմտյան գյուղն է: Գտնվում է Անգղ գետի` Վանա լիճ թափվելու վայրին կից` աջ ափին` ծովի մակերևույթից 1655 մ միջին բարձրության վրա: Համարվում էր Ներքին Հայոց ձորի ծայրցածրադիր գյուղը. «ամենավարը, կպած ուղիղ Վանա լճին»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 10, էջ 133: Տե՛ս նաև Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 304: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 105:

Պատմություն
1463 թ․

Ինչպես որ գյուղն ավելի հարուստ է միջնադարյան հուշարձաններով, այնպես էլ պահպանված գրավոր հիշատակություններն էլ առավելապես սկիզբ են առնում հենց այդ ժամանակաշրջանից: Այսպես` 1463 թ. Խորգոմը հիշվում է գյուղի ծխական եկեղեցուն կատարված նվիրատվության առթիվ. «...Հօրգոմու սուրբ Աստուածածնին...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Բ, Երևան, 1958, էջ 199: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 105:

1496 թ․

1496 թ. գյուղի եկեղեցուն է ընծայվում մեկ այլ ձեռագիր. «...տուէր եմք զՄաշտոցս սուրբ Աստուածածնի դրան Հօրգոմուն», իսկ 1630 թ. մի ձեռագրում գյուղը հիշվում է Խարգոմ անվանաձևով:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Գ, Երևան, 1967, էջ 231: ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 399: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

1896 թ․

Հայտնի է, որ Համիդյան ջարդերի օրերին` 1896 թ., Խորգոմում զոհվում է 34 հոգի:

«Հնչակ», 1896, N 16, 10 օգոստոս, էջ 123: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

1900-ական թթ. հիշվում է որպես հեղափոխականների նավահանգիստ. «Սա մեր նաւահանգիստն էր: Վանից Գաւաշ, Գաւաշից Վան եկող գացող բոլոր խմբերն ու փախստականները նաւով պիտի իջնէին Խորգոմ դէպի Վան գնալու եւ կամ իմաց տային Աղթամար, որ նաւ գայ տղաներին տանելու:... Խորգոմի դերը ծանր էր, մանաւանդ, որ մեր բոլոր ռազմամթերքը` Լեռնապարի բաժինը, նոյնիսկ Մուշ ճամբելիքը պիտի գնար այդ գծով»:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 10, էջ 133: Տե՛ս նաև Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 304: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

Մեծ եղեռնը վերապրած խորգոմցիների մնացորդները, դեպքերի ընթացքին ենթակա, ցաքուցրիվ սփռվում են օտար եզերքներ: Օրինակ` Բաքվի Հայոց գյուղում (Արմենիքենդ) հանգրվան է գտնում Ալեքսան Կազարյանի 15 հոգանոց ընտանիքից ողջ մնացած 7 շունչը, իսկ Գևորգ Պարոնիկյանի 10 հոգուց բաղկացած ընտանիքից` 5-ը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 163-164: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

1919 թ․

1919 թ. մարտին Բաղդադի մոտ գտնվող Պագուպայի փախստականների ճամբարում էր գտնվում Միհրան Գասպարյանը տիկնոջ` Մաքրուհու հետ:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 16, էջ 508: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

1919 թ․

1919 թ. ամռանը Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում արձանագրվել էին խորգոմցիներ Երեմ Խանիկյանի` 4, Գյուլյուզար Կուդոյանի` 5, Ատոմ Ատոյանի և Էպրո Պատուրյան-Մանուկյանի` 2-ական, Նշան Տ. Սիմոնյանի` 7, Ահարոն Հոնանյանի` 8 հոգուց բաղկացած ընտանիքները:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

Գյուղի պատմության` խոր հնությունից սկիզբ առնելը վկայում է այստեղից հայտնաբերված Իշպուինիի որդու` Մենուայի` սյան խարսխին փորագրված սեպագիր արձանագրությունը, որը պատմում է մի ապարանքի կառուցման մասին:

Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 162: Տե՛ս նաև Арутюнян Н., Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, էջ 118-119: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 105:

Բնակչություն

1920-ական թթ.-ից հետո քրդաբնակ դարձած գյուղը 1990 թ. ուներ 824, 2000 թ.` 1140, 2011 թ.` 1095, իսկ 2012 թ.` 1017 բնակիչ:

http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263982 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

2013 թ․

2013 թ. գյուղն ուներ Բրուքի աշիրեթին պատկանող 150 տուն (944 շունչ) սուննի քուրդ (շաֆիղի ճյուղից) բնակիչ, որոնց վկայությամբ նրանք քառորդ դար առաջ կազմում էին 350 տուն, սակայն արտագաղթի պատճառով նվազել են:

http://www.nufusu.com/ilce/edremit_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

Անվանի մարդիկ

Խորգոմցի Տիգրան, Պետրոս Ուրացող. հիշվում են 1905 թ. որպես փորձառու հեղափոխականներ: Ի դեպ, Պետրոս Ուրացողը Վանի նահանգապետության ժամանակ եղել է Ոստանի քաղաքապետը:

Արամ, Յուշեր, «Հայրենիք», 1923, N 10, էջ 134: Տե՛ս նաև Արամը. մահուան յիսնամեակին առթիւ, Երևան, 1991, էջ 304-305: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:

Արշիլ Գորկի (Ադոյան Ոստանիկ (Մանուկ) Սեդրակի, 15.4.1904-21.7.1948 թթ.) նկարիչ. «Ոստանիկ Ադոյեան` ծնուած Վանի նահանգի Հայոց ձոր գաւառի Խորգոմ գիւղում, 1904 թուականին: Ծննդավայրում ու Վանի հայկական դպրոցներում էլ ստացել է նախնական կրթութիւնը, ապա 1915 թ. մօր եւ քոյրերի հետ բռնել գաղթի ճանապարհը և հանգրվանել Երեւանում: 1919 թ. ընտանիքը տեղափոխւում է Թիֆլիս, ապա ընդմիշտ մեկնում ԱՄՆ, որտեղ սովորում եւ աւարտում է Նյու Յորքի արուեստի կենտրոնական դպրոցը: Նոյն դպրոցում մի քանի տարի աշխատում է որպէս նկարչութեան ուսուցիչ` նուիրելով կերպարուեստին...: Փոխում է իր անուն-ազգանունը եւ ընտրում Արշիլ Գորկի...: 1946 թ. հրդեհի ճարակ դարձան նրա 36 նկարները: Նոյն ժամանակ էլ ենթարկւում է վիրահատութեան (քաղցկեղի դեմ), 1948 թ. աւտովթարի հետեւանքով կորցնում է աջ ձեռքի աշխատունակութիւնը եւ որոշ ժամանակ անց ինքնասպան է լինում»:

Մելիքեան Ն., Ամերիկահայ նկարիչ Արշիլ Գորկին օտարների գնահատմամբ, 2008, «Վարագ», N 55, էջ 46-50: Տե՛ս նաև Ստեփանյան Գ., Կենսագրական բառարան, հ. Ա, Երևան 1973, էջ 252: Տե՛ս նաև Ով ով է. հայեր, հ. 1, Երևան, 2005, էջ 290: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106-107:

Գրիգոր Գրիգորյան. հասարակական գործիչ «Գրիգոր Գրիգորեանը ծնուած էր Վանի Խորգոմ գիւղին մէջ»:

Մ. Մ., Գրիգոր Գրիգորեան, «Վարագ», 1959, N 26, հուլիս, էջ 31: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 107:

Վարդպատրկյաններ (Պարթևազյան). Խորգոմ գյուղից սերող, սակայն գոյության ընթացքում բնակության վայրը հաճախ փոփոխած գերդաստան. «Պարթևազեան ընտանիքը ի բնէ Ագուլիսի բնակիչներ են. նոցա նախնիքը 1763 թուի սեպտ. 18-ին գաղթել են Վան. 1764-ին այնտեղից անցել են Հին Բայազիտ. իսկ 1828 թուին փոխադրուել են Նոր-Բայազիտի Ղուլալի արուարձանը և վերջին ժամանակներում՝ Ալէքսանդրապօլ: Ցանկալով վաւերացնել իրանց ցեղական աւանդութիւնը, որի համեմատ իրանք սերուել են Ռշտունեաց Վարդ Պատրիկ իշխանից (նշանաւոր քաջագործ Թէոդորոս Ռշտունու որդուց 7-րդ դարում), քառասնական թուականներում նոքա թողել են իրանց «Պարթևազեան» ազգանունը և սկսել են կոչուել Վարդպատրկեան, ինչպէս և կոչւում են մինչև ցայսօր»:

Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Գ, Թիֆլիս, 1894, էջ 841: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 107:

Անվան ծագում

Ըստ ավանդության փոխանցած մի տխուր և ամոթալի պատմության` գյուղանունը ծագել է հետևյալ դրվագից. «Ժամանակին Արտամետցւոց... հետ խնամութեան մը առթիւ կը գժտուին և նոցա դէմ վրէժ կը կապեն, մի քանի տարիէն յետոյ 40 հոգի Արտամետցի տեղս կը հրաւիրեն ի պատիւ, սոքա կարծելով թէ Հիւրգոմցիք մոռցած են իրենց վրիժառութիւնն, սիրով կը գան և խնճոյքի վերայ զիրենք այնչափ կարբեցնեն օղիով, որ կը խեղդուին և կը տանին առանձին մի տեղ կը թաղեն: Ահա այս աւանդութեան պատճառաւ կոչուեցաւ «Հիւրգոմ» որ գաւառական բացատրութեամբ կը նշանակէ հիւրերու հաւաքուած տեղի»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, մասն Ա, էջ 125-126: Տե՛ս նաև Ղանալանյան Ա., Ավանդապատում, Երևան, 1969, էջ 194: Ի դեպ, ոչ պակաս հաջողությամբ գյուղանվան ծագումը կարող էր ստուգաբանել նաև` ա. տեղում գոյություն ունեցած իջևանատան կամ այդօրինակ ինչ-որ շինության գոյության պատճառով, բ. որպես հորենական (հայրենական) սեփականություն և գ. սովորականից ավելի խորը փորված (ավելի ստորգետնյա) շինության իմաստով: Սակայն, չգիտես ինչու, «ավանդությունը» նախապատվությունը տվել է որևէ ազգի համար ամոթալի` ազգային համերաշխության բացակայության մթնոլորտը մերկացնող տարբերակին (ինչպես, օրինակ, Քեշիշգյոլի անվան ծագման հետ կապված ավանդությունը, տե՛ս Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 8): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 105:

Կառուցապատում

Բնակելի հին շենքերից ներկայումս չնչին մնացորդներ են պահպանվել: Դրանց մեծ մասը ոչնչացել է 1915 թ. ապրիլյան օրերին հրդեհումների հետևանքով: Սակավաթիվ կանգուն մնացածներն էլ քանդվել են ժամանակի ընթացքում գյուղում ծավալված ժամանակակից կառուցապատումներին զուգընթաց: Այս իմաստով ուշագրավ նմուշ է 2013 թ. գյուղամիջում դեռևս կանգուն հայաշեն բնակարանային մի համալիր` բաղկացած գլխատնից, կից գոմից և օժանդակ այլ կառույցներից (N 38՛21՛41.46՛՛; E 043՛08՛44.46՛՛; ծ. մ. 1661 մ), բոլորն էլ` ծածկված դեռևս անվնաս փայտամածով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 107-108:

Տնտեսություն

Խորգոմցիների տնտեսական կարողությունները հենվել են հողագործության, այգեգործության և անասնապահության վրա: Առանձնապես հայտնի էր բարձրորակ ցորենով և ազնվացեղ ձիերով. «Գիւղիս ցորեան հռչակ ունի իւր հացի ուժովն և համովը. կորնկան շատ կը ցանեն և կը պահեն սովորական անասնոց հետ նաև լաւ ձիեր...»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 125: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 108:

Ի թիվս Քյոշկ և Խառնուրդ գյուղերի` Խորգոմը ողջ Հայոց ձորում հայտնի էր իր մրգատու այգիներով և առանձնապես խնձորով. «...Մի քանի գիւղեր ունին պտղատու ծառաստաններ եւ նշանաւոր է Խորգոմի, Քէօշկի ու Խառնուրդի խնձորը...»: Այգիների սնուցման գործում կարևոր էր ջրամատակարարման խնդիրը, որը խորգոմցիները լուծել էին հարևան Քյոշկ գյուղի հետ համատեղ ուժերով. «Քէօշկ եւ Խոռգոմ փոքրիկ գիւղերը միասին ունէին մէկ ծակքար (մէկ ջրաղացի ջուր բաց թողնելու տրամագծով), բայց օրուայ ընթացքում 24 ժամ շարունակ ջուր էին ստանում»:

Ա. Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 7, 27 փետր., էջ 4: «Վարագ», 2006, N 53, էջ 147: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 108-109:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Խարգոմ, Խոռգոմ, Հյուրգոմ, Հյուրգոն, Հորգոմ անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 105:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Դիլքայա (Dilkaya):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 105:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Ժ-Մ. Թիերրի
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1969 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Հայաշեն բնակարանային համալիր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Հայաշեն բնակարանային համալիր

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Որպես շինանյութ յուրացված խաչքարեր գյուղամիջում

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խարգոմ
Խոռգոմ
Հյուրգոմ
Հյուրգոն
Հորգոմ
Դիլքայա

դարեր շարունակ և մինչև Մեծ եղեռնը Խորգոմը եղել է գավառի զուտ հայաբնակ և միջինից ավելի մարդաշատ գյուղերից մեկը: Այդ է վկայում նաև ստորև ներկայացվող և 1855 թ.-ից ի վեր վիճակագրական տվյալներ պարունակող սույն աղյուսակը.

Թվական	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
ԺԹ դարասկիզբ	30			Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 144: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1855	32	177		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1873	20			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1883	35			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 125-126: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1895	40			«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1897	45			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1909	60	353	Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 57 տուն (354 շունչ` 168 ար., 186 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1914	65	435		Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Տե՛ս նաև Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1915 նոյ.		2		Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106:
1916 հոկտ.		21	Ի դեպ, 21 անձից 10-ը բնիկներ էին, 11-ը` գյավաշցիներ:	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 106: