ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Ախալցխա 357 Հուշարձան

Վրաստան (Երկիր) / Ախալցխա (Շրջան)

Պատմություն

Երկրամասի վարչական նախաօսմանյան շրջանին վերաբերող կառուցվածքի մասին հայտնի է. «Աթաբեկների օրոք նախկին վրացական անունները նորից սկսեցին կիրառվել. հինգ գլխավոր գավառներն էին՝ ա) Օձխրեն, որն ընդգրկում էր Փոցխովի վերին հոսանքը, բ) Սամցխեն, որն ընդգրկում էր Ախալցիխեն, Ածղվերը, Ասպինձեն, Աբասթումանը, Ախալդաբոն, գ) Ջավախեթին, որն ընդգրկում էր Կուրի վերին հոսանքը և Չիլդրիի, Խոլայի, Խերթվիսի, Զեդա-Թմոգվիի և այլ ամրոցներ, դ) Ճուղուրեթին, որը միայն մի փոքր գավառ էր Խերթվիսից վերև, ե) Էրուշեթին, որը գտնվում էր Կուրի ձախ ափին»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 283. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 8:

Թուրքական տիրապետության հաստատումից հետո Ախալցխան վարչականորեն լուծվում է Օսմանյան տերության սահմանների մեջ. «Ախալցըխան (Ախասխա, այլ կերպ` Ախսկա) Վրաստանի մի մասն է. առաջներում մտնում էր Չըլդըրի էյալեթի մեջ, բայց երբ պատերազմների ընթացքում Չըլդըրը ավերվեց, Ախալցխան վերածվեց անկախ էյալեթի: Սահմաններն են. արևելքից` Կարսը, հարավից` Չըլդըրը, արևմուտքից` Վրաստանի լեռները, հյուսիսից` Թիֆլիսը: Սանջակներն են` Աջարա, Արտանուշ, Արդահանի Բյուզուրք [մեծ], Արդահանի Քյուչուք [փոքր], Սոքե (Օլթիին ենթակա), Փեթքերք (օջաքլըք է), Փենեք, Փոսխով, Թավեսքեր, Չըլդըր, Հաջրեք, Խերթվիս, Շուշատ (օջաքլըք է), Մախջիլ, Նըսֆի-Լեվանե (օջաքլըք է), Մամրվան, Ախալքալաք, Թրիալեթ: Այս էյալեթը 656 կըլըջ է, ունի 97 զեամեթ, թեզքերեով և առանց թեզքերեի 559 թիմար: Ջեբելուների հետ միասին տալիս է 1700 զինվոր»:

Թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդների մասին, հ. Բ, կազմեց` Սաֆրաստյան Ա. Խ., Երևան, 1964, էջ 27: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 9:

1640 թ․

1640 թ. Ախալցխայի էլայեթի կամ փաշայության վարչական պատկերը հետևյալն էր. «Չըլդըրի, այսինքն Ախըչկայի (Ախալցխայի) էլայեթը ծառայողներից մայդեֆթերդարի և դիվանի այլ ծառայողներ չունի, սակայն ալայի բեյ և չերիբաշի ունի: Կազմված է 13 սանջաքից` Օլթի, Խերթվիս, Արդանուշ, Հաջրեք, Արդահանի Բյուզյուրք, Փոսխով, Մախջիլ, Աջարա, Փենեք: Բացի այդ, 4 սանջաքը յուրթլուքի, օջաքլըքի և սեփականության կարգով են կառավարվում: Դրանք են` Փերթքերք, Լիվանե, Նըսֆի Լիվանե և Շևշատ»:

Թուրքական աղբյուրներ. Էվլիյա Չելեբի, հ. Գ, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Խ Սաֆրաստյանի, Երևան, 1967, էջ 26: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 9:

1769 թ․

1769 թ. հունիսի 14-ին Հերակլ Բ. Վրաստանին սահմանակից մարզերի նկարագրության մեջ Ախալցխայի վերաբերյալ նշել է. «Ախալցխա քաղաքում տիրում էր նահանգային կառավարում: Այն կազմել է հին Վրաստանի մասը: Ողջ ժողովուրդը հունական հավատքի էր, սակայն մի քանի տարի զավթված լինելով թուրքերի կողմից, որոնց լծի տակ են առ այսօր, ընդունեց մահմեդականություն, բայց որոշ տեղերում քրիստոնյաներ են, և այդ հիմնական տեղն անվանվում է Սաաթաբեգո: Այս տեղանքը լեռնային է` ընդարձակ և բարեբեր դաշտերով: ...այս վայրերի սահմանները կից են մեր տիրույթին: Ախալցխա քաղաքում նստում է կառավարիչը` երեք նշանների վեզիրը...: Այս նահանգում շատերն աղքատացել են լեզգիների արշավանքի հետևանքով...»:

“Армяно-русские отношения в XVIII веке”, т. IV, под редакцией М. Г. Нерсисяна, Ереван, 1990, с. 93-94. Բնագրում` “Город Ахалцих содержит губернское правление: в нем часть древней Грузии, и народ был весь веры греческаго исповедения, а с нескольких лет завладен турком, под которым игом и ныне состоит, и народ обращен в магометанство, а в некоторых частях состоят и до днесь християня, и генерально место оное называетца Саатабего, расположение сего места гористое и между иных пространные и плодоносные поля. ...граница ж лежит в близости к нашему владению. Во оном городе Ахалцихе правитель – везирь трех знаков... В той же губернии мноие разоренные от лезгинцев...” Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 9:

Ստեղծվում է յուրաքանչյուրը 20-60 գյուղ ունեցող 24 սանջակներից բաղկացած (Աբասթուման, Քոբլիան, Ածղոր, Ասպինձա, Խերթվիս, Ախալքալաք, Նիավա, Ջոբարեթ, Ճաճարեթ, Մաճախեթ, Շավշեթ, Արդվին, Լիբան, Արտանուջ, Արտահան, Օլթի, Բանակ, Գյոլե, Չըլդր, Սաթլել, Փոցխով, Աճարա Մեծ, Աճարա Փոքր, Նարիման) Ախալցխայի փաշայությունը համանուն կենտրոնով: 1829 թ.-ից հետո հիշյալ 24 գավառների մի մասը (թվարկված ցանկի առաջին 9-ը) անցնում է Ռուսաստանին: Դրանց հիմքի վրա էլ ռուսները ստեղծում են 4 տեղամասեր (участок)` Ածղոր, Քոբլիան, Խերթվիս և Ախալքալաք:

Ушаков Н., История военных действий Азиатской Турции в 1828 и 1829 годах, часть первая, СПБ, 1836, էջ 56-57: Տե՛ս նաև Исарлов Л., Из Путевых заметок об Ахалцихском уезде, “Кавказ”, 1869, N 107, 12(24) сентября, էջ 1: Ի դեպ, Պյոտր Ալեքսանդրովիչ Բեստուժևը, մասամբ օգտվելով Ուշակովի աշխատությունից, իր հուշագրություններում նույնպես անդրադարձել է Ախալցխայի փաշայության վարչական վիճակին. «Ասիական Թուրքիան քաղաքական տեսակետից բաժանված է մի քանի մասնավոր շրջանների, որոնք կառավարում են փաշաները: Ախալցխայի փաշայությունը, որ Անատոլիայի մի մասն է կազմում, բաղկացած է 24 սանջակներից... Սանջակները կառավարում են բեկերը, որ նշանակվում են այդ պաշտոններում փաշաների կողմից, բայց երբեմն նրանք անզոր են իրենց ենթարկելու անհնազանդներին: Ամբողջ փաշայության մեջ կան երկու լավ քաղաքներ` Ախալցխա և Արդահան: Առաջինում կա 4500 տուն: Փաշայությունն ունի 5 ամրոց... Յուրաքանչյուր սանջակ ունի ոչ ավելի, քան 60 և ոչ ավելի պակաս 20 գյուղ...: Ախալցխայի փաշայությունը ունի 34283 ընտանիք: Բնակչությունը կազմում են թուրքերը, լազերը, վրացիները, աջարները, հայերը, հրեաները, վաչկատուն քրդերը և տրուխանցիները» (Ներսիսյան Մ., Դեկաբրիստները Հայաստանում, Երևան, 1958, էջ 264-265): Նաև «Ակիսկայի շրջանը, որը, ըստ երևույթին, նախկինում եղել է Վերին Քարթլին, մաս է կազմել Վերին Վրաստանի. հայերն այսպես են կոչում երկրի այս մասն աշխարհագրական դիրքի պատճառով: Նշված գավառի մեջ մտնում են 24 գավառամասեր, որոնցում կան բազմաթիվ ավաններ և գյուղեր» (Chevalier Gamba, Voyage dans la Russie méridionale et particulièrement dans les provinces situées au-delà du Caucase, fait depuis 1820 jusqu’en 1824, Paris, 1826, p. 401): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 8:

Այլ տեղեկության համաձայն` Ռուսաստանին էր անցել 10 սանջակ. դրանք էին` Ախալցխայի, Ախալքալաքի, Աբասթումանի, Քոբլիանի, Ածղվերի, Ասպինձայի, Խերթվիսի, Ջաջարակի, Չլդրի և Փոցխովի: Դրանով իսկ Ախալցխան հյուսիսից Կովկասյան լեռնաշղթայով սահմանակից էր դառնում Իմերեթիային, Գուրիային, Մենգրելիային, արևելքից Ցիխեջվարի լեռնաշթայով և Բիսխուրա, Թափարավան և Խանխիլագյոլ լճերով` Քարթլիին, Թրիալեթին և Սոմխեթին, հարավից` Կարսի փաշայությանը և Թուրքիայի տարածքում մնացած Ախալցխայի նախկին փաշայության մնացած սանջակներին` զբաղեցնելով 7.000 քառ. վերստ տարածք:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 202: (1 վերստ=500 սաժեն=1.0668 կմ): Վկայություն կա նաև իբր միայն 5 սանջակների Ռուսաստանին անցնելու մասին «Դրանք էին Ախալցիխեի, Ածկվերի, Ասպինձեի, Խերթվիսի և Ախալքալաքի սանջակները» ¥F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 284): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 9-10:

Հայտնի է, որ Ախալցխայի սանջակը 1830-ական թվականների սկզբներին բաղկացած էր 18 գյուղից` 2859 տնով և 7143 արական սեռի բնակիչներով (հիմնական մասը Արևմտահայաստանի գաղթականներ էին):

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 221: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1828 — 1840 թթ․

1828-1840 թվականներին, հակառակ ռուսական կայսրության մեջ գտնվելու հանգամանքի, վարչական միավորը շարունակում էր կոչվել Ախալցխայի փաշայություն:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

Ախալցխայի փաշայությունը ղեկավարում էր երկրամասային վարչությունը` փաշայության ղեկավարի նախագահությամբ, իսկ Ռուսական կայսրությանն անցնելուց հետո բնիկ հայկական և վրացական գյուղերը կառավարում էր ավագանին կամ մամասախլիսը, թուրքականը` աղսաքալը և գաղթականներով բնակեցված գյուղերը` յուզբաշին:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 232-233. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1840 թ․

1840 թ. Ախալցխան վրաց-իմերեթական նահանգի կազմում ստանում է գավառական քաղաքի կարգավիճակ:

Գեղամեանց Յ., Նամակ Ախալցխայից, «Փորձ», 1876, N 1, էջ 429: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1846 թ․

Ըստ ռուսական իշխանությունների հրապարակած 1846 թ. դեկտեմբերի 14-ի օրենքի` Ախալցխայի գավառից առանձնացվում է Ախալքալաքի շրջանը (վերջինս մտնում է Ալեքսանդրապոլի գավառի կազմի մեջ):

Պարսամյան Վ., Ցարիզմի գաղութային քաղաքականությունը Հայաստանում, Երևան, 1940, էջ 165: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1846 թ․

1846 թ. Թիֆլիսի և Քութայիսի նահանգների ձևավորումից հետո Ախալցխան` որպես գավառական քաղաք, մտնում է վերջինիս մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1846 — 1869 թթ․

1846-1869 թվականներին գավառական քաղաքի կարգավիճակով մաս է կազմում Քութայիսի նահանգի:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1869 — 1876 թթ․

1869-1876 թվականներին նույն կարգավիճակով Ախալցխան մտնում է Թիֆլիսի նահանգի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1888 — 1908 թթ․

1888-1908 թվականներին Ախալցխան հաղորդակցության ճանապարհների Կովկասյան օկրուգի Կարսի բաժանմունքի 4 ուղեմասերից առաջինի կենտրոնն էր:

Արևելյան Հայաստանի պետական հիմնարկների պատմության տեղեկատու 1801-1917 թթ., կազմ.` Էվոյան Վ., «ԲՀԱ», 1986, N 3, էջ 150: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1921 — 1991 թթ․

Ի վերջո, իննսունամյա ռուսական տիրապետությունից (1828-1918) հետո 1921 թ. Ախալցխան մտնում է Խորհրդային Վրաստանի, իսկ 1991 թ.-ից՝ Վրաստանի Հանրապետության կազմի մեջ: Ներկայումս Ախալցխայի նախկին գավառի տարածքը տրոհված է վարչական մի քանի շրջանների մեջ (Ախալցխա, Ադիգեն, մասամբ` Բորժոմ և Ասպինձա):

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

Ախալցխայի շրջանը զբաղեցնում է 1010,3 քառ. կմ մակերես, իսկ Ադիգենի շրջանը 799,5 քառ. կմ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1921 թ․

Ադիգենը 1921 թ.-ից մտել է Ախալցխայի գավառի մեջ, իսկ 1930 թ.-ից ձևավորվել է որպես առանձին շրջան` համանուն կենտրոնով:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

Բորժոմի և Ասպինձայի շրջանները համապատասխանաբար զբաղեցնում են 1189 և 825,3 քառ. կմ մակերես: Նշյալ երկու շրջանները միայն մասամբ էին ներառված Ախալցխայի գավառի կազմի մեջ: Մասնավորապես Բորժոմի շրջանի մի զգալի մասը մտնում էր Քարթլիի, իսկ փոքրագույն մասով` նաև Ջավախքի կազմի մեջ: Պատմականորեն վերջինիս էր միահյուսված նաև Ասպինձայի շրջանի արևելյան հատվածը:

Грузинская ССР. административно-территопиальное деление, Тбилиси, 1988, с. 12, 15, 21. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

Աշխարհագրական միջավայր

Ախալցխա քաղաքն ու նույնանուն շրջանը (նախկինում համանուն գավառ) զբաղեցնում է ներկայիս Վրաստանի Հանրապետության Սամցխե-Ջավախեթի մարզի կենտրոնական հատվածը և տարածվում պատմական Մեծ Հայքի հյուսիսային սահմանագլխին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 8:

Արևմուտքից երկրամասը հարևանակցում է Աճարային, հյուսիսում` Արևմտյան Վրաստանի Գուրիա մարզին, հյուսիս-արևելքում` Քարթլիին, հարավում` Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ջավախք գավառին:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 8:

Այստեղ են խաչվում Աջարիայից՝ Բաթումով, Քարթլիից՝ Խաշուրով և Բորժոմով, Շիրակից՝ Ախալքալաքով և Արտահանից՝ Փոցխով գետի հովտով ձգվող հնագույն տարանցիկ ճանապարհները: Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքի շնորհիվ առնվազն վաղ միջնադարից տեղում գոյացել է բնակավայր, որը շուտով վերածվել է քաղաքի: Զարգացել են արհեստներն ու առևտուրը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 8:

Երկրամասի պատմական աշխարհագրության, վարչական սահմանների և պատկանելության մասին նշվել է. «Ախալցխայի փաշայությունը Ճորոխ գետով առանձնանալով Կոլխիդայից և Կապադովկիայից հնում կազմել է Հայաստանի հյուսիսարևմտյան հատվածը...», ինչպես նաև «Ախլցխա կամ Ախալցիխէ գաւառ, որ Սամցխէ կոչի ’ի վրաց ... սահմանի ’ի հարաւոյ` Օսմանեան գաւառօք Արտահանայ և Չըլտըրայ Կարուց, յարևմտից` Եգերացոց երկրաւ և Կուր գետով, ’ի հիւսիսոյ և յելից` լերամբք որ անջրպետեն ընդ Պօռչալու և ընդ Սօմխէթ գաւառս, և Խրամ (Քցիա) գետով...»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 211-212 (բնագրում` “Ахалцихский пашалык, отделяясь рекою Чорохою от Колхиды и Каппадокии, составлял в древности северо-западную часть Армении...”). Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, 1855, էջ 61: Ավելի կարճ` «Սամցխէ-Ախլցխա է...» (Թօփճեան Յ., Ցուցակ ձեռագրաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Ա, Վաղարշապատ, 1898, էջ 78: Տե՛ս նաև Աշխարհացոյց Վարդանայ վարդապետի, քննական հրատարակութիւն Հայկ Պէրպէրեանի, Բարիզ, 1960, էջ 17, 37): Թերևս հիշատակության արժանի է այս և պատմական նախորդ դեպքերի վերաբերյալ սույն անդրադարձը ևս. «ԺԳ դարուն Ախալքալակի և Ախալցխայի գաւառները միացան և հողատէր Սարգիսը հռչակեցին աթաբէկ (հայր իշխան) և անկախութիւն յայտարարեցին, որ ճանչցւեցաւ վրաց թագաւորութեան կողմէ: Այդ անկախ Սաաթաբագօն (իշխանայ երկիր) իր առանձին օրէնքներն ունէր (Աղբուտայի օրէնքներ): Այսպէս, Ջաւախքը թէև բաժանուած թաթարական և պարսից լուծին տակ հեծող Հայաստանէն, իր անկախ կեանքը կ’ունենայ Ախալցխայի հետ մինչև 1484 թուականը, երբ նորէն կ’աւերուի պարսից Եագուբ շահին կողմէ: Բայց շուտով երկու գաւառները կը վերահաստատեն իրենց անկախութիւնը, որ կը տեւէ մինչև 1637, երբ չդիմանալով մէկ կողմէ վրաց, միւս կողմէ Իմերէթին և երրորդ կողմէ Թուրքիոյ յարձակումներուն, կ’ընկճուին և կը դառնան թրքական փաշայութիւն: Այնուհետև թէ Ախալցխան և թէ Ախալքալակը կը մնան միշտ Թուրքերու լուծին տակ մինչև Ռուսներու գալը, որոնք 1807-ի, 1810-ի և 1811-ի կռիւներէն յետոյ՝ 1828-ին վերջապէս կը հաստատուին և Ախալքալակն ու Ախալցխան կը վերածեն առանձին նահանգի» (Ռուբէն, Ախալքալակի պայքարը, «Դրօշակ», 1926, N 1, էջ 6): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 8:

Բնակչություն

Ախալցխայի և նրա գավառի բնակչության թվաքանակի և ազգային կազմի վերաբերյալ, բացառությամբ որոշակի տվյալներ պարունակող 1595 թ. ստեղծված թուրքական դավթարների, ըստ էության, ԺԸ դարից ավելի վաղ թվագրվող վկայություններ հայտնի չեն, ուստի խնդրո առթիվ ԺԹ դարի հետազոտողների հրապարակած հաղորդումները սոսկ մասնավոր կարծիքներ են:

გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავტარი..., თბილისი, 1941. Հետազոտող Զագուրսկին, օրինակ, կարծում է, թե «Այս երկրամասը սկզբնապես բնակեցված է եղել վրացիներով և հեռավոր ժամանակներից մտել է վրացական թագավորության կազմի մեջ» (Загурский Л., Поездка в Ахалцихский уесд в 1872 г., “Записки Кавказскаго отдела императорскаго русскаго географическаго общества”, книжка VIII, Тифлис, 1873, с. 2 (բնագրում` “Страна эта искони населена была грузинами и входила с отдаленных времен в состав Грузинскаго царства”): Ֆ. Դյուբուան երկրամասի վրացիներին առավելաբար համարում է Վրաստանի ներքին գավառներից տարբեր ժամանակներում փոխադրվածներ. «Զեմո-Քարթլին իր դիրքի շնորհիվ միշտ ապաստանատեղ է եղել վրացիների համար, որոնք գրեթե մշտապես ենթարկվել են արևելքից եկող ժողովուրդների հարձակումներին: Այս երկիրը, որը վայելում էր ճակատագրի բարեհաճությունը, հաճախ էր խուսափում ավերածություններից, մինչդեռ ներքին նահանգները անընդհատ ենթարկվում էին ավերածությունների և կոտորածների: Զեմո-Քարթլիի մեծ մասը դարձավ Բագրատունիների հարստության սեփականությունը նրանց՝ Աբխազիայի և Վրաստանի գահ բարձրանալուց դեռ շատ առաջ» ¥F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 276): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 11:

Առավել ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանվել 1763 թ.-ից. «Միանգամայն այլ էր Ախալցըխայի պատկերը, որտեղ թուրքական փաշայի ենթակայության ներքո գործնականում հավատի ազատություն էր տիրում: Այստեղ կային ընդհանուր առմամբ 7754 կաթողիկե և 13 հայ քահանա, սակայն միայն 150 կաթողիկե վրացի իրենց ծեսին պատկանող մեկ քահանայի հետ միասին: Հայերն ապրում էին 15 «համայնքներով», դրան գումարվում էին 1500 ոչ կաթոլիկ հայ փախստական (վերաբնակիչներ)` 5 քահանայի հետ միասին և 180 օտար հույն-վրացի 3 քահանայի հետ միասին:

Չոբանյան Պ., Հայ-ռուս-վրացական փախհարաբերությունները ԺԸ դարի երկրորդ կեսին, Ս. Էջմիածին, 2006, էջ 187: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 11:

Նախքան ռուսների կողմից Ախալցխայի նվաճումը փաշայության բնակչության թվաքանակը կազմում էր 34283 տուն` շուրջ 140000 շունչ ազգությամբ` թուրք, աջար, լազ, քուրդ, թուրքմեն, ղարափափախ, հայ, վրացի, հայ կաթողիկե, հրեա և հայ-բոշա (վերջիններս` Ածղվերի շրջանում) արական սեռի բնակչով:

Ушаков Н., История военных действий Азиатской Турции в 1828 и 1829 годах, часть первая, СПБ, 1836, էջ 57-58: Նույն ժամանակաշրջանի համար բնակչության փոքր-ինչ նվազ քանակ է նշել Ֆ. Դյուբուան 34000 տուն և 136000 արական սեռի բնակիչ (F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 284: Ի դեպ, Տրապիզոնում Ֆրանսիայի դեսպանի որդու` Ա. Դյուպրեի վկայությամբ` ԺԹ դարի առաջին քառորդին Ախալցխայում բնակչության թիվը կազմել է շուրջ 40000 անձ, իսկ մինչ ռուս-թուրքական պատերազմը` մինչև 50000 շունչ (Ушаков Н., История военных действий в Азиятской Турции в 1828 и 1829 годах, Варшава, 1843, ч. 1, с. 284): Բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ մեկ այլ հետազոտող` Վ. Լեխկոբիտովը, նշել է. «Ախալցխայի սանջակն առավել բնակեցված էր, ուներ մինչև 5000 ընտանիք և շուրջ 40000 երկսեռ բնակիչ` 98 քառակուսի վերստ մակերեսի վրա, որը կազմում է 408 շունչ յուրաքանչյուր քառակուսի վերստի վրա» (բնագրում` “Ахалцихский санджак был самый населенный, имеев до 5 т. семейств и около 40 т. душ обоего пола, на поверхности 98 квадратных верст, что составляло по 408 душ на каждую квадратную верст”. Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 209): ÐÙÙï. F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 284: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

Նույն ժամանակաշրջանի համար բնակչության ազգային կազմի վերաբերյալ հայտնի են հավելյալ որոշ մանրամասներ ևս. «Թուրքերի օրոք բնակչությունը կազմված էր հույներից, հակոբիկ և կաթողիկե հայերից, վրացիներից, թուրք ծառայողներից, ղարափափախ թաթարներից, հրեաներից, քրդերից և գնչուներից: Քրդերը պատկանում են երկու ցեղի. նրանք, ովքեր հաստատված են Աջարիայում, դավանում են մահմեդականություն, իսկ նրանք, ովքեր եկել էին Էրզրումից, հայերի կրոնին էին կապված և խոսում էին մի խոսվածքով, որը հայերենի և իրենց սեփական լեզվի խառնուրդ է»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 285: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

Ախալցխայի փաշայության` Ռուսաստանի կայսրությանը միանալուց հետո ծայր է առնում մահմեդական բնակչության արտագաղթ դեպի օսմանյան տերություն: Արդյունքում 1828-1830 թվականներին կտրուկ նվազում է թե՛ գավառաբնակ և թե՛ մանավանդ քաղաքաբնակ թուրքերի թվաքանակը (այդ թվում սերունդներ առաջ բռնի մահմեդականացած բնակչությունը). «Ախալցիխեի բնակչությունը շատ էր նվազել: Քաղաքի գրավման ժամանակ ամբողջ թուրք կամ մուսուլման բնակչությունը փախել էր քաղաքից: Ախալցիխեի սանջակում այդ ժամանակ կար 5000 ծուխ և երկսեռ մոտ 40000 բնակչություն՝ ինչպես թուրքեր, լազեր, լեզգիներ, վրացիներ, հայեր, հրեաներ, այնպես էլ քրդեր, ղարափափախներ և թուրքմեններ»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

1831 թ. Ախալցխայի սանջակն ուներ 3727 տուն և 10259 բնակիչ: Երկրամասը նորեկ հայերով բնակեցնելու ծրագրի իրագործմամբ հանդերձ` բնակչության ընդհանուր նվազումն ակնառու էր. «...ռուսների տիրապետության հաստատումից հետո տեսնում ենք, որ բնակչության թիվը շատ է նվազել, չնայած որ Փոքր Ասիայից գաղթականներ են եկել...»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 367. F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 284: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

Բնակչության նվազման երևույթի կապակցությամբ նշվել է. «Դրա պատճառը հեշտ է գտնել: Բանն այն է, որ Ռուսաստանը ստացավ միայն փաշայության մի մասը, իսկ Արդահանը մնաց թուրքերին: Հետո մուսուլման բնակչության մի մեծ մաս, վախենալով քրիստոնյաներից և նրանց տիրապետությունից, նախընտրեց արտագաղթել: Եվ վերջապես թուրքերը փաշայությունում մշտապես մեծաթիվ զորք ունեին, որոնց թիվը մտնում էր բնակչության մեջ: Ռուսները չավելացրին այդ թիվը, քանի որ նրանք ընդամենը մեկ գունդ ունեին Ախալցիխի, Ածկվերի, Խերթվիսի և Ախալքալաքի բերդերում»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 285: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

1873 թ. Ախալցխայի նահանգն ուներ 83975 բնակիչ, որից հայեր էին 44415 (8642-ը` հայ կաթողիկեներ), թուրքեր` 28161, հունադավաններ` 4678, դուխոբորներ` 4395, հրեաներ` 2126 և հռոմեական կաթողիկեներ` 200:

Բզնունի (Գեղամյան Եղիշե քահանա), Ախալցխա, «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 6, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

1922 թ. Ախալցխայի շրջանն ուներ մոտ 10000 բնակիչ, որից 6900-ը հայ էր, 2170-ը` վրացի, 930-ը` հրեա, ռուս և հույն:

Большая советская энциклопедия, т. 4, Москва, гл. редактор Шмидт О., 1930, с. 158. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

Ըստ 1926 թ. դեկտեմբերի 17-ի մարդահամարի` Ախալցխայի գավառում բնակվում էր 15565 հայ (գյուղաբնակ էին 8543-ը, մեծամասնություն էին կազմում Վալեի գյուղական շրջանի հայերը` 5858 շունչ): Ընդ որում, գավառի հայ ազգաբնակչության 99,6 տոկոսի համար մայրենի լեզուն համարվում էր հայերենը:

Ալեքսանյան Հովհ., Հայ ազգաբնակչության տեղաբաշխումն Ադրբեջանական և Վրացական ԽՍՀ-ներում (1920-1930-ական թվականներ), «ՊԲՀ», 2006, N 2, էջ 101-102: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 12:

Հայեր. 1790 թ. Հովսեփ Արղությանը, ելնելով հայ-վրացական հարաբերությունների բարելավման անհրաժեշտությունից, վրաց Գեորգի թագավորին առաջարկել է ախալցխացի հայերին հրավիրել վրաց տերության սահմանները, մասնավորապես Փամբակի և Բորչալուի գավառները. «ԶԼոռին, զոր հաստատ գրով շնորհեալ էք աղայ Շահմիրին, և նա ևս յանձնեալ է ի մէլիք Ապովն, հաստատ պահեսջիք զայն ուխտ, որով ոչ թէ ի հովանավորութիւն ձեր հրավիրէք միայն զհնդկաբնակ հայս, այլև Կարսն և Ախլցխայն դատարկեալ բնակչօք նոցա` լնանելոց են Փանբակն և Բօրչալուն»: Համանման խնդիր էր արծածվել նաև 1800 թ. հոկտեմբերին, երբ Բոլնիսի մելիք Աբովը գեներալ-մայոր Լազարևից խնդրել էր թույլատրել 1000 հայ ընտանիքի փոխադրվելու Ախալցխայի շրջանից:

Չոբանյան Պ., Հայ քաղաքական կողմնորոշման պատմությունից, «ՊԲՀ», 1995, N 2, էջ 155: “Акты Кавказской археографической комиссии”, Тифлис, 1866, т. 1, с. 637. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

Հայեր. Ախալցխացի հայերին Հայաստանի հյուսիսային գավառներ փոխադրելու հայ քաղաքական գործիչների ծրագրերն ի վերջո կյանքի չեն կոչվում, և, ընդհակառակը, 1829-1830 թվականներին Ախալցըխան համալրվում է Բարձր Հայքը հայրենադավ գաղթի արդյունքում լքած հայերի հաշվին: Ուշագրավ է վերջիններիս վերաբերող ժամանակակցի բնութագրումը. «Ինչ վերաբերում է Էրզրումից գաղթած հայերին, ապա նրանք, մի քանի հարյուրամյակ տքնելով թուրքական լծի ներքո, հույների նման կորցրել են իրենց ազգությունը` պահպանելով միայն կրոնը: Ընդունակություններով գերազանցում են վրացիներին, նրանց, հատկապես քաղաքաբնակների մեջ սովորական բան է գրագիտությունը»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 211 (բնագրում` “Что касается армян, переселенных из Арзрума, то стенав несколько столетий под игом турков, они, подобно, грекам, утратили свою национальность, сохранив только религию; способностями превосходят грузин; между ними грамотность обыкновена, особенно между городскими жителями”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

Հայեր. ինչ վերաբերում է հայ կաթողիկեներին, ապա Ախալցխան եղել է Կովկասի հայ կաթողիկեների կենտրոնը, և նրա ենթակայության ներքո են եղել Ախալքալաքի, Լոռու և Ալեքսանդրապոլի վիճակները:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

Գնչուներ կամ բոշաներ. բնակչության սակավաթիվ այս խմբի մասին նշվել է. «...չզբաղվելով ոչ երկրագործությամբ, ոչ անասնապահությամբ, իրենց ապրուստը գտնում են մի քանի աննշան, պարզ արհեստների միջոցով: Նրանք ապրում են Ածղվերի սանջակում, հետևում հայոց դավանանքին, սակայն խոսում են անմաքուր հայերենով»:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 214 (բնագրում` “...не занимаясь ни хлебопашеством, ни скотоводством, находят пропитание от незначительных простых ремесл. Они живут в селениях Ацхверскаго санджака, придерживаются армянскаго исповедения, но говорят не чистым армянским языком”). Հմմտ. «Գնչուները կամ բոշաները դեռ ապրում են Ածկվերի սանջակում և դավանում են հայերի կրոնը, բայց նրանց լեզվով շատ անմաքուր են խոսում» (F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, p. 285): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

Վրացիներ. երկրամասի նախաբնակ ազգերից են վրացիները, ինչպես նաև ԺԳ դարի սկզբներից Վրաստանի քաղաքական գերիշխանության պայմաններում քաղկեդոնականացած և ժամանակի ընթացքում վրացիներին ձուլված հայերը (այդ թվում` Սամցխեին տիրապետող Զաքարյան իշխանական տան ներկայացուցիչները): Սաաթաբագոյի անկախության կորստից և թուրքական տիրապետության հաստատումից հետո ինչպես երկրամասի վրացի, այնպես էլ վրացիներին ձուլված ծագումով հայ քաղկեդոնական ազգաբնակչության հիմնական մասը բռնի մահմեդականացվեց: Ախալցխայի փաշայության` Ռուսաստանի գրավումով մահմեդականացած բնակիչների որոշ մասը վերստին քրիստոնեություն ընդունեց:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

19 դ․

Թուրք-թաթարական ցեղեր. ԺԹ դարավերջին նշվել է, որ «...նրանք Անդրկովկասի ներկայ սահմանների մէջ զանցառելի թիւ են կազմում միայն: Փոքրաթիւ տաճիկներ ապրում են Ախալցխայի եւ Բաթումի շրջաններում»:

Աբեղեան Արտ., Կովկասի ժողովուրդները, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1924, N 11, էջ 123-124: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

18 դ․

Ղարափափախներ. թարաքյամա թաթարներն են, որոնք ԺԸ դարավերջին փոխադրվել են Բորչալուից և Շամշադինից. «Սկզբում նրանք վարել են բացարձակապես քոչվոր կյանք, սակայն աստիճանաբար սկսեցին վարել հողը, զբաղվել այգեգործությամբ և, բացառությամբ քչերի, դարձան նստակյացներ: Փաշաների օրոք նրանք ոչինչ չէին վճարում, պարտավոր էին զինվել և առաջին իսկ հրամանի դեպքում ներկայանալ»: Բացի թարաքյամա թաթարներից` Ախալցխայի Խերթվիսի սանջակում Ռուսաստանին միանալուց հետո բնակվում էր նաև 50 ընտանիք ղարափափախ էմիրասան: Նրանք ևս փոխադրվել էին այլ տարածաշրջաններից և վարում էին միայն քոչվոր կյանք:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 213-214 (բնագրում`“Сначала они вели жизнь совершенно кочевую, но мало по малу стали пахать землю, заниматься садоводством, и сделались оседлыми, исключая не многих. При пашах они не платили ничего, а обязаны были вооружаться и выходить по первому требованию...”). Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

Քրդեր. Ախալցխայում կային բնիկ և գաղթական քրդեր: Ի դեպ, բնիկները մահմեդականներ էին և հիմնականում ապրում էին Ջաջարակի սանջակում քոչվոր կյանքով, իսկ Էրզրումից եկած գաղթականները դավանում էին հայոց հավատքը և խոսում էին հայ-քրդերեն խառն խոսվածքով:

Легкобытов В., Ахалцихский пашалык, “Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом и финансовом отношениях”, СПб., 1836, ч. IV, с. 214. Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 13:

1881 թ․

1881 թ. Ախալցխայում բնակվում էր 12000 հայ բնակիչ (6310 ար. և 5690 իգ.), իսկ գյուղերում` 1298 ար. և 1250 իգ. հայ: Արդյունքում` Ախալցխա գավառում 1881 թ. հայերի թիվը կազմում էր 14548 անձ (7608 ար. և 6940 իգ.):

«Մեղու Հայաստանի», 1881, N15, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 78:

Տնտեսություն

Երկրամասի բնակչությունն աչքի է ընկել այգեգործական և հողագործական հմտություններով. «Կուրի երկու ափերին կար հզոր մի կառավարություն, որը կարողացավ այդքան զարգացնել արդյունաբերությունը և մշակույթը: Այն բոլոր մշակվող հողերը, որոնք կային զառիթափերին, այդ խորդուբորդ և հրաբխային ժայռերում, պարզապես նվաճվել էին մի քիչ դաժան բնությունից: Կառուցվել էին շատ երկար պատեր, որոնք պահում էին հողի դարավանդները. դրանց վրա հսկայական խաղողի այգիներ և բազում պտղատու այգիներ էին տնկում: Ամեն ինչ բարգավաճում էր այս տարածքում, որտեղ գրեթե ամբողջովին հրաբխի բեկորներ են: Ախալցիխեի, Ածղվերի, Ասպինձեի հովիտներում հացահատիկի առատ բերք էին ստանում»:

F. Dubois de Montpéreux, Autour du Caucase, tome II, Paris, 1839, էջ 276: Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

1944 թ․

Ի դեպ, ինչպես այսօր էլ մատնանշում են երկրամասի տարեց հայ բնակիչները, 1944 թ. իրականացված մահմեդական բնակչության համընդհանուր աքսորից և նրանց այգեվետ գյուղերը Վրաստանի զանազան վայրերից պետական ծրագրով փոխադրված եկվորներով բնակեցնելուց հետո տեղի է ունեցել մրգատու այգիների ոչնչացում: Թվում է, թե անվաստակ հարստությունը ձեռք գցելով` նորեկները շնորհակալ պետք է լինեին և իրենց աշխատանքով պահպանեին և բազմապատկեին եղածը, մինդեռ նրանք եղածն էլ ոչնչացրին: Եղելությունը թերևս կարելի է բացատրել մշակույթների տարբերությամբ և ժամանակի հոգեբանությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10:

Ուսումնասիրություններ

Ախալցխա քաղաքի և գավառի պահպանված պատմական հուշարձանները, ի դեմս ֆրանսիացի հետազոտողներ Ֆ. Դյուբուայի և Մ. Բրոսեյի, գիտական ուշադրության առարկա են դարձել` սկսած ԺԹ դարի 30-ական թվականներից: Ավելի ուշ դրանցով հետաքրքրվել են նաև ռուս և վրացի ուսումնասիրողներ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 10-11:

Խորհրդային տարիներին և ցայժմ բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են հեղինակել հատկապես վրաց հնագետները, պատմաբաններն ու մշակութաբանները: Վերջիններս, սակայն, որպես կանոն, անտեսելով երկրամասի տարածքում պահպանված հայկական պատմական բազմաբնույթ և մեծաթիվ հուշարձանները, ընդհանուր առմամբ հեղինակել են ցավալիորեն միակողմանի, կանխակալ և ըստ այդմ հակագիտական աշխատանքներ: Գրեթե ամբողջությամբ անտեսվել է աղբյուրագիտության համար այնքան էական՝ հայերեն վիմագրերի վերծանության և հրատարակության գործը: Փորձ է արվել գիտական շրջանակներին և հանրությանը թյուրիմացության մեջ գցել՝ իբրև վրացական ներկայացնելով մի շարք հայկական եկեղեցիներ:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 11:

Ինչ վերաբերում է Ախալցխայի տարածաշրջանի հայկական պատմական հուշարձանների ուսումնասիրության առումով հայկական կողմի` մինչ այժմ ցուցաբերած անհաղորդ ու անտարբեր կեցվածքին, ապա ստիպված ենք խոստովանել, որ այս բնագավառի նկատմամբ պետական-ակադեմիական շրջանակներում արդեն ավանդական անտարբերությունը ցարդ ցավալիորեն մնում է անփոփոխ:

Բացառություն է կազմում թերևս Հայաստանի պատմության թանգարանի ազգագրության բաժնի ֆոնդերը նոր նյութերով համալրելու նպատակով 1936 թ. հուլիսի 8-ից օգոստոսի 18-ը ընկած ժամանակահատվածում նույն թանգարանի ազգագրական բաժնի վարիչ Ստեփան Լիսիցյանի գլխավորությամբ Ախալցխայի և Ախալքալաքի շրջաններում իրականացված գիտարշավը, որի նպատակն էր հիմնականում ուսումնասիրել Կարինից բերված և նշյալ տարածաշրջանում շարունակված տնայնագործական արհեստները. «Ախալցըխան Անդրկովկասում այն տեղն է, որտեղ ներկայացված են բազմատեսակ բոլոր հին արհեստները: Թիֆլիսում դրանք վաղուց անհետացել են: Մեր նպատակն է գրանցել վարպետների աշխատանքի ընթացքը, ձեռք բերել գործիքների լիակատար հավաքածու և հավաքել նյութ համքարությունների սոցիալական ձևերի վերաբերյալ» (Варданян Л., Степан Лисициан и истоки армянской этнографии, Ереван, 2005, с. 194 (բնագրում` “Ахалцха - это то место в Закавказье, где представлены все разновидности старых промыслов. В Тифлисе они давно исчезли. Наша цель - записать тудовой процесс мастеров, приобрести полную коллекцию инструментов и собрать материал о социальных формах амкарств” ): Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 11:

Հաշվի առնելով ստեղծված կացությունը` գտնում ենք, որ թեկուզ և բավական ուշացումով, այնուամենայնիվ, գիտության, ի մասնավորի` հայագիտության, ինչպես և մեր ազգային շահերը պահանջում են ստեղծել և հրապարակ հանել հայ ժողովրդի բազմադարյան պատմության անհամար էջերով ճոխացած երկրամասի պատմությանն ու պահպանված հայկական պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությանը նվիրված այնպիսի աշխատություն, որն ի զորու կլիներ գոնե մասամբ լրացնել առկա բացը:

Սամվել Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 11:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Կուրի հովիտը Ախալցխայի մերձակայքում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2007 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Լուիզա Մոսոյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Փոցխով գետի հոցիտը Ծղալթբիլա գյուղի մոտ:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ախասխա
Ախսկա