ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Գուկանց 4 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Գուկանց (Գյուղ)

Տեղադրություն

Հայոց ձորի արևմտակողմի գյուղերից էր: Գտնվում էր Կղզի գյուղից 13,2 կմ արևմուտք, Անգղ գետի ձախ ափից 0,4 կմ, իսկ լճափից` 9,5 կմ հեռու: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1698-1704 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Պատմություն

Գավառի հնագույն և ռազմավարական տեսանկյունից կարևոր բնակավայրերից էր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Գուկանցի հայոց գերեզմանոցում հայտնաբերվել է Արգիշտի թագավորի անունով (պարզ չէ, թե հիշատակվածը Արգիշտի Ա՞-ն է, թե՞ Բ-ն) մ.թ.ա. Ը դարին վերաբերող եռատող սեպագիր արձանագրությամբ մի բեկոր:

Բասմաջեան Կ., Յաւելուած եւ քննութիւն «Ցուցակի Տոսպական կամ հայկական բեւեռաձեւ արձանագրութեանց» (Հիվեռնայ), «Բազմավէպ», 1896, էջ 326: Տե՛ս նաև Арутюнян Н., Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, էջ 206: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Արդեն մ.թ. Ը դարի սկզբին Գուկանցը հիշվում է արաբական տիրապետության դեմ մղվող ազատագրական պայքարի առնչությամբ: 703 թ. Աշոտի որդի Սմբատ իշխանի գլխավորությամբ հայոց բանակն այս գյուղում ճակատամարտում և պարտության է մատնում թվաքանակով գերազանցող արաբական զորամասին. «Զայնու ժամանակաւ դարձեալ այլ հէն գայր ի վերայ զօրուն, որ ի կողմանս Վասպուրական աշխարհին. եւ եկեալ յանդիման լինէին ի գաւառն Ռշտունեաց ի գիւղն, որում Գուկանսն կոչեն: Անդ յանդիման լինէին միմեանց: Իբրեւ տեսին զի նուազունք էին, դիմեցին սաստկապէս ի վերայ նոցա. եւ նոյնժամայն գթացեալ ողորմութեանն Աստուծոյ, եւ յայնմ նուագի եւս հասանէր ի թիկունս օգնականութեան: Եւ զամենեսեան ի սուր սուսերի մաշեցին, բայց միայն արք ՄՁ ի փախուստ դարձեալ՝ անկան յեկեղեցին»: Ի վերջո, արաբական բանակի վերջին մնացորդներին` 280 հոգուն, հայերը սպանում են Գուկանցի եկեղեցուց դուրս բերելուց հետո (ռազմական խորհուրդը մերժում է արաբներին ոչնչացնելու համար եկեղեցին հրդեհելու առաջարկը):

Պատմութիւն Ղեւոնդեայ մեծի վարդապետի հայոց, Ս.Պետերբուրգ, 1887, էջ 26: Տե՛ս նաև Մեր հաղթանակները, հ. Բ, Երևան, 2009, էջ 145-148: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Բնակչություն

Դարեր շարունակ հայաբնակ գյուղի բնակչությունը, ի վերջո տեղի տալով կառավարության հովանավորությամբ գործող արտամետցի թուրք Բայրամ աղայի ծավալած հալածանքներին, 1851 թ. մեծ մասամբ լքում է հարազատ գյուղն ու կալվածքները և ցրվում այլևայլ վայրեր, որով և թուրք աղան հասնում է նպատակին. «Գիւղի հողը ու կալուածները բոլորովին յուրացուցած է»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 213: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Տեղում մնացած սակավաթիվ հայերն ավելի ծանր փորձության են ենթարկվում 1894-1896 թթ.: Դրանից հետո Գուկանցն արդեն վերածվում է գրեթե զուտ քրդաբնակ գյուղի: Համենայն դեպս, 1897 թ. գյուղաբնակ 16 ընտանիքից 14-ը քուրդ էին, և միայն 2-ը` հայ:

Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

1915 թ. ապրիլին Գուկանցի վերջին հայերը ոչնչացվում են: Իր հուշերում ոզմեցի Արմենակ Ամրիկյանը նշում է, որ թուրքերի փախուստից հետո մի կարճ ժամանակահատված գյուղում հանգրվան են գտնում մոկսեցի հայերը. «Տեղավորեցինք ժողովրդին Չաղար սուրբ Նշանա վանք, նրանից հետո Գուգանց գյուղ, որի քրդեր փախած ին իրենց տեղերից: Բայց պետք է ասել, որ գյուղ մեզ տվին արենդով` ժամանակավոր կառավարության կողմից»:

Հուշագրական ժառանգություն, Երևան, 2011, էջ 345: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

1916 թ. հոկտեմբերի 10-ին Գուկանցն անբնակ էր:

«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

1920-ական թվականներից հետո գյուղը վերստին բնակեցվում է քրդերով: Ըստ գյուղապետարանի տվյալների` 2000 թ. բնակչության թիվը հասնում էր 87-ի, 2011 թ.` 68-ի, իսկ 2012 թ.` 73-ի:

http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263987 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 74:

Հուշարձաններ

1920-ական թվականներից հետո թե՛ Գուկանցի` դեռևս 703 թ. հիշատակված եկեղեցին և թե՛ բազմադարյան գերեզմանոցը, որտեղից նաև սեպագիր արձանագրություն էր հայտնաբերվել, գրեթե հիմնահատակ ոչնչացվել են: Բոլոր քարերը հափշտակվել և յուրացվել են որպես շինանյութ, իսկ ողջ տարածքը վերածվել է խոտհարքի:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 74:

Ներկայումս եկեղեցատեղին ընդհանրապես նշմարելի չէ, իսկ խոտհարքի վերածված երբեմնի գերեզմանոցի տարածքում 2014 թ. միայն երկու խաչքար գտնվեց, ընդ որում, դրանցից մեկը, թեկուզ վերնամասից կոտրված, սակայն դեռևս իր նախնական տեղում կանգուն վիճակում էր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 74:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Գյուկանց, Գոգան, Գուգանց, Գուկան, Գուկանիս, Գուկանս, Գուկանք, Կոգան անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Թվում է, թե գյուղանունը ծագում է Անգղ գետի` ուրարտական սեպագրերում վկայված Գուգունա (Գուգունաինի) անունից:

Եսայան Ս., Քիլիմջյան Գ., Հայկաբերդ ամրոցը, «ԼՀԳ», 1991, N 6, էջ 103: Տե՛ս նաև Арутюнян Н., Корпус урартских клинообразных надписей, Ереван, 2001, էջ 261, 506: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Քյոքլյու (Kӧklü):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 73:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Գյուկանց
Գոգան
Գուգանց
Գուկան
Գուկանիս
Գուկանս
Գուկանք
Կոգան
Քյոքլյու