ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Էրեմեր 22 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Էրեմեր (Գյուղ)

Տեղադրություն

Կղզի, Հարատենց, Խեք և Անկշտանց գյուղերի հարևանությամբ Հայոց ձորի սրտում տեղադրված գյուղերից է: Գտնվում է Անգղին ձախակողմից միախառնվող Դեմկոս վտակի աջ ափին` ծովի մակերևույթից 1790 մ միջին բարձրության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Պատմություն

Էրեմերի տարածքից մինչև էնեոլիթյան ժամանակաշրջանին վերաբերող հնագիտական նյութերի հայտնաբերումն ինքնին վկայում է, որ գյուղի պատմությունը թերևս չափվում է ոչ թե հարյուրամյակների, այլ հազարամյակների ընթացքով, սակայն գրավոր առաջին հիշատակությունն առնչվում է 1648 թ. երկրաշարժին. «...ի գաւառն Խաւու ձորոյ մերձ ի վանքն Էրէմերու արտաչափ տեղ մի գետինն սուզեալ յերկիր կլաւ. և եղև խոր և ահագին փոս մինչև յանդունդն»:

Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Երևան, 1990, էջ 380: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

1852 թ․

1852 թ. հիշվում է գյուղավագ Մուրատը. «...յԷրմէրուրայ ըռէս Մուրատ...»:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Համիդյան ջարդի օրերին գյուղը տալիս է 2 զոհ:

«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

1915 թ․

Հայտնի է, որ 1915 թ. ապրիլի 5-ին չկարողանալով գրավել Անկշտանց գյուղը, կեսօրից հետո Լեզգիի քրդական հրոսակախմբի մի մասը հարձակվում է Էրեմերի վրա. «Էրէմէրին նոյնպէս ունէր 20-ի չափ զինւած տղաներ, տարաբախդաբար նրանք գիւղում չէին. հետապնդող ժանդարմներից խոյս տալու համար իջել էին քաղաք և դեռ չէին վերադարձել. այս պատճառով էլ քիւրդերը անարգել խուժեցին գիւղը, մտան տները և սկսեցին կողոպտել, սպանել ու առևանգել: Ամբողջ գիւղի մէջ մէկ հատ զինւած տղա էր մնացել, այն էլ մաուզէր ատրճանակով զինւած. սա 25 տարեկան մի երիտասարդ էր, անունը Սահակ Գաբրիէլեան: Հերոս տղան չընկճւեց, տեղի չը տւեց. վերցրեց ատրճանակը, բարձրացաւ գիւղի ամենալաւ դիրք ունեցող-Պանիրեանի տունը ու սկսեց կրակել. քիւրդերը եկան պաշարեցին նրան, բայց նա անձնատուր չեղաւ, իր ամրացած տեղից շարունակ կրակում էր ու դիակներ փռում: Շատերի վկայութեամբ հերոս տղայի գնդակներից 7 քիւրդեր ընկան, 7 դիակներ փռւեցին նրա դիրքի շուրջը, և նա այնպիսի սարսափ տարածեց իր շրջապատում, որ գիւղի մի մասը կողոպտելուց և պատահած մարդկանց սպանելուց յետոյ, այդ տանը այլևս չը մօտեցան. շուտով մութը վրա տւեց և քիւրդերը քաշւեցին և մութը բոլորովին կոխեց, հերոս տղան ցած իջաւ իր դիրքից, առաւ ժողովուրդը և բռնեց Կուռուբաշի ճանապարհը, թողնելով գիւղի փողոցներում 80-ի չափ դիակներ, որոնց թւում նաև մի քանի կանանց ու երեխաների դիակներ»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, էջ 200-201: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Մեկ այլ վկայությամբ էլ էրեմերցի հայերի կոտորածը տեղի է ունեցել 1915 թ. ապրիլի 7-ին, երբ Անկշտանց գյուղի հայերի կոտորածից հետո Շաքիրի տղա Լեզգին Կալպալասան գյուղից Ջանկոյի հետ «...այս գիւղը կը մտնէ և կը սկսի կոտորած. գիւղացիներէն միայն Վանօն և Սահակ կը դիմադրեն իրենց մաւզեր ատրճանակներով. գիւղի զինուած երիտասարդութիւնը ուրիշ տեղ եղած կըլլայ: Կը սպանուին 70 տղամարդ, որոնց հետ և ռէս Մանուկ, Մավին, Պետրոս, Բարսեղ, Միրզօն ևն, կին և երեխաներ գիւղը կը մնան, ենթակայ քիւրդերու վայրագութեանց»:

Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 57, 16 նոյեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

1916 թ․

1916 թ. հուլիսին Բերյոզովկայում գտնվող 326 հայ գերիների թվում էին էրեմերցիներ Մովսես Մուրադյանը, Մովսես Համբարձումյանը և Վարդան Զիրոյանը, իսկ 1917 թ. հունվարի դրությամբ Լյուբլինո կայարանի հայ գերիներից էր նաև էրեմերցի հողագործ Մկրտիչ Հ. Օհաննիսյանը:

«Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Ոսկերչեան Ս., Հայ գերիների մօտ, «Վան-Տոսպ», 1917, N 9, 22 յունուար, էջ 8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76-77:

Բնակչություն

Ավանդաբար վկայվել է, որ նախկինում Էրեմերն ունեցել է 700 տուն հայ բնակիչ: Բացի 1897 թ. արձանագրված միայն մեկ քուրդ ընտանիքից` այն դարեր շարունակ և մինչև 1916 թ. (թերևս նաև մինչև 1918 թ. գարնան սկիզբը) մշտապես եղել է զուտ հայաբնակ գյուղ:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 171: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:

Մեծ եղեռնից հետո ցիրուցան եղած էրեմերցի 13 ընտանիք` 44 անձ, 1915 թ. հոկտեմբերի 1-ից առ 1916 թ. մարտի կեսերը հանգրվան են գտնում Ջարխեչ գյուղում (այժմ` Տավուշի մարզ, Հաղարծին գ.):

«Աշխատանք», 1916, N 28, 6 օգոստոս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Անվան ծագում

Գյուղանվան ծագման առնչությամբ ավանդաբար վկայվել է. «...երբ որ Բէլ իւր ահագին խումբով այս գիւղիս տեղ Հայկայ կը հանդիպի և Բելայ յաղթուած ատեն Հայկ կըսէ եղեր իւր մարդկանց թէ՝ մեր պատերազմը իրարու յարմար եկաւ: Այս պատճառաւ է որ գիւղիս անունը Հերմերուր կըսեն...»:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Զբաղմունք

Այն, որ հայերն իրենց մեջ քարգործ վարպետներ շատ ունեին, արդեն իսկ երևում է մեզ հասած տարատեսակ կառույցներից, սակայն էրեմերցի քարգործներն առանձնապես հմտացել էին քարե խողովակներ պատրաստելու գործում. «Հայոց-ձորի Էրէմէր գիւղի ճարտար քարտաշները շինում են ջրաղացի քարեայ նաւեր. այդ այն փայտեայ փորուածքն է, որի միջից ջուրը վիժում է դէպի ջրաղացի անիւները. փայտի փոխարէն Էրէմէրի քարտաշները կտոր-կտոր քարերը փորում, ամենայն ճարտարութեամբ հագցնում են իրարու և պատրաստում են այդ ահագին նաւերը»:

Ապրօ, Նամակներ Թիւրքաց Հայաստանից, «Մշակ», 1890, N 43, 19 ապրիլ, էջ 2: Ի դեպ, ջրաղացների նկարագրված քարակերտ խողովակների` ցարդ պահպանված նմուշներն առկա են Արճեշի Բերդաղ, Թիմարի Ատեր գյուղերում և Բալուի Քաղցրահայաց վանքում: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Հերեմեր անվանաձևով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Օտբիչեր (Otbiçer):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 76:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

Գյուղի հարավարևելյան կողմում տարածվող և ցարդ քրդերի կողմից հայերեն «Լճիկ» անվամբ արտաբերվող տեղամասը

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Հերեմեր
Օտբիչեր

Գյուղի բնակչության թվաքանակն արտացոլող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	28	189			28	189		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1860-ական	60				60			Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 19: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1873	20				20			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1883	40				40			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 171: «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1895	70				70			«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1897	54		1		55			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1909	85	431			85	431		«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 75 տուն (309 շունչ` 155 ար., 154 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1914	82	432			82	432		Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Տե՛ս նաև Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1915 նոյ.	10	40			10	40		Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
1916 հոկտ.		21						«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77:
2013				836		836		http://www.nufusu.com/ilce/gurpinar_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 77: