ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Խառականց 9 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Խառականց (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է Վանա լճի ափին` Անգղի գետաբերանի ձախ կողմում (մոտ 0,7 կմ հեռու)` Աթանանց և Թրքաշեն գյուղերի միջակայքում` ծովի մակերևույթից 1655-1660 մ բարձրության վրա. «...Խարականց զուտ հայկական գիւղը, որը նոյնպէս ծովու եզերքին է փռուած...»:

Մատթէոս, Իմ կեանքի յուշերից, «Հայրենիք», 1925, N 9, էջ 139: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Պատմություն

Գրավոր աղբյուրներում գյուղն առաջին անգամ հիշվում է 1493 թ. ծաղկող Պարսամի ձեռքով Խարականցում ստեղծված և խոջա Միրիջանի կողմից տեղի Սբ. Գևորգ եկեղեցուն նվիրած Ավետարանի հիշատակարանում. «...ես խոջայ Միրիջանս ետու զսուրբ Աւետարանս ի Խարականց գեղ, ի դուռն ծնօտի սուրբ Գորգուն...»: Ի դեպ, նույն ձեռագրում հիշատակված են նաև «զԽարականից տէր Կարապետն, և զտանուտէրքն՝ զԲէկլարն, և զՅովանէսն, և զԳորգոնց Յովանէս, և զՅովանէս խուսն, և զԿիրակոսն, և զիւր որդիքն՝ զՄկրտիչն և զՂուզիջանն, և զՅովանէսն, և զհանգուցեալ տանուտէրքն զԱւետն, և զՍատաղէն, և զԱտոմ, և զԹումէն...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Գ, Երևան, 1967, էջ 192: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

1852 թ. աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդներն էին «Խարականից ըռէս Պօղոս» և «Խարականից տր Յարութիւն»-ը:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Հայտնի է, որ 1909 թ. գյուղում լույս էր տեսնում «Ծովակ» խմորատիպ թերթը:

Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 48: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 93:

Բնակչություն

Ըստ գյուղապետարանի տվյալների` 1990 թ. գյուղն ուներ 586, 2000 թ.` 776, 2011 թ.` 407, 2012 թ.` 385 քուրդ բնակիչ:

http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=263985 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Ցեղասպանությունը վերապրած խառականցցիներ. 1919 թ. ամռանը Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկում արձանագրվել են սպանդից փրկված խառականցցիներ Փանոս Շաղոյանի 10, Հարություն Շարոյանի և Հովակիմ Հակոբյանի` 5-ական հոգուց բաղկացած ընտանիքները:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Անվանի մարդիկ

Անվանի խառականցցի գնդապետ Լևոն Շաղոյան. ծնվել է 1887 թ. Խառականց գյուղում: Ուսանել է տեղի, ապա Աղթամարի վարժարանում, որի տեսուչն էր Հայկակ Կոսոյանը: 1915 թ. գլխավորում է Փեսանդաշտի հայության` ավելի քան մեկամսյա ինքնապաշտպանական կռիվները և փրկում շրջակա գավառներից այդտեղ ապաստանած շուրջ 6000 հայերի: 1917 թ. Շաղոյանը վարում է Ոստանի գավառապետի պաշտոնը և վիրավորվում ինքնապաշտպանական մարտերից մեկի ժամանակ: Գաղթից հետո շարունակում է մնալ ժողովրդի հետ և համախմբում է Իրաքում գտնվող վասպուրականցիներին: 1959 թ. հաստատվում է Բեյրութում, իսկ 1972 թ.` Բաղդադում: Վախճանվել է 1974 թ. օգոստոսի 6-ին և ամփոփվել Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու բակում:

«Վարագ»,1975, N 82-85, հունվար-հունիս, էջ 39-40: Ազիզեան Մ., Գնդապետ Լեւոն Շաղոյեանի (Փաշա) մահուան տարելիցի առթիւ, «Վարագ», 1975, N 86, հուլիս-դեկտեմբեր, էջ 8: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92-93:

Անվան ծագում

Ըստ ավանդության՝ բնակավայրի անվան ծագումն առնչվում է մերձակայքում գտնվող Քրմանց գյուղատեղիի հետ, որտեղ ապրել են քրմեր և հեթանոս աստվածների համար պատրաստել ակնազարդ թագեր ու տարել «ի Խարականց և անդ խառն ակներով զայնս կը զարդարէին, որմէ ծնունդ առած է «խառն ականց» անունն, որոյ աղաւաղեալն պէտք է լինի այժմեան Խարականց»:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 198: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Զբաղմունք

Սովորական զբաղմունքներից (հողագործություն, այգեգործություն և անասնապահություն) զատ` խառականցցիները զբաղվում էին նաև ձկնորսությամբ. «Նշանաւոր է Խարականց գիւղ, որ Անգղայ գետի բերանի վրայ է, ուր ձուկ կը բռնեն, ցանցեր շինելով գետի մէջ...»:

Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 93:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Խարականաց և Խարականց անվանաձևերով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Էնգինսու (Enginsu):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:

Առողջապահություն

Մարդկային զոհեր խլած վարակիչ հիվանդություններից հայտնի է 1911 թ. սկզբի դեպքը. «Վերջերս տեղի ունեցած արտակարգ ցրտութեան հետեւանքով, գաւառիս մէջ յառաջ եկած է մի տեսակ հիւանդութիւն, որ վարակիչ բնաւորութիւն ունի...: Վերջին ամիսուկէսւայ ընթացքին միայն Ներքին Հայոց-Ձորի մէջ մահուան դէպքեր եղած են 25-30 հատ, որոց է թիւս էր Խարականց գիւղի ուսուցիչ Պ. Մարգար Տ. Յակոբեան, 22 ամեայ բաւական ապագայ խոստացող երիտասարդ մը»:

«Աշխատանք», 1911, N 4, 30 յուն., էջ 15: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 93:

Արհեստներ

Առավելապես հողագործությամբ զբաղվող գյուղացիների համար կարևոր էին գութաններ պատրաստող (ԺԹ դարում գութանները դեռևս միայն փայտաշեն էին) և նորոգող արհեստավորները: Խառականցում 1890-ական թթ. սկզբներին նշանավոր էր հյուսն Հոխանը. «Մեր շրջանում` Խարականց գյուղում, Հոխան անունով մի հյուսն կար, շատ հայտնի էր: Նա էր էդ գութաններն ու արորները շինում, կարգի բերում: Նա կհասկնար էդ գութանը, արորը լավ կաշխատեր, թե ոչ»:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 42: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 93:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇑ Հյուսիսից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Խառականցցի գնդապետ Լևոն Շաղոյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Խարականաց
Խարականց
Էնգինսու

Վիճակագրական առկա տվյալների համադրումը ցույց է տալիս, որ գավառի միջին գյուղերի շարքին դասվող Խառականցը մշտապես եղել է զուտ հայաբնակ և այդ յուրահատկությունը պահպանել մինչև Մեծ եղեռնը:

Թվական	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	18	139		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1873	10			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1883	30			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 197: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1895	50			«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1897	43			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1909	35	201	Այլ տվյալի համաձայն՝ գյուղն ունեցել է 34 տուն (173 շունչ` 82 ար., 91 իգ.) հայ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1914	36	219		Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18: Տե՛ս նաև Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92:
1916 հոկտ. 10			Անմարդաբնակ	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 92: