ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Շամքոր 7 Հուշարձան

Ադրբեջան (Երկիր) / Հյուսիսային Արցախ (Տարածք) / Շամխոր (Շրջան) / Շամխոր (Քաղաք) / Շամքոր (Քաղաքատեղի)

Տեղադրություն

Պատմական հարուստ անցյալ ունեցող բերդաքաղաքի ավերակները գտնվում են Շամքոր գետի ձախ ափին՝ շրջանի վարչական կենտրոն Շամխոր քաղաքից շուրջ 10-12 կմ արևելք:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 505:

Հիմնադրում
595 — 629 թթ․

Շամքորի հիմնադրումը վերագրվում է Աղվանից Վիրո կաթողիկոսին (595-629), որն իբր Է դարի սկզբին «...շինեաց քաղաքս հինգ յանուն Շաթայ... զՇամքոր»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 195:
Տես նաև՝ Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 532:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 505:

Պատմություն

Շամքորը միջնադարյան Հայաստանի և Այսրկովկասի նշանավոր ամրոցներից էր, նաև ծաղկուն ու վաճառաշատ քաղաք, որի անունով կոչվել է ամբողջ երկրամասը («յերկիրս Շամքուռ», «յերկիրն Շամքոռայ» և այլն):

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ» հատոր Գ, կազմեց Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 409, 740, 876 և այլն:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 505:

7 — 8 դդ․

Է-Թ դարեր. Է դարի կեսերին Շամքորը գրավել են արաբները: Ը դարի վերջերին քաղաքը կործանել են Ուտիքում ապրող Սևորդյաց ցեղերը. «Նա (իմա` Սալման իբն Ռաբիա ալ-Բահիլին) մի ձիավոր ջոկատ ուղարկեց Շամխոր (Շամքուր), որը նվաճեց այն: Սա մի հին քաղաք էր և շեն մնաց մինչև այն կործանեցին սևորդիք (սիյավարդիյյա) կոչվածները: Սա մի ժողովուրդ է, որը համախմբվեց, երբ Յազիդ իբն Մազիադ (ոստիկան) հեռացավ Հայաստանից և նրանք ուժեղացան»:

«Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին». «Արաբական աղբյուրներ», Բ, Իբն ալ-Ասիր, թարգմ. բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ՝ Արամ Տեր-Ղևոնդյանի, Երևան, 1981, էջ 56, 370:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 505:

Է-Թ դարեր. Այդ դեպքերին անդրադարձել են արաբ այլ մատենագիրներ ևս. «Շամքոր–մի բերդ է Աղվանքում. Նրա ու Գանձակի միջև հեռավորությունը մի օրվա ճանապարհ ժամ տասնմեկ փարախ կլինի: Շամքորը, որը հին քաղաք է, նվաճեց Սալման իբն Ռաբիա զորավարը՝ Պարտավը գրավելուց հետո: Այս շեն ու բազմամարդ քաղաքը ավերեցին Սանավարդիաները, որոնք ըմբոստացան Եզիդ իբն Ուսայդի Արմինիայից հեռացած օրերում: Հետո նրանց... զսպեց Բուղան, Մուտասիմի մավլան, երբ կառավարիչ կարգվեց Արմինիայի, Շիմշաթի և Ադրբեջանի վրա հիջրի 240 թվականին (2 հունիսի 854-21 մայիսի 855): Նա վերաշինեց քաղաքը և Ալ-Մուտավաքիլիա անվանեց»3778: Ըստ որում, Բուղան այստեղ բնակեցրեց նաև Դարբանդից բերած 300 տուն խազարների. «...և ի գալ գարնանոյն է եկն ի Դարբանդ, և բացեալ զԴուռն՝ եհան անտի երեք հարիւր տուն, և բնակեցոյց ի Շամքոր՝ Խազրեցիս...»:

«Արաբական աղբյուրներ Հայաստանի և հարակից երկրների մասին», կազմ. Նալբանդյան Հ., Երևան, 1965, էջ 85: Ի դեպ, Եզիդ իբն Ուսայդը Հայաստանի արաբ կառավարիչն էր Ալ-Մանսուր խալիֆի (754-775) ժամանակ (տե՛ս նույն տեղում, էջ 182, ծանոթ. 249):
«Համառօտ պատմութիւն Վրաց ընծայեալ Ջուանշէրի պատմչի» Վենետիկ, 1884, էջ էջ 106:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

8 դ․

Է-Թ դարեր. Ը դարի առաջին կեսին՝ Աղվանից Միքայել կաթողիկոսի օրոք (707-744), Շամքորում գումարվել է եկեղեցական ժողով: Այն կայացել էր Շամքորի բերդում գտնվող վանքում. «Եւ գումարեալ զնոսա ամենեսին ի Շամքոր ի Բերդոյ վանս՝ միաբան ժողովով նզովեցին զտունն Վարազոյի»:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 314:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

890 թ․

Է-Թ դարեր. 890-ական թվականներին (ավելի ստույգ՝ մինչև Դվինի մեծ երկրաշարժը) Սմբատ Ա թագավորը (890-914) ընդարձակել է Բագրատունյաց թագավորության սահմանները՝ հյուսիս-արևելքում դրանք հասցնելով մինչև Տուս (իմա Տավուշ) ու Շամքոր, և վերջինս վերածել սահմանային ամրության. «Եւ այսպէս ձգտեալ աճեցուցանէր զշաւիղ տէրութեան իւրոյ... ’ի հարաւակողմն կոյս զԿուր գետով մինչև ’ի քաղաքն Տփխիս. և զՈւտի գաւառ մինչև ’ի քաղաքն Հունարակերտ և մինչև ‘ի Տուս և ’ի Շամքոր»:

«Յովհաննու կաթողիկոսի Դրասխանակերտցւոյ Պատմութիւն Հայոց», Երևան, 1996, էջ 164:
Տե՛ս նաև՝ Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Բ, ՎԵնետիկ, 1785 (վերահրատ՝. Երևան , 1984), էջ 715:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

11 դ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. ԺԱ դարում քաղաքը գրավել ու ավերել են թուրք-սելջուկները:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 506:

1139 թ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. 1139 թ. Տավուշ բերդում կայացած եկեղեցական ժողովի մասնակիցների թվում հիշվում է նաև «...Ստեփաննոս եպիսկոպոս Կողթա գաւառին եւ քաղաքին Շամքորոյ...»-ն:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 351:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

1194 թ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. 1194 թ. Ատրպատականի աթաբակ Աբու-Բեքրը (1191-1210) արշավել է Շիրվանի վրա: Վրացական զորքին առաջնորդել է Թամար թագուհու ամուսինը՝ Դավիթ Սոսլանը: Վճռորոշ ճակատամարտը տեղի է ունեցել Շամքոր քաղաքի մոտ 1194 թ. (ըստ վրացական աղբյուրների՝ 1195 թ.). ջախջախվում են Աբու-Բեքրի զորամիավորումները, իսկ աթաբակն էլ մազապուրծ փախուստի է դիմում՝ մի կերպ ազատվելով գերությունից:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 506:

1194 թ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. Շամքորի ճակատամարտը քանիցս լուսաբանվել է մատենագիրների կողմից և գիտական գրականության մեջ: Այսպես, Հովհաննես քահանայի «Ժամանակագրության» մեջ կարդում ենք. «ՈԽԳ (1194) թուականին Թամարն կոտորեաց զթուրքն սաստիկ յոյժ ի դուռն Շամքորոյ»:

«Մանր ժամանակագրություններ», հ Ա, կազմեց`Հակոբյան Վ. Ա., Երեւան, 1951, էջ 25:
Տե՛ս նաև՝ Աբրահամյան Ա. Գ., Հովհաննես իմաստասերի մատենագրությունը, Երևան, 1956, էջ 134: Շամքորի ճակատամարտն առանց հիմնավորման ու համոզիչ փաստարկների, թվագրվել է նաև 1203 թ. (Вейденбаум Е., Путеводитель по Кавказу, Тифлис, 1888, с. 376):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

13 դ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. ԺԳ դարի սկզբին Շամքորն ազատագրում են հայ-վրացական միացյալ զորքերը Զաքարյանների գլխավորությամբ և այն հանձնում իրենց ազգական՝ Բլու Զաքարեի որդի Վահրամին. «...առին և նոքա բազում գաւառս ի պարսից և բերդս ամուրս ... և զՇամքոր քաղաք ի նեղ էարկ, զոր էառ որդի նորա Վահրամ, հայրն Աղբուղին, պապն Վահրամայ, Զաքարէի և Իւանէի»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 63:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

1214 — 1219 թթ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. Վարդան Արևելցին Շամքորի առումը դնում է 1214-1219 թթ. միջակայքում. «’ի վեցհարիւր վաթսուն և երեք թուին... մեծն Իւանէ անուանի եղեալ քաջարութեամբ՝ առնու զՉարեքն և զամենայն շրջակայս նորա. և ապա ձեռն տուեալ ազգայնոյն իւրոյ՝ Վահրամայ որդւոյ Զաքարիայ, առնուն զՇամքոր...»:

«Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի լուսաբանեալ», Վենետիկ, 1862 (վերահրատ. Երևան, 2001, էջ 142-143):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

13 դ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. Շամքորի՝ Վահրամյանների տիրույթ լինելու մասին են վկայում նաև վրաց աղբյուրները. «Շամքորը (Շանքորը) Վահրամ (Վարամ) Գագեցու ձեռին էր, որը խելամիտ և պատերազմներում անուն հանած մարդ էր...»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Բ, էջ 52: Բլու Զաքարեի որդի Վահրամին Գագ ամրոցն իր աթոռանիստը դարձնելու համար հաճախ կոչել են նաև Գագեցի (վրացերեն՝ Գագելի):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

13 դ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. Ինչպես երևում է, այս շրջանում Շամքորը եղել է համանուն թեմի արքեպիսկոպոսանիստ. «...առաջնորդութեամբ և ձեռնտութեամբ արքեպիսկոպոսին Յովհաննիսի Տուեցւոյ քաղաքին Շամքորոյ, և Գարդմանայ, և Երգեվանիցն, և Տէրունականին, և Տաւշոյ, և այլ կողմանց իշխանութեան Վահրամայ իշխանի»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 153:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506:

1220 թ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. 1220 թ. Շամքոր քաղաքի սահմաններում հայտնըվում են մոնղոլ-թաթարները, որոնք, Դերբենդի դռնից անցնելով Աղվանք, մտել էին նաև Վրաստան ու հասել մինչև Թիֆլիս՝ ճանապարհին ավերելով ամեն ինչ. «...Եւ փոյթ ընդ փոյթ չոգան մինչև ի քաղաքն Տփխիս և դարձեալ եկին իջին յաշխարհն Աղուանից, ի սահմանս Շամքոր քաղաքի»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 202:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 506-507:

1225 թ․

ԺԱ-ԺԳ դարեր. 1225 թ. Չարմաղան զորապետի զորավարներից Մոլար Նուինը, որին բաժին էին ընկել Վահրամյանների բերդերը, պաշարում է Շամքորը. «Մի ոմն յաւագացն, որում անուն էր Մոլար-նուին,... առաքեաց սակաւ զօր, իբրև արս հարիւր, որք եկեալ՝ նստան առ դրունս քաղաքին Շամքորոյ և արգելին զելողս և զմտողս ի նա»: Ցավոք, Վահրամ Գագեցին ոչ միայն մերժում է պաշարված քաղաքի բնակիչների՝ իրենց սատարելու խնդրանքը, այլև որդուն՝ Աղբուղային, արգելում է գնալ Շամքոր՝ հասկանալով, որ հակառակորդի մեծաքանակ ուժերին դիմադրելն անհնար է: Մոնղոլ-թաթարներին հաջողվում է դյուրությամբ գրավել Շամքորը և ավերել այն. «Իսկ զօրք այլազգեացն օր ըստ օրէ առաւելուին ի թիւն, մինչև եկն գլխաւորն իւրեանց, զոր Մոլարն կոչէին, և ետ պատերազմ ընդ քաղաքին. և զփոսն, որ շուրջ զպարսպով քաղաքին էր, ելից փայտիւ և ցօղնով, զի դիւրաւ ելցեն ի պարիսպն: Եւ նոքա ի ներքուստ ընկեցեալ ի հուր՝ ի գիշերի այրեցին զնա: Իսկ ի վաղիւն իբրև ետես զայն Մոլար-նուինն, հրամայեաց զօրացն բառնալ բեռն մի հող իւրաքանչիւր ումեք և արկանեալ ի փոսն. և իբրև արկին՝ լցաւ հաւասար պարսպին: Եւ դիմեաց զօրն իւրաքանչիւր հանդէպ երեսաց իւրոց ի քաղաքն, և առին զնա, և կոտորեցին զամենեսին բերանով սրոյ, և այրեցին զշինուածն, որ ի նմա, և առին, զոր ինչ գտան ի նմա»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 241-243:
Վարդան Արևելցին Շամքոր քաղաքի գրավումը նկարագրում է 1225 թ. տակ, լոկ մեկ նախադասությամբ. «...ի վեցհարիւր եօթանասուն և չորս թուին... Մոլար նոյինն ‘ի բաժնի առեալ զբերդու գաւառաց մեծ իշխանի Վահրամայ, և նախ առնու զՇամքոր հնարիւք» (տե՛ս «Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի», Վենետիկ, 1862, էջ 146):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

15 դ․

ԺԵ-ԺԷ դարեր. գրավոր աղբյուրներում Շամքորի մասին մինչև ԺԵ դարը ոչինչ չի հաղորդվում: Այս դարում Շամքորը (ինչպես նաև ողջ Հայաստանն) ընկնում է աղ-կոյունլու և կարա-կոյունլու թուրքմենական ցեղերի տիրապետության տակ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 507:

16 — 17 դդ․

ԺԶ-ԺԷ դարերում քաղաքը մտնում էր ղզլբաշների պետության կազմի մեջ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 507:

1606 թ․

1606 թ. Շամքորը գրավել ու բնակիչներին կոտորել է պարսից Շահ-Աբաս թագավորը. «Ելեալ անտի Շահաբասայ՝ գնաց ի Շամքոր. և էառ զայն և արար կոտորած մեծ...»:

Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչև ցամ տեառն 1785, հ. Գ, Վենետիկ, 1786, (վերահրատ. Երևան, 1984, էջ 555):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

18 դ․

ԺԸ դար. այս դարի ընթացքում Ղարաբաղի («Խամսայի») հայ մելիքների ու պարսիկ իշխողների միջև ծայր առած հակամարտությունների ընթացքում, որոնց մասնակից են դարձել նաև վրաց արքունիքն ու կովկասյան լեռնականները, Շամքորը ձեռքից ձեռք է անցել, քանդվել ու վերաշինվել, բնակիչները կոտորվել են կամ գերության քշվել:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 507:

1721 թ․

Այսպես, 1721 թ. 8000 լեզգիներ Սուրխեյ-խանի և Ալի-Սուլթանի գլխավորությամբ հարձակվում են Գանձակի վրա, բայց, անհաջողություն կրելով, որոշում են ասպատակել Շամքորը: Գանձակի Օղուրլու խանը դիմում է վրաց Վախթանգ թագավորի օգնությանը: Վրացական զորքը գրավում է Շամքորը, շարժվում Գանձակ և օգտվելով հարմար առիթից՝ թալանում բնակչությանը և շատերին գերեվարում Թիֆլիս:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 216:
Տես նաև՝ Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները («Երկերի ժողովածու», հ. 10, Երևան, 1959, էջ 177, 179):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

18 դ․

ԺԸ դարի 2-րդ կեսից սկսած և առավելապես Հերակլ Բ թագավորի օրոք, շամքորեցի հայերի հոսքը դեպի Վրաստան ու Թիֆլիս մեծանում է: Շամքորեցիները վրաց մայրաքաղաքում մեծ թիվ էին կազմում. ունեին իրենց թաղամասը՝ «Շամքորեցոց թաղը», և Սբ. Աստվածածին (կամ «Կարմիր ավետարան») եկեղեցին:

Եկեղեցու վիմագրերը հրատարակել է Պ. Մ. Մուրադյանը իր « Армянская эпиграфика Грузии. Тбилиси » մենագրության մեջ (Երևան, 1988, էջ 92-96):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

1762 թ․

1762 թ. Շամքորում ժամանակավորապես ապաստանում է Օղուրլու խանի որդին՝ Շահվերդի խանը, երբ նրա դաժանություններից զայրացած գանձակեցիները որոշում են կոտորել նրա տոհմի անդամներին:

Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 228-229:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

1788 թ․

1788 թ., այլևս չկարողանալով հանդուրժել Ղարաբաղի Իբրահիմ-խանի բռնությունները՝ Գյուլիստանից 500 հայ ընտանիք տեղափոխվում է Գանձակի խանություն և բնակություն հաստատում Շամքորում:

Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները («Երկերի ժողովածու», հ. 10, Երևան, 1959, էջ 251):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

1804 թ․

ԺԹ դար. 1804 թ. Շամքորն անցնում է ռուսական տիրապետության տակ: Դա հաստատագրվեց 1813 թ. հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում ստորագրված ռուս-պարսկական պայմանագրով:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 507:

1826 թ․

1826 թ. պարսից թագաժառանգ Աբաս-Միրզան, խախտելով պայմանագիրը, 60-հազարանոց բանակով ներխուժում է Ղարաբաղ ու պաշարում Շուշին, գրավում Ելիզավետպոլը: Պարսկական 10-հազարանոց մի զորամաս Աբաս-Միրզայի որդու՝ Մահմեդ-Միրզայի ու պարսից աչքի ընկնող զորավարներից մեկի՝ Ամիր խանի գլխավորությամբ և Ղազախի վրայով շարժվում Թիֆլիս, սակայն Շամքորի մոտ նրա դեմ է դուրս գալիս ռուսական 2000-անոց զորաջոկատը հայազգի գեներալ Վ. Գ. Մադաթովի ղեկավարությամբ: Սեպտեմբերի 3(15)-ին տեղի է ունենում վճռորոշ ճակատամարտ, որտեղ ռուսները փայլուն հաղթանակ են տանում, իսկ մի քանի օր անց ետ վերցնում Ելիզավետպոլը:

«Հայ ժողովրդի պատմություն», հ. 5, Երևան, 1974, էջ 141-142:
Պարսամյան Վ. Ա., Պատմագիտական աշխատություններ, Երևան, 1985, էջ 111:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 219:
Րաֆֆի, Խամսայի մելիքությունները («Երկերի ժողովածու», հ. 10, Երևան, 1959, էջ 331, 352-355:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 507:

19 դ․

Ահա թե ինչպես է նկարագրում այս ճակատամարտը ռազմական պատմաբան Վ. Պոտտոն. «Շամքորի ճակատամարտը երկար չտևեց և դժվար չէր: Այն ավարտվեց մի սրընթաց հարվածով: Հակառակորդի դիմադրությունն այնքան թույլ էր, որ փայլուն հաղթանակը՝ հնգապատիկ ուժեղ թշնամու ջախջախումը, ռուսական զորքերին արժեցավ 27 զոհ, մինչդեռ հակառակորդի կորուստները հսկայական էին: Պարսիկների խոստովանությամբ՝ այդ ճակատագրական օրը իրենք տվեցին ավելի քան 2000 մարդ միայն սպանված: Շահական գվարդիան, որը մասնակցում էր կռվին, այլևս գոյություն չուներ. գրեթե ամբողջությամբ ընկավ ռուսական հեծելազորի հարվածների տակ: Շամքորից Ելիզավետպոլ ընկած ավելի քան 30 վերստ տարածությունը ծածկված էր թշնամու դիակներով: Այդ մասին, ի միջի այլոց, վկայել է նաև ինքը՝ Պասկևիչը, որն ութ օր անց անցել է մարտի դաշտով. իսկ Պասկևիչին չի կարելի կասկածել Մադաթովի հանդեպ կողմնակալության կամ էլ Շամքորի հաղթանակի նշանակությունը գերագնահատելու մեջ»: Ինքը՝ Մադաթովը խոստովանել է, որ Շամքորի ճակատամարտը եղել է իր կյանքի ամենաերջանիկ րոպեն: Մարտական գործողություններին մասնակցել են նաև հայկական աշխարհազորային ջոկատները Գալուստ Մանուչարյանի, Ասրի Բահաթրյանի և այլոց գլխավորությամբ:

Потто В., Кавказская война..., т. 3, вып.1, С. Петербург, 1886, с. 145-146 (բնագրում՝ “Шамхорская битва длилась не долго и была не сложна. Она окончилась однимъ стремительнымъ ударомъ. Сопротивление неприятеля было такъ слабо, что блистательная победа, разгромъ въ пять разъ сильнейшаго врага,-стоили русскомъ войскамъ всего 27 человекъ, выбывшихъ изъ строя, въ то время, какъ потери неприятеля были громадны. По сознанию самихъ персиянъ, они потеряли въ этот фатальный для нихъ день свыше двухъ тысячъ человекъ одними убитыми. Шахская гвардия, участвовавшая въ деле, более не существовала,- она почти вся легла подъ ударами русской конницы. Пространство отъ Шамхора до Елизаветполя, на протяжении тридцати слишкомъ верстъ устлано было неприятельскими трупами. Объ этомъ свидетельствовалъ между прочимъ и самъ Паскевичъ, проезжавший, спустя восемь дней, через поле битвы, - а Паскевича никакъ нельзя заподозрить въ пристрастии къ Мадатову или въ желании преувеличить значение шамхорской победы).
«Հայաստանի Սովետական Հանրագիտարան», հ. 8, Երևան, 1982, էջ 443-444:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

Շամքորի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտը կարևոր նշանակություն է ունենում ռուս-պարսկական 2-րդ պատերազմի հետագա ընթացքի վրա: Սկսվում է ռուսական զենքի հաղթանակների շրջանը. ռուսները գրավում են Երևանի, Նախիջևանի խանությունները, և Թուրքմենչայում կնքված պայմանագրով երկու երկրների միջև պետական սահման է դառնում Արաքս գետը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 508:

19 դ․

Հայտնի է, որ արդեն ԺԹ դարի 90-ական թվականներին Շամքորը վերածվել էր ավերակների:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 508:

1918 թ․

Շամքորը 1918 թ. արևմտյան պետությունների ներկայացուցիչների և, մասնավորապես, Թիֆլիսի ամերիկյան հյուպատոս Ադամ Սմիթի համաձայնությամբ Այսրկովկասյան կոմիսարիատի վրաց մենշևիկյան (փոքրամասնական) պարագլուխներ՝ Ն. Ռամիշվիլին, Ե. Գեգեչկորին և Ա. Չխենկելին 1918 թ. հունվարին կազմակերպում են Առաջին աշխարհամարտի Կովկասյան ճակատից տուն վերադարձող ռուս զինվորների կոտորածը: Այսպես, ազգային զորամիավորումները զինելու պատրվակով նախապես զինաթափելով ռուսներին՝ Շամքոր ուղարկված զրահագնացքի հրամանատար Աբխազավան, մահմեդական ազգային կոմիտեն և «Վայրի դիվիզիան» (ղեկավարներ՝ Ասլան բեկ Սաֆիքյուրդսկի, իշխան Մաղալով, Խուդուդան բեկ Խասմամեդով և այլոք) իրականացնում են ավելի քան 1000 ռուս զինվորների ջարդը: Յուրացվում է շուրջ 12 հրանոթ, 15000 հրացան, 70 գնդացիր:

Ըստ «Հայ ժողովրդի պատմություն» ակադեմիկական հրատարակության 7-րդ հատորի, ռուս զինվորների կոտորածը տեղի է ունեցել 1918 թ. հունվարի 7-20-ի ընթացքում (տե՛ս հ. 7, Երևան, 1967, էջ 23-24): Իսկ «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան»-ում զետեղված համապատասխան հոդվածում արձանագրված է՝ հունվարի 9-12-ը (տե՛ս հ. 8, էջ 443): Շամքորի ջարդի մասին մանրամասն տես «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ ռևոլյուցիան և սովետական իշխանության հաղթանակը Հայաստանում». փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 1960, էջ 167-168, 170-173:
Մելիքյան Հ. Ս., Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը և Կովկասյան բանակը, Երևան, 1970, էջ 551-555:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին քաղաքատեղիից շուրջ 10-12 կմ արևմուտք՝ Թիֆլիս-Եվլախ ավտոճանապարհի վրա, ծնունդ է առնում ներկայիս Շամքոր քաղաքը, որն իր մեջ ընդգրկում է նաև նախկին Աննինո գյուղը: 1930 թ. օգոստոսից Շամքորը նույնանուն շրջանի կենտրոնն է:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 508:

1944 թ․

Քաղաքի կարգավիճակ է ստացել 1944 թ.:

«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հ. 4, Երևան, 1998, էջ 71: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

Բնակչություն
19 դ․

ԺԹ դարում բնակավայրի բնակչության թվաքանակի մասին տեղեկությունները, որոնք հիմնականում ռուսական աղբյուրներում են, քիչ են և կցկտուր: Եղածներն էլ հնարավորություն չեն տալիս հստակեցնել բնակիչների էթնիկական կազմը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 508:

1809 թ․

Այսպես, 1809 թ. ունեցել է մոտ 600 ընտանիք:

“Акты, собранные Кавказскою археологическою коммиссиею”, т. IV, Тифлис, 1870, с. 491.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

1850 թ․

1850-ական թվականների սկզբին՝ 581 բնակիչ:

“Кавказский календарь на 1852 г.”, Тифлис, 1851, с. 93.
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

Դարավերջին քաղաքի ավերակներում ապրում էր մի քանի մահմեդական ընտանիք:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 56:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

1976 թ․

1976 թ. Շամքորն ունեցել է 20.000 բնակիչ:

«Հայաստանի Սովետական Հանրագիտարան», հ. 8, էջ 443:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508:

1988 թ․

1988 թ. արտագաղթի նախօրյակին քաղաքում բնակվում էին շուրջ 2000 հայեր. ունեին միջնակարգ դպրոց, շրջանային թերթ: Բռնագաղթից հետո շամքորաբնակ հայերի մեծ մասը հաստատվում է Հայաստանում:

Կարապետյան Ս., Հայաթափ բնակավայրեր Ադրբեջանում, «Հայրենիքի ձայն», 13.01.1993, 9.02.1993, էջ 4:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 508-509: