ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Կարմրաքար 4 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Կարմրաքար (Գյուղ)

Տեղադրություն

Գտնվում է լճափից 8,5 կմ, իսկ Անգղ գետի ձախ ափից` 3 կմ հեռու` ժայռեղեն բլրի փոքր-ինչ արևելահայաց ստորոտին. «...շինուած կարմրագոյն լեռնակի մը գրեթէ ստորոտը...»: Ծովի մակերևույթից բարձր է 1750-1790 մ:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 187: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 124:

Պատմություն

Գյուղի մասին միջնադարյան գրավոր աղբյուրները լռում են: Վերջինս պայմանավորված կարող է լինել ոչ թե նրանով, որ այդպիսիք իրականում գոյություն չունեն, այլ որ խզվել է կապը բնակավայրի մոռացված բուն` հայկական և վերջին երկու դարերի ընթացքում շրջանառվող ներկայիս անվան միջև: Համենայն դեպս, 1915 թ.-ից ի վեր շարունակաբար անհետացվող հայկական նյութական մշակույթի հուշարձանների` դեռևս պահպանված մնացորդները վկայում են, որ գյուղը հայաբնակ է եղել առնվազն ԺԶ դարի սկզբներից (վստահաբար նաև դրանից շատ ավելի վաղ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

Առկա զանազան հիշատակությունները, որոնք ընդհանրապես վերաբերում են քրդական տարբեր ցեղերի կողմից պարբերաբար իրականացված ավարառություններին, ավելի հաճախակիանում են միայն ԺԹ դարի երկրորդ կեսից:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

Ահա դրանցից մի քանիսը. 1860 թ. վանեցի Կամուշ օղլին բռնի յուրացնում է գյուղի հարավարևելյան կողմում գտնվող գյուղապատկան Հրճա հավշու տեղամասը:

Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 37: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

1878 թ. նոյեմբերի 5-ին «Խավշտանցի քիւրդեր Հայոց-Ձորի Կզլտաշ անուն գիւղէն 1800 հատ ոչխար յափշտակելով տարան. գիւղացիք կառավարութեան բողոքեցին, սակայն ոչինչ շահեցան. յետոյ Կէօրանտաշտայ Շէյխու միջոցաւ 1000 ոչխար յաջողեցան ետ դարձունել, սակայն հիմայ ալ Շէյխը այնչափ բան կը պահանջէ գիւղացիներէն, անանկ, որ գիւղացիք 1000 ոչխար ալ տան տակաւին չը պիտի կրնան գոհացնել զայն»:

«Մշակ», 1879, N 68, 8 մայիս, էջ 2: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

1896 թ․

1896 թ. «...այժմեան Հայոց ձոր, թալանելիս, գրաւանցիների ցեղապետ Թամէն երբ իր հրոսակախմբով կը մտնի Գըզըլդաշ անունով գիւղը, գիւղի ռէս, մահտեսի Փոխան կտրիճ ծերունին, հրացանը ձեռքին դուրս կը գայ ընդ առաջ Թամէի և մի գնդակի հարւածով թաւագլոր գետին կը փռի աւազակ ցեղապետին: Կտրիճ ծերունուն յաջողւում է առժամանակ ետ կանգնեցնել հրոսակներին. ցեղապետի սպանութիւնը տեսնելով, քիւրդերը պատրաստւում են փախչել, բայց քիչ յետոյ կրկին յարձակումով ամբողջ գիւղը թալանում, կոտորում են. մահտեսի Փոխանը մի կերպ ազատւում է: Ամբողջ Հայոց ձորի գիւղերը Գըզըլդաշի դժբախտութեան ենթարկելով` հեռանում են»:

«Դրօշակ», 1896, N 9, էջ 68: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

1895 թ.` Համիդյան ջարդերի օրերին, գյուղը տալիս է 5 զոհ:

«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

1915 թ. ղզլդաշցիների մի մասը, իբրև ավելի ապահով վայր, ապաստանում է Անգղ գյուղում, սակայն հենց այդտեղ էլ ապրիլի 8-ին նրանք կոտորվում են:

Շիրին, Ջարդի սարսափներէն, «Աշխատանք», 1916, N 58, 19 նոյեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

Հայտնի է, որ 1915 թ. ապրիլի 28-ին «...Կզլդաշի չորս հայեր, որոնք իրենց գիւղն էին գնում, ճանապարհին կռւի բռնւեցին մի խումբ քիւրդերի հետ և սպանւեցին. դրանք չորսն էլ Մուխսի-Փոխանեանի տանից էին, մէկը Իշխանի-գոմի կռւում դեր խաղացած Արմենակն էր: Այստեղ սպանւեցին նաև Արմենակի 15 տարեկան տղան, կտրիճ Յաբէթը, որը իր ձեռքի մաուզէր ատրճանակով կռւեց մինչև վերջի փամփուշտը և ապա ընկաւ»:

Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 207-208: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 125:

1915 թ. դեկտեմբերի դրությամբ Կասպից ծովի Նարգեն կղզում գտնվող 168 գերիների թվում էր նաև Օհանես Պատուրյանը, իսկ 1916 թ. հուլիսյան թղթակցություններից մեկի համաձայն՝ Բերյոզովկայի 326 հայ գերիների մեջ էր նաև կզլտաշցի Պետրոս Հովհաննիսյանը:

«Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: «Վան-Տոսպ», 1916, N 36, 31 յուլիս, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

1916 թ. մարտի 22-ին «...բնիկ կզլտաշցի Սահակ անունով հայ մը իր ձին քաղաք բերած և 280 րուբլու ծախած ու գիւղը՝ Կենդանանց վերադարձած ատեն, ճամբան անյայտ չարագործներէ կսպանուի ու կը կողոպտուի»:

Վարդանեան Ե., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1916, N 20, 10 ապրիլ, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

1917 թ. գարնան վերջին նշվել է. «...Կզլտաշի մէջ սպանուած է հայ մը, ոճրագործները դեռ անյայտ են»:

«Արեւ», 1917, N 48, 29 օգոստոս, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

Բնակչություն

Առնվազն միջնադարից հայաբնակ գյուղի մասին վիճակագրական տվյալները սկիզբ են առնում միայն 1850-ական թթ.-ից և հասնում մինչև 1910-ական թթ. սկզբները: Ընդ որում, նախքան Մեծ եղեռնն արձանագրվել է բնակչության անընդմեջ աճ: Ինչ վերաբերում է օտար տարրին, ապա վերջիններս առաջին անգամ գյուղում հաստատվել են միայն 1910-ական թվականների սկզբներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

Անվանի մարդիկ

1880-ական թթ. վերջերին հիշվում է նաղաշ (նկարիչ) Մանուկը, որի մասին իր հուշերում Ե. Կյուրեղյանը նշում է. «Մեր ամբողջ Հայոց ձորի քար նախշողը մի մարդ էր, նա մեր գյուղից երկու ժամ հեռու` Կըզըլդաշ գյուղի նաղաշ Մանուկն էր»:

Կյուրեղյան Ե., Իմ հուշերի ճանապարհով, Երևան, 2009, էջ 25: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

Հիշատակություններ կարմրաքարցիների մասին. 1887 թ. հիշվում է հարստությամբ և բազմամարդությամբ ամբողջ Հայոց ձորում աչքի ընկած Փոխանի ընտանիքը. «...Հայոց ձորի մէջ երկու հարուստ և բազմամարդ ընտանիքներ կան. մին` Կզլտաշ գիւղի Փոխանի ընտանիք...»:

Ա. Դ., Հայոց ձորի վրայ մի քանի տեղեկութիւններ, «Արձագանք», 1887, N 16, 10 մայիս, էջ 240: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

Հիշատակություններ կարմրաքարցիների մասին. այս տոհմից հիշվում է Քրիս Փոխանը. «Ծնած էր Վանի Կզլտաշ գիւղին մէջ, 1894-ի դեկտեմբերին: Թոռն էր Մուխսի Փոխան հարուստ գերդաստանին: Իրենց բնակութիւնը Վանի մէջ հաստատած էին: Ամերիկա կուգայ 1913-ին...: Անդամ էր Համա-Վասպուրականին, Սբ. Երրորդ. Մայր եկեղեցւոյ եւ ֆալըրի ՀՕՄ-ի մասնաճիւղին...: ...մահացավ Ֆրէզնօ»:

«Վարագ», 1962, N 38, հուլիս, էջ 30: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

Հիշատակություններ կարմրաքարցիների մասին. 1919 թ. ամռանը Թիֆլիսի ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի կազմած ցանկում արձանագրված էին Գրիգոր Մ. Փոխանյանի ընտանիքի երեք անդամներ: Նույն թվականի աշնանը Երևանում էր գտնվում Անուշ Շահպազյանի` երկու շնչից բաղկացած ընտանիքը:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: «Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 44, էջ 1419-1420: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:

Այլ անվանումներ

Ավելի հաճախ վկայվել է Ղզըլդաշ կամ Կզըլտաշ անվանաձևերով: Անունը ծագել է գյուղամերձ ժայռերի կարմիր գույնի պատճառով:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 187: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 124:

Ներկայումս պաշտոնապես կոչվում է Քզըլթաշ (Kızıltaş):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 124:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Google Earth
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Գյուղը տիեզերքից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2014 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Քզըլթաշ
Ղզըլդաշ
Կզըլտաշ

Կարմրաքարին վերաբերող վիճակագրական տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Ընդամենը	Տուն	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	14	63						Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1860-ական	10							Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1870, էջ 36: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1873	10							Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1883	16						Ի դեպ, միայն գյուղավագ Մ. Փոխան աղայի ընտանիքը բաղկացած էր 40 շնչից (Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 187):	Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 187: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1895	20							«Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1897	36							Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1909	36	341					Վիճակագրական մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 44 տուն (237 շունչ` 119 ար., 118 իգ.) հայ և 1 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1914	51	314	346	57	6	32		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 և «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1916 հոկտ.		24					Ի դեպ, 24 անձից 22-ը բնիկներ էին, 2-ը՝ շատախցիներ:	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1985			346			346		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264094 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
1990			461			461		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264094 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
2000			562			562		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264094 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
2011			581			581		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264094 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
2012			576			576		http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=264094 Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126:
2013			587			587		http://www.nufusu.com/ilce/gevas_van-nufusu Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 126: