ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Մաշկագտակ 7 Հուշարձան

Թուրքիա (Երկիր) / Վան (Նահանգ) / Հայոց Ձոր (Գավառ) / Մաշկագտակ (Գյուղ)

Տեղադրություն

Ստորին Հայոց ձորի գյուղերից է: Գտնվում է Անգղ գետի աջ ափին` լճափից 4 կմ հեռու: Ծովի մակերևույթից ունի 1670 մ միջին բարձրություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

Ըստ ավանդության՝ գյուղը նախկինում ունեցել է 300 տուն հայ բնակիչ, սակայն ԺԹ դարի կեսերից հայտնի վիճակագրական տվյալներում արձանագրվել է մոտ տասն անգամ ավելի պակաս բնակչություն:

Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 132: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

Պատմություն

Մաշկագտակի տարածքում հայտնաբերվել է Իշպուինիի որդու` Մենուա թագավորի (մ.թ.ա. 810-786 թթ.) սեպագիր արձանագրությունը:

Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972, էջ 158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

Գրավոր աղբյուրներում գյուղանվան առաջին վկայություններից մեկը նշված է Պարսամ գրչի ձեռքով 1490 թ. կազմված Ժողովածուի հիշատակարանում. «...յաստուածապահ գեղս Մաշկագտակ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս և սուրբ Գէօրգ զօրաւարիս...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Գ, Երևան, 1967, էջ 157-158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

1490 թ. Մաշկագտակում Սարգիս երեցի կողմից նորոգված Ավետարանի հիշատակարանից հայտնի են դառնում գյուղի տանուտերի և ավագանու անունները. «...ի թվականիս Հայոց ՋԼԹ (1490): Աստուած աւրհնէ զՄաշկագտակայ տանուտէրք, զըռէս Ա[ս]պահանշէն, զԳուրջիբէկն, զԱտոմն, զԽուդաբախշն, զՎարդան[ն], զՄխիթարն...»:

ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն Գ, Երևան, 1967, էջ 158: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

1852 թ. էլ հիշվում է «...Մաշկագտակայ տէր Մարտիրոս...» ծխատեր քահանան:

Մաթևոսյան Կ., Աղթամար, Սբ. Էջմիածին, 2013, էջ 145: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

1870-ական թթ. վերջերից Մաշկագտակում հաստատված սակավաթիվ քրդերը շուրջ մեկուկես տասնամյա «խաղաղ» կյանք վարելուց հետո, ըստ էության, դրսևորվում են առաջին իսկ առիթով. «Գիւղիս մէջ գտնւող քիւրդաց պէտ, որին անունն է Սեյիտ պէյ, քանի մը սրիկայ քիւրդերով կը յարձակի եկեղեցու վրայ. կրակ արձակելով, մէկ քանի մը անձանց կը վիրաւորի և ամենքն ալ դուրս կը վռնդէ: Խեղճ քահանան կինի անպիտանի ոտքը, բայց ի զուր. եկեղեցւոյ դուռը կը գոցի, բանալին կառնի ու կերթայ գիւղ - իր դաշնակցի մօտ: Յետոյ կը կանչէ գիւղի մէջ եղած դպրոցի ուսուցչին և կը սպառնայ հայ վարժապետին ու կըսի՝ այս գիւղէն պիտի հեռանաս, այս դպրոց չի պիտի լինի, եկեղեցին փակելով, դպրոցն ալ կը փակէ ու այսպէս կը հեռանայ գիւղէն»:

«Դրօշակ», 1895, N 15-16, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

1896 թ.` Համիդյան ջարդերի օրերին, Մաշտակը տալիս է «...8 սպաննուած և երկու գետ ձգուած...»: Կողոպտվում է 27 տուն:

«Հնչակ», 1896, N 16, էջ 123: Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

Գյուղին առնչվող լրատվական հաջորդ հաղորդումը (հունվարի 13) վերաբերում է 1905 թ. աշնան վերջին հերթական մի խումբ անմեղ հայերի սպանությանը. «Թւականէս երկու ամիս առաջ` շաբաթ օր, Անգղ-Մաշտակ գիւղի ճամբուն դէպի Արտամէտ տանող «Գէօղի Ձոր» կոչւած տեղը` կը սպանեն Մաշտակ գիւղացի Պաղտիկ երիտասարդը (30-35 տարեկան) իր կնոջ հետ և Իշխնիգոմ գիւղացի 60 տարեկան ծեր Մարգարը: Վերջինս Բերդակ գիւղէն երեք իշաբեռ ցորեն կը փոխադրէ եղեր - վարձով իր ապրուստի համար: Իսկ Պաղտիկը սպանւած է Արտամէտի մօտ, երբ իր կնոջ հետ քաղաքէն կը վերադառնար, ուր տարած էր իր կինը` աչքերու հիւանդութիւնը բժշկի ցոյց տալու: Շաբաթ ճաշի ատենները Արտամէտի մօտ անոնց երեքին անցնելը տեսնողներ կըլլան: Կանցնի երեք օր, ոչ մի լուր: Երկուշաբթի յանկարծ Իշխնիգոմի մէջ կերևան անոնց էշերը դատարկ, առանց համետի: Մարգարի տղան իրենց գիւղացի երիտասարդ մը միասին առած իր հայրը փնտռելու կելլէ: Ճամբան ոչ ոքի չհանդիպելով կը հասնին Արտամէտ, հարց ու փորձով կիմանան, որ շաբաթ Պաղտիկի և անոր կնոջ հետ անցեր ու դէպի գիւղ է եկեր: Մինչ այս մինչ այն գիւղի միւս երիտասարդները փնտրելու կերթան և կասկածելով ձորը կիջնեն և դիակներու հանդիպելով, առանց ձեռք տալ գիւղ կը դառնան և եղելութիւնը կը պատմեն. իմաց կը տրւի կառավարութեան, բայց կանցնին օրեր և հազիւ ութերորդ օրը կուգան քննիչները և բժիշկի րաբօրը ցոյց կուտայ, որ Պաղտիկը մերկացուցեր են և յետոյ վերևի հին իշլիկը հագցուցեր, ձեռքն ու ոտքը կապեր և ապա խեղդեր են: Մարգարը չեն խեղդեր, որովհետև ոչինչ ունի եղեր իր մօտ. միայն մահացուցեր են մեծ սալ-քար մը դնելով կուրծքին և ստամոքսին վրայ: Կուրծքի վանդակը և կողերը ջարդւած են: Կինը հեռացւած է մարդիկներէն քսան քայլ դէպի բարձր տափարակ տեղ մը, ուրկից մարդիկ չէին կարող տեսնել, յայտնի չէ թէ ինչ նպատակով... և այնտեղ քարով զարկեր են գանկի յետին մասին, ուրկից ուղեղը դուրս է ժայթքեր և երեսի կողմէն ալ զարկեր և կզակը ջարդեր են և ապա նորէն մեծ սալ մը բարձրացուցած են կուրծքին: Գազան ոճրագործներու այդ արարքը թալանի՞ թէ վրէժխնդրութեան արդիւնք է... թէ մինը և թէ միւսը: Բան մը որ շատ քիչ կը պատահի, այն ալ ճանապարհին կին սպանելն է: Կենթադրւի, որ չարագործները ծանօթ մարդիկ եղած են և իրենց ոճրագործութիւնը ծածկելու նպատակով կնկան ալ չեն խնայած: Քննիչները խրոխտանօք յանդիմաներ են սպանւողին եղբայրը, թէ ի՞նչպէս անմիտ և սառնասիրտ կը գտնւի եղբօր սպանութեան հանդէպ և ինչու չէ եկած «հիւքիւմաթ արզուհալ» տալու: Արդեօք գիտէ՞ք թէ ինչ կը հասկցւի այս դարձւածքի տակ, այն որ կարող են մեղադրել եղբայրասպանութեան մէջ: Այս դժոխքի երկրի մէջ անհաւանական բան չկայ»:

«Դրօշակ», 1906, N 4, էջ 54: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161-162:

Մեծ եղեռնից առաջ` մասնավորապես 1914 թ. հոկտեմբերի սկզբին, գյուղում տիրող կացության մասին առավել ուշագրավ է Վ. Փափազյանի վկայությունը. «Մաշտակ գիւղի քովէն անցածս պահուն չկրցի ինծի իմ համեստ, հաւատարիմ զինուոր Գասպարին տեսնելու հաճոյքէն: Շատ երիտասարդ չէր. երբ օր մը եկաւ ինքզինքը նուիրելու յեղափոխութեան. ունեւոր էր և ամուսնացած: Մինչեւ վերջը մնաց իր պարտականութեան գլուխը, իսկ սահմանադրութենէն ետքը վերադարձաւ գիւղը իւր գութանին քովը: Իմ անակնկալ երեւումէս շփոթած ու անսահման ուրախ՝ գիւղը գլխուս հաւաքեց և գիւղով կը ճգնէր համոզել մնալու իրենց քովը: Մաշտակը ոչինչ գիտէր աշխարհին սպառնացող փոթորիկներէն...: Դաշտերէն հօտերը գիւղ կուգային խաղաղ, կտուրները ճիժ ու պիժով կը վխտային. միայն Գասպարն էր մտախոհ. չէր կորսնցուցած հայդուկային հոտառութիւնը վտանգի ժամերուն»:

Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. Բ, Պէյրութ, 1952, էջ 298: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 162:

Պատերազմը Մաշկագտակի համար էլ նախ ծանրանում է պատերազմական տուրքով, որի ժամանակ գյուղից բռնությամբ տարվում են 100 չափ ցորեն, 16 չափ գարի, 12 չափ ձավար, 6 լիտր յուղ, 110 ոչխար, 260 զույգ գուլպա, 52 զույգ ձեռնոց, 4 լիտր պանիր, 68 լիտր կարտոֆիլ, 250 ձու, 575 խուրձ խոտ (20 հոխա ըստ տաճկականի` 1 խուրձը), 25 սայլ հարդ, 1920 լիտր վառելափայտ, 40-ական շապիկ և վարտիք: Սրան անմիջապես հաջորդում է զորահավաքը, ընդ որում, ինչպես ամիսներ անց է պարզվում, առանց ռազմաճակատ հասնելու մաշկագտակցի 40 զինվորագրյալներից ողջ են մնում միայն երկուսը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 177, 180: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 162:

Մեծ եղեռնը Մաշկագտակ-Մաշտակում պայթում է ռես Խաչատուրի տանուտիրության օրով:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 162:

Ըստ մաշկագտակցի Կարապետ Հակոբյանի` օրհասական դեպքերը գյուղում զարգանում են հետևյալ կերպ. «...Գարասուի գայմագամ Հաջի Դէրվիշ էֆ. 13 ոստիկանով եկաւ մեր գիւղը և գիւղապետ Խաչոյին, Յովհաննէս Խարախանեան, Բարիկ Փոխանեան, Մխիթար Աբրիկեան իրար կապեց, ծեծեց ու գիւղի ինքնապաշտպանութեան զէնքերը կը պահանջէր: Ստիպուած մնալով՝ 15 հատ զանազան ձևի ատրճանակ ու քափսիւլաւոր հրացան բերինք ու յանձնեցինք: Ան աւելի զայրացաւ, սկսաւ ծեծել ու խոշտանգել, մինչև որ 55 օսմանեան լիրա տուինք՝ իբրև կաշառք, ապա ազատ արձակեց: 1915 թ. ապրիլի 6-ին Խալիլ պէյի հրամանատարութեամբ Լէզկինը իւր ծառաներով, կանոնաւոր զօրքով ու 8 թնդանօթով պաշարեցին գիւղը ու սկսան ռմբակոծել, համազարկ տալ և հանդիպողին սպաննել: Ժողովուրդը սարսափահար սկսաւ գիւղէն փախչիլ, թշնամին սկսաւ կրակել թնդանօթի և հրացանի կրակներով, սպաննուեցաւ 46 հոգի, որոնց մէջն էին Յովսէփ Խարախանեան, Ամիրխան, Բարիկ Փոխանեան, Մխիթար Աբրիկեան և Յակոբ Թոկոյեանը: Լէզկինի ծառաներէն մէկը բռնի կերպով հրապարակաւ Մարտիրոս Ղազարեանի կին Պայծառը բռնաբարելէն վերջ առևանգեց: Իսկ մնացած ժողովուրդը փախաւ, ապաստանեցաւ Իշխանիգոմ գիւղը, թշնամին հետապնդեց անոնց, այնտեղ ալ միևնոյն օրին հասցնելէ վերջ, այնտեղի ժողովրդի հետ միասին անցան Վան: Մեր գիւղի կոտորածին օրը Դաշնակցական կուսակցութեան՝ մեր շրջանի ենթակոմիտէն՝ Վարդան Աւետիսեանը, տեսնելով կանոնաւոր զօրքն ու քրտական ահագին բազմութիւնը և կարծելով, որ դարձեալ զէնքեր պիտի պահանջին, իր հետ առնելով Վահան Վարդանեան, Կարապետ Յակոբեան, Յովհաննէս Վարդանեան, Յակոբ Թովմասեան, Վահան Սարգսեան, Թադէոս Յարթէնեան, Խաչիկ Հազոյեան և Մկրտիչ Բարիկեան, թուով 44 ընկերով փախան դէպի Կեմի Քռանը՝ պահուտելու, որպեսզի իրենց ներկայութեամբ մի վտանգ չստեղծեն գիւղին»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 181-182: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 162-163:

Եղելության մանրամասներին հաղորդակից լինելու առումով հույժ կարևոր է նաև մաշկագտակցի Սառա Հարությունյանի վկայությունը. «...թէև կոտորածի շշուկներ կային, բայց միևնոյն անգամ կառավարութիւնը բաւական յոյս ներշնչած էր մեր մէջ: Օր[ինակ], ապրիլի 6 էր, երբ մեր մարդիկը գացին Արտամետ՝ մեր գաւառապետին մօտ, դրութեան մասին որևէ խորհուրդ հարցնելու: Գաւառապետը պատասխանած էր. «Կառավարութիւնը կը պատժէ այն ամէն գիւղերը, որ մինչև հիմա չեն հնազանդած իրեն, իսկ միւս գիւղերուն համար ոչինչ չկայ...»: Ապրիլ 7-ին... գիշերը ...մեր դրացի քիւրտ գիւղին մէջ գիշերեցինք, այդ իրիկուն մեր գիւղացիները երկու քիւրտ ղրկեցին Միւլք՝ անոնցմէ իրողութիւնը հասկնալու: Բայց լրաբերները երբ եկան՝ կեղծեցին և ըսին. «Միայն այն գիւղերը պիտի այրուին, որոնք կառավարութեան դէմ ապստամբութիւն ցոյց տուած են»: Մենք նորից միամտուեցանք, բայց մի և նոյն անգամ անտարբեր չգտնուեցան. գիշերով մեր բոլոր ունեցածները պահեցինք, մեր զինուած տղամարդիկ իրենց հրացաններով պատրաստուեցան քաղաք երթալու, բայց ուշ լինելուն համար չկարողացան երթալ, բայց քաշուեցան լեռը և այրի մը մէջ պահուեցան մինչև առաւօտեան ժամ 8-ին, երբ Կեմից լուր եկաւ օգնութիւն ուզելու...: Այն ատեն բոլոր զինուած դասակարգը հաւաքուած էր Իշխանիգոմի մէջ, ատոր համար մենք էլ, կեմցիներու հետ, փախանք Իշխանիգոմ, իսկ մեր գիւղի քիւրտեր գացին Միւլք ասուած քիւրտի գիւղ...: Մօտաւորապէս 20 գիւղի ժողովուրդ հաւաքուեցանք Իշխանիգոմ և մեր զինուորները դիրքեր պատրաստեցին, ու երբ խուժանը հասաւ գիւղին մօտ, սկսեցին կռուիլ»: Սակայն հաջորդ օրը՝ ապրիլի 8-ին, զինամթերքի սակավության պատճառով հայերը որոշում են նահանջել և գնալ դեպի Վան` Արտամետ ուղարկելով ծերերին, կանանց և երեխաներին: Ժողովրդի մի մասը՝ մոտ 1000 հոգի, մնում է Իշխանիգոմի դաշտերում և առավոտյան ենթարկվում թալանի և կոտորածի. «Այդ օր մեր գիւղից սպաննեցին Կարախանեան Յովսէփի կինը և իր երկու տղաները՝ Յակոբ և Բենիամին, Զրաւեան Մուրատի կինը և իր երկու տղաները...: Ամբողջ օր մը մեզ չարչարելէ, բռնաբարելէ վերջ, հազիւհազ մեզ բաց թողուցին, գացինք մեր գիւղը: Երբ գիւղը եկանք, նորից հանգիստ չթողուցին մեզ, սկսեցին գիւղին մէջ տղամարդիկ փնտռել և սպաննել: Այդ օր Կարախանեան Յովսէփին տունէն դուրս հանին և սպաննեցին իրան դրան վրայ...: Մի օր քիւրտեր եկան մեր գիւղը թալանեցին... և վերջէն մարդ փնտռած ատեն 5 մարդ այրի մէջ գտան՝ Ամիրխան, Բարիկ, Արսլան, Ազիզ և Մարտիրոս, տարան Միւլք անուն գիւղը և հոն չորսն մորթեցին, իսկ մէկն՝ Մարտիրոս, պահեցին մինչև կռուի վերջը և ազատ թողուցին, որ ունեցեր էր մի ծանօթ քիւրտ, որ չէր թողացած, որ զինք սպաննէին...: Անկից վերջ 7 մարդ՝ Մուրատ, Սողոմոն, Խաչիկ, Յակոբ, Համբարձում, Պետրոս, Գասպար, Գալուստ, նորից գտան և սպաննեցին: Ութը օրուայ մէջ մեր գիւղէն մօտաւորապէս 100 մարդ և կին սպաննեցին: Տասը օր գիւղը մնալէ վերջ քաղաքից մի հայ զինուած խումբ եկաւ, մեզ մնացածներիս ալ քաղաք տանելու: Մեր զինուորները մօտաւորապէս 100 հոգի կը լինէին, երբ գիւղ եկան՝ մեր գիւղի քիւրտերը, սարսափած, փախան գիւղից և զինուորներ մեզ առան և միասին գացինք քաղաք»: Ճանապարհին՝ Կուռուպաշ գյուղում, կրկին կռվի են բռնվում թուրք զինվորների հետ. «Երեք ժամ կռուելէ վերջ Վարագից մեզ օգնութեան հասան, մենք ազատուեցանք, գացինք քաղաք»:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 177-180: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 163-164:

Թուրքերի փախուստից հետո Վանում ապաստանած մաշկագտակցիները վերադառնում են թալանված ու ավերակված հայրենի գյուղ և փորձում վերականգնել տնտեսությունը, սակայն, ինչպես երևում է ռես Գրիգորի` 1915 թ. հունիսի 17-ին Արամ Մանուկյանին հղած նամակից, հիմա էլ կիսամեռ գյուղացիներին հանգիստ չի տալիս ռուս զինվորականությունը. «Ռուս հեծեալ զինւորներ մայիս 31-ին Մաշտակ գալով, գիւղին պատկանող ոչխար-արջառներէն 40 ոչխար, 22 արջառ առնելով ընկալագիր մը տուած ու այժմ չը գիտենք, ուր կը գտնուին: Հիւանդութեան պատճառաւ չի կրնալով օր առաջ ...դիմել, խնդրագրիս հետ կներկայացնեմ... իրենց տուած ստացագիր-թուղթ՝ հարկ եղած կարգադրութիւնն ու հրամանը վսեմութեանդ թողլով»:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 50, թ. 215: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

1915 թ. հուլիսի 10-ին Արամ Մանուկյանին հղած գրություններից մեկում Արտամետի գավառապետ Հովհաննես Արտամետցյանը նշում է, որ հունիսի վերջից առ հուլիսի առաջին տասնօրյակը՝ 15 օրվա ընթացքում, մաշտակցի 55 հիվանդից մահացել են 17-ը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 23, թ. 19: Տե՛ս նաև Արամ Մանուկյան. փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Երևան, 2009, էջ 252: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

1915 թ. դեկտեմբերի դրությամբ Կասպից ծովի Նարգեն կղզում գտնվող 168 գերիների թվում էր նաև մաշտակցի Բաղդասար Հակոբյանը:

«Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

Բնակչություն

Հայտնի է, որ վասպուրականցիների առաջին գաղթից հետո` 1916 թ. գարնանը, մաշկագտակցիները վերադառնում են և Միացյալ ընկերության միջոցներով սկսում գարնանացանը: Տեղում մնում են, սակայն, մինչև երկրորդ` հուլիսյան նահանջը:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 180: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

«Եղբայրական օգնութեան» կարգադրությամբ ոմանք տեղավորվում են Էջմիածնում, Դաշբուռուն, Քանաքեռ, Սև Քար գյուղերում, Արտաշատի շրջանում, ինչպես նաև Բաքվի Հայոց գյուղում (Արմենիքենդ):

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 174, 177, 182: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

Մաշկագտակի առավել հայրենաբաղձ բեկորները, որոնք 1917 թ. ընթացքում վերստին հաստատվել էին ծննդավայրում, 1918 թ. մարտի 21-ին սկիզբ առած վերջին գաղթով այլևս մեկընդմիշտ զրկվում են նախնյաց օրրանում կյանքը շարունակելու հնարավորությունից և սփռվում ամենուր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

1919 թ. մարտին Բաղդադի մոտ գտնվող փախստականների Պագուպայի ճամբարում էր մաշկագտակցի Մելքոն Սանասարյանի ընտանիքը:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 17, էջ 545: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

1919 թ. ամռանը Թիֆլիսում էին գտնվում (ըստ Ամերիկյան հայանպաստ հանձնախմբի ցանկի) Արմենակ Մուրոյանի` 2, Ավետիս Հովսեփյանի` 11, մյուս Ավետիս Հովսեփյանի` 4, Կարապետ Հակոբյանի` 2 և Պատուր Զատոյանի` 4 շնչից բաղկացած ընտանիքները:

«Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 34, էջ 1103: Ի դեպ, նույն անձերը` Արմենակ Մուրոյանը` 3, Ավետիս Հովսեփյանը` 5, Կարապետ Հակոբյանը` 3, Պատուր Զատոյանը` 7 հոգուց բաղկացած ընտանիքներով 1919 թ. աշնանը հիշվում են Երևանում («Կոչնակ Հայաստանի», 1919, N 44, էջ 1419): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:

2013 թ. գյուղն ուներ Ջելալի աշիրեթին պատկանող 300 տուն սուննի (շաֆիղի ճյուղից) քուրդ բնակիչ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 165:

Անվանի մարդիկ

Նշան Հակոբյան (1889-1921). հեղափոխական: Եղել է ուսուցիչ, բեմասաց, թղթակից, խմբագիր, նահատակ: Մականունն էր Կազոյան: Նախնական կրթությունը ստացել է գյուղի դպրոցում, ապա ուսանել Վանի Ամերիկյան բարձրագույն վարժարանում, որն ավարտելուց հետո վարել է ուսուցչական պաշտոններ: Տակավին ուսանող անդամագրվում է Վանի ռամկավար ազատական կուսակցությանը և ընդունակությունների շնորհիվ դառնում վարիչներից մեկը: 1911 թ. ստանձնում է Ռամկավար կուսակցության մամուլի խմբագրի, իսկ Վանի նահանջից հետո` որոշ ժամանակ Ամերիկյան նպաստամատույցի պարենավորման լիազորի պաշտոնը Նոր Բայազետի, Բասարգեչարի (այժմ` Գեղարքունիքի մարզի Գավառի և Վարդենիսի ենթաշրջաններ), Ախտայի (այժմ` Կոտայքի մարզի Հրազդանի ենթաշրջ.) շրջաններում, ապա միանում է կամավորների խմբին և մեկնում ռազմադաշտ: 1921 թ. մարտի 21-ին զոհվում է Ղամարլուի կռիվներում: Վանում երկու տարի խմբագրել է «Վան-Տոսպ»-ը: Երկաթ ծածկանունով թղթակցել է «Ազգ» թերթին:

Տէր Մկրտիչեան Ե., Գանձեր Վասպուրականի, հ. Ա, Պոսթոն, 1967, էջ 575: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 165:

Աբրահամ Սանասարյան. դաշնակցական գործիչ: Նախնական կրթությունը ստացել է ծխական դպրոցում: 1913 թ. փոխադրվում է ԱՄՆ, հաստատվում Կրանիթ Սիթիում, որտեղ էլ կնքում է մահկանացուն:

Յակոբեան Ն., Աբրահամ Մանասարեան, «Վարագ», 1959, N 26, հուլիս, էջ 31: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 165:

Տնտեսություն

Հայտնի է, որ Մեծ եղեռնի նախօրեին գյուղաբնակ հայերն ունեին 1090 խոշոր և մանր եղջերավոր անասուն (570-ը` ոչխար), տարեկան արդյունաբերում էին 30.000 չափ ցորեն, 260 չափ գարի և 300 չափ տարեկան:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 180: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 165:

Այլ անվանումներ

Վկայվել է նաև Մաշկակտակ, Մաշկակ, Մաշտակ, Մեծկելտեկ անվանաձևերով: Մինչև 1915 թ. առավել գործածական էր Մաշտակ անունը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Գյոլբաշը (Gölbaşı):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 161:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2004 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2013 թ․

Հատված գյուղի թաղամասից

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Մաշկակտակ
Մաշկակ
Մաշտակ
Մեծկելտեկ
Մաշտակ
Գյոլբաշը

Ըստ ավանդության՝ գյուղը նախկինում ունեցել է 300 տուն հայ բնակիչ17, սակայն ԺԹ դարի կեսերից հայտնի վիճակագրական տվյալներում արձանագրվել է մոտ տասն անգամ ավելի պակաս բնակչություն.

Թվական	Հայ տուն	Հայ ընդամենը	Քուրդ տուն	Քուրդ ընդամենը	Տուն	Ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1855	32	243			32	243		Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1873	40				40			Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1883	40		10		50			Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 131: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1895	30							Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1897	48		6		54			Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1909	56		11		67	390	Շիրինի կազմած վիճակագրության համաձայն՝ նույն թվականին գյուղն ունեցել է 61 տուն (319 շունչ` 170 ար., 149 իգ.) հայ և 7 տուն քուրդ բնակիչ (Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47):	«Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1914	64	394	9	66	73	460		Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93: Տե՛ս նաև Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18 (տրված է միայն հայերի թվաքանակը): «Սիոն», 1967, N 5-6, էջ 228 (միայն հայ տների քանակն է): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1915 նոյ.		2						Կ. Խ., Նամակ Վանից, «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1915 Մ. ե. ն	55	350	15		70		Մ. ե. ն = Մեծ եղեռնի նախօրե:	Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 174, 177, 180: Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164:
1916 հոկտ. 10		14				14	Ի դեպ, նույն թվականի հոկտեմբերի 15-ի դրությամբ գյուղում բնակվում է 22 անձ` 18 ար., 3 իգ. և 1 երեխա («Աշխատանք», 1917, N 72, 14 յունուար, էջ 3):	«Աշխատանք», 1916, N 52, 29 հոկտեմբեր, էջ 3 (բնակիչները բնիկներ էին): Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, հ. Ա, Հայոց Ձոր, Երևան, 2015, էջ 164: