Արքայեկ Անապատ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Արքայեկ Անապատ

ԼՂՀ / Շահումյան / Խրխափոր

Տեղադրություն

Խրխափորի գյուղամիջյան Սբ. Աստվածածին եկեղեցուց 1,5 կմ հարավ՝ ձորով դեպի Գյուլիստան բարձրացող ճանապարհի ձախակողմում՝ ձորակի աջ մասում (N 40 25 00.94, E 046 36 50.33, ծ. մ. 929 մ)՝ միջնադարյան բավականաչափ ընդարձակ գերեզմանոցով շրջապատված բլրի գագաթին, 1987 թ.՝ մեր այցելության ժամանակ, նշմարվում էին մոտավորապես 8 x 4,5 մ չափերով հողի տակ անցած հիմնավեր եկեղեցու հետքեր՝ մի քանի կիսահողակուլ հղկված քարեր և կրաշաղախի մնացորդներ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 105-106:

Պատմություն

Տեղացիներն այս ավերակատեղին կոչում էին Ճգնավոր: Տարածքում առկա էին խեցեղենի բազմաթիվ կտորտանքներ:
Փոքր մասով հողից դուրս մնացած և այդ կերպ նկատելի երեսապատի սրբատաշ քարերից մեկին (ինչպես պարզվեց նրա առջևի հողը հեռացնելուց հետո) առկա էր վեց տողով և խոշոր տառերով փորագրված ընդարձակ արձանագրություն: Ընդ որում, վերջինս փաստորեն շինարարական բնույթի մի ընդարձակ արձանագրության միջնաքարն էր, որով պարզվում էր տեղում կառուցված եկեղեցու՝ Սբ. Աստվածածին անունը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 106:

Ըստ ամենայնի՝ ԺԲ դարին վերաբերող փառահեղ գրչությամբ սույն արձանագրությունն ինքնին մի պերճ վկայությունն էր այն բանի, որ տեղում գտնված եկեղեցին ճարտարապետական ուշագրավ, ինչու չէ, թերևս նաև բացառիկ մի կառույց է եղել, ընդ որում, շրջանի տարածքում մեր կողմից հաշվառված հուշարձանների թվում՝ իրապես միակը նաև ժամանակագրական առումով:
Ուրախ ենք հայտնել, որ ուսումնասիրությունները հնարավորություն տվեցին պարզելու սույն հնավայրի բուն անունը՝ Արքայեկ անապատ, որը բացահայտվեց հետևյալ կերպ. Երեմիա Չելեբի Քյոմուրճյանի՝ 1691 թ. կազմած քարտեզում ընթերցման ուղղահայաց հաջորդականությամբ Արքայեկ անապատը հաջորդում է «Գ մանկանց ուխտատեղ. մասունքն կան» և նախորդում «Կիւլիստան. Ամենափրկիչ անապատ» գրառումներին, որով հասկացվում է, որ խնդրո առարկա անապատը գտնվում էր վերոնշյալ երկու հնավայրերի միջակայքում: Իհարկե, այստեղ պաշտամունքային այլ կառույցներ ևս կան (Հին Խրխափորի, Մանդուռի և Կողեր վանքի եկեղեցիները), սակայն դրանցից ոչ մեկը ո՛չ ժամանակագրորեն և ո՛չ էլ ճարտարապետական արժեքներով չէր կարող համեմատվել այն ավերակի հետ, որի մասին է խոսքը:
Բացի այս՝ կա ևս մեկ ուշագրավ հանգամանք. դա այն է, որ ցարդ անհայտ էր վախճանից հետո Հերգ գավառում ամփոփված Աղվանից Ստեփանոս Գ (1155-1195 թթ.) կաթողիկոսի գերեզմանատեղին: Կարծում ենք՝ թե՛ ժամանակագրորեն և թե՛ նշանակությամբ ու կարևորությամբ Արքայեկ անապատը հենց այն վայրն էր, որտեղ կարող էին ամփոփած լինել կաթողիկոսին:

Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia. Ravenna, 2000, էջ 54: Ի դեպ, Գ. Ուլուհոջյանը քարտեզում գրանցված տեղեկություններն ուղղահայաց շարքերի փոխարեն ընթերցել է հորիզոնական հաջորդականությամբ, որով և, ըստ էության, չեզոքացրել է դրանց տեղադրությունը պարզելու համար բնագրային այնքան կարևոր առանձնահատկությունը:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 106:

Արձանագրություն, Հայերեն, Շինարարական

Երեսապատի սրբատաշ քար (102 x 81 x 36 սմ). Սբ. Աստվածածին հիմնավեր եկեղեցու փլատակների մեջ, արձանագրության միջնամասն է՝ 6 տող.

...ավարիկ որդի Սահ...

...(շին)եցի զս(ուր)բ զԱ(ստուա)ծածին ...

... որ մեղաւք եւ ոչ կա...

... հայրն իմ եւ զՎարդ...

... զեկեղեցիս ա(ստուծո)յ, արդ ...

...(յիշե)ցէք յա(ստուծո)յ եւ ա(ստուա)ծ զձ(եզ) ....:

Ծանոթ. ժամանակը՝ ԺԲ դար:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 106:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Արքայեկ անապատի ավերակների մեջ դուրս ցցված արձանագիր քարը հողազրկելուց հետո

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․