Հոռեկավանք Վանք :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հոռեկավանք Վանք 13 դ․

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Թալիշ

Տեղադրություն

Վանքը գտնվում է պատմական Արցախի Մեծկողմանք գավառում` ներկայիս Արցախի Հանրապետության Մարտակերտի շրջանի Թալիշ գյուղից մոտ 5 կմ հարավ-արևմուտք` անտառապատ սարալանջի հյուսիսահայաց կողմում:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 1:

Պատմություն

Հիմնադրման մասին ստույգ տեղեկություններ հայտնի չեն: Հիշատակություններ են պահպանվել վանքի մոտակայքում եղած երբեմնի Ուռեկա գյուղի մասին: Մասնավորապես Մ. Կաղանկատվացին հիշատակում է «Ստեփանոս քահանայ Ուռեկան գեղջ»: Հնարավոր է, որ վանքն իր երկրորդ անունը (առաջինը` Գլխո) ստացել է գյուղի անունից, որն այժմ չի պահպանվել: Այն գտնվում էր ներկայիս Թալիշ գյուղի հանդամասերից մեկում:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983, էջ 11:
Դիվան հայ վիմագրության, հ. 5, Երևան, 1982, էջ 101:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 1:

Ուռեկան գյուղը գոյություն է ունեցել դեռևս վաղ միջնադարում: Հիշվում է Եղիշե առաքյալի մասունքների հայտնաբերման պատմության մեջ: Համաձայն պատմիչի տեսիլքների` մի խումբ մարդիկ հայտնաբերում են քրիստոնեության քարոզչության ժամանակ նահատակված Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եղիշեի մասունքները (ոսկորները): Դրանցից մեկը` Ստեփանոս քահանան, որ Ուռեկան գյուղից էր, հափշտակում է առաքյալի գլուխը և տանում իր գյուղ, որտեղից էլ նշխարները հետո տեղափոխում են «Ներսմիհրայ սուրբ ուխտն, որ այժմ կոչի Ջրվշտիկ…»: Հետագայում Ջրվշտիկ վանքը կոչվում է նաև Եղիշե առաքյալի անունով:
Այս պատմությունից անուղղակի հասկացվում է, որ Ուռեկան գյուղում վաղ միջնադարում գոյություն է ունեցել սրբավայր, և դա կարող էր լինել ներկայիս Գլխո կամ Հոռեկավանք համալիրը: Ցավոք, վաղմիջնադարյան որևէ կառույցի հետքեր չենք հայտնաբերել: Հոռեկավանքի կառույցներից եկեղեցու խորանը համարվել է 5-րդ դարի կառույց:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983, էջ12:
Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985, էջ 73:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 1:

Գլխո վանքի կամ Հոռեկավանքի մասին հիշատակություններ հիմնականում պահպանվել են Մ. Կաղանկատվացու մոտ: Դրանք կապված են սբ. մասունքի` խաչափայտի գյուտի հետ: Մ. Մաշտոցն Աղվանքում` լուսավորչական գործունեության ժամանակ, մոտն ուներ սուրբ խաչափայտից մի կտոր (մասունք): Հետապնդման ահից նա մասունքը թաղում է Գիս ավանում, որը գտնվում էր պատմական Ուտիք գավառում: Հետագայում` Է դարում, Իսրայել անունով ճգնավորը տեսիլքով իմանում է խաչափայտի տեղը և Աղվանքի եպիսկոպոսներին համոզելով` փնտրում, գտնում է այն և տեղափոխում Գլխո վանք: Այստեղից պարզ է, որ Է դարում վանքն արդեն գոյություն ուներ:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983, էջ 201-208:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 1:

Ներկայումս պահպանված ամենավաղ շինությունները կառուցվել են ԺԳ դարում: Մասնավորապես եկեղեցու և գավթի թվակիր շինարարական արձանագրությունները պահպանվել են դրանց մուտքերի բարավորներին, որոնց համաձայն` դրանք կառուցվել են համապատասխանաբար 1279 և 1284 թվականներին: Ինչ վերաբերում է գավթին արևմուտքից կից զանգակատանը, ապա դատելով շինարարական տեխնիկայից և հորինվածքից` կարելի է եզրակացնել, որ սա ուշ միջնադարի կառույց է: Զանգակատան հյուսիսային մույթի վրա փորագրված է Ռ տառը, և կարելի է կարծել, որ կառուցման թիվ է` 1551:

Դիվան հայ վիմագրության, հ. 5, Երևան, 1982, էջ 101:
Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 1:

ԺԷ դարում Հոռեկավանքի մոտ հիմնավորվում են մելիք Բեգլարյանները: Նրանք այստեղ կառուցում են բերդ-ապարանք, որի կիսավեր կառույցներից պահպանվում են մինչ օրս: Ենթադրելի է, որ մելիքները ձեռնամուխ են եղել նաև վանքի կառույցների վերանորոգմանը: Դրանց հետքերը տեսանելի են եկեղեցու և գավթի վրա:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 1:

Գլխո կամ Հոռեկավանքի կենտրոնական հուշարձանախումբը բաղկացած է միանավ բազիլիկ եկեղեցուց, նրան արևմուտքից կից գավթից, վերջինիս արևմտյան մուտքի առջև բարձրացող զանգակատնից: Դրանց մոտ` հարավային բարձրադիր ու հյուսիսային ցածրադիր լանջերին և արևմտյան կողմում, պահպանվել են հատվածաբար ուրվագծվող շինությունների հետքեր, որոնք զգալի ավերածությունների են ենթարկվել համալիրի շուրջն առաջացած և այժմ էլ գոյություն ունեցող Թալիշ գյուղի գերեզմանոցի ընդարձակման պատճառով: Կենտրոնական հուշարձանախմբի արևմտյան ճակատի դիմաց` մոտ 20 մ հեռու, կիսավեր կանգնած է ԺԹ դարի սկզբի քառասենյակ թաղակապ հյուրատունը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 2:

Հուշարձանին հարող տարածքները հնում խիտ բնակեցված են եղել: Զարգացած միջնադարի Ուռեկ (Ուռեկան) գյուղի ավերակները, որի անունով է կոչվել հուշարձանը, գտնվում են համալիրից մոտ 100-150 մ արևմուտք՝ Թալիշից Եղակեր գյուղատեղի տանող անտառամիջյան ճանապարհի երկու կողմերում: Այստեղ` գետնի մակերեսին և առավելապես ճանապարհի կտրվածքում, երևում են բազմաթիվ շինությունների հետքեր, պատեր ու խեցեղենի բեկորներ:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 2:

Կենտրոնական հուշարձանախմբից մոտ 60 մ ներքև` դեպի հյուսիս-արևմուտք, գտնվում է Գյուլիստանի տիրակալներ մելիք Բեգլարյանների` ԺԷ դարում կառուցված ահռելի դղյակ-ապարանքը` բազմաթիվ ու բազմապիսի սենյակներով ու շինություններով:
Վանական համալիրի արևելյան կողմում է նաև մելիք Բեգլարյանների տոհմական գերեզմանոցը:
Հուշարձանախմբի արևմտյան ճակատի առջև գտնվող փոքր հրապարակում եղել է հին գերեզմանոց, որի արևելյան ու հյուսիսային եզրերը սահել են ներքև, իսկ հարավային կողմը մասամբ ծածկվել է լանջից լվացված հողով:
Հոռեկավանքը պարսպապատ չի ունեցել:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 2-3:

Եկեղեցին, համաձայն մուտքի բարավորի շինարարական արձանագրության, 1276 թ. կառուցել է տեր Հովհաննեսը հայրապետ տեր Ստեփանոսի օրոք: Այն արտաքինից ուղղանկյուն, միանավ բազիլիկ շինություն է` լայն բացված ուղղանկյուն խորանով ու անսովոր բարձր տեղադրված երկկենտրոն թաղով: Խորանի լայնությունը սրահից տարբերվում է (փոքր է) ընդամենը 15-20 սմ-ով: Մեկ մետր բարձրությամբ բեմը հողածածկ էր` եզերված ակնհայտորեն ավելի ուշ շարված ճակատային պատով: Սրահից բեմ են տանում եզրային քարե երկու աստիճաններ: Տարակուսանք էր առաջացնում եկեղեցու արևմտյան ու արևելյան պատուհանների, ինչպես նաև բեմի հյուսիսային ու հարավային պատերին բացված որմնախորշերի բարձրությունը: Վերջիններս այնքան բարձր են, որ նրանց հնարավոր չէ հասնել առկա բեմի վրայից: Բեմի հյուսիսային պատի վերին որմնախորշի տակ բացված սրբատաշ ճակատակալով նոր որմնախորշը, անկասկած, ավելի ուշ` ԺԸ-ԺԹ դարերի գործ է: Մեկ այլ, ավելի տարակուսելի մանրամասն կար եկեղեցու ներքին հորինվածքում: Բեմի արևելյան պատին պահպանվել են իրար կից երկու թաղերի հետքեր, որոնց տակ բացված է արևելահայաց մեկական պատուհան: Ակնհայտ է, որ մեզ հասած խորանի ու բեմի կառուցվածքը վերափոխված է և սկզբնականը չէ: Եկեղեցին կառուցված է ճեղքած քարերով, կրաշաղախով և ներսից սվաղված է:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 3:

Ճարտարապետություն

Վերոնշյալ հոգևորական գործիչները եկեղեցու կառուցումից ութ տարի անց կառուցում են նաև գավիթը (1284 թ.), որի մասին է վկայում գավթի բարավորի արձանագրությունը: Այն եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված գրեթե քառակուսի հատակագծով և միևնույն շինարվեստով իրականացված կառույց է: Ունի չորս խաչվող կամարներով առանց երդիկի հորինվածք: Խաչվող կամարների կենտրոնում առաջացած քառակուսու վրա, ի տարբերություն մյուս բոլոր նմանատիպ կառույցների, ռոտոնդա չի ունեցել: Այդ հատվածը փակված է գնդաձև մակերևույթով առաստաղով: Խաչվող կամարները նստած չեն որմնասյուների վրա, այլ հենվում են պատերի վերին եզրագծից դուրս եկող որմնախոյակներին: Կամարները շարված չեն նմանօրինակ կառույցներին բնորոշ միակտոր սրբատաշ մեծ քարերով, այլ իրականացված են ամբողջ կառույցում կիրառված քարատեսակով և ընդգծվում են առաստաղի հարթությունում 5-10 սմ բարձրադիր, երբեմն միայն սվաղով արտահայտվող գծերով: Տպավորություն է ստեղծվում, որ գավթի խաչվող կամարները ոչ այնքան կառուցողական (երդիկ գոյացնելու և ռոտոնդա կրելու), որքան դեկորատիվ գործառույթ ունեն:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 3-4:

Պատմություն

Գավիթը ծառայել է նաև որպես տապանատուն, որի հատակն ամբողջովին պատված է հոգևորականների տապանաքարերով:
Զանգակատունը կառուցվել է ավելի ուշ և շինարարական տեխնիկայով, քարերի գույնով ու չափերով խիստ տարբերվում է եկեղեցուց և գավթից: Նմանօրինակ լուծում ունեն նաև եկեղեցու և գավթի հետագա վերանորոգումները: Կարելի է եզրակացնել, որ զանգակատան կառուցումը և վերանորոգումները կատարվել են միաժամանակ, և դա, ամենայն հավանականությամբ, տեղի է ունեցել մելիք Բեգլարյանների օրոք՝ ԺԸ-ԺԹ դարերում, այլ ոչ թե 1551 թ., ինչպես կարելի էր ենթադրել: Դրա վկայությունն է նաև եկեղեցու և գավթի տանիքի հողածածկույթի տակից հայտնաբերված կղմինդրածածկը, որը բնորոշ է նշված դարաշրջաններին:
Զանգակատունը կցվել է գավթի ճակատին առանց կցակապերի: Այն նեղ, սլացիկ, բարձր շինություն է, որն իր հորինվածքով, գույնով, կառուցվածքով համալիրին խորթ կառույց է: Պսակված է եղել քառասյուն ռոտոնդայով, որն այժմ չի պահպանվել: Դրված լինելով անմիջապես գավթի մուտքի առջև` վերջինիս բարձրության հատվածում հպված է նրա պատին, և կցակապը կազմակերպված է միայն վերին մի փոքր հատվածում: Զանգակատունն ուղղահայաց ձգված համաչափության և թույլ հիմք ունենալու հետևանքով թեքվել, հեռացել է գավթի ճակատից և առաջացրել վթարային լայն ճեղք:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 4:

Պեղումներ

Պեղման աշխատանքները սկսելուց առաջ հուշարձանախմբի վիճակը նախանձելի չէր: Այն պատված էր մեծ ծառերով ու թփուտներով և լիովին տեսանելի չէր ոչ մի կողմից: Շատ թե քիչ բաց էր արևմտյան ճակատը, որի առջևի` մոտ 35-40 քմ բաց հրապարակի հարավային եզրին աճած թփուտների վրա համատարած կախված էին ուխտավորների` տարբեր գույների, չափերի, ձևերի լաթեր, շորեր, թաշկինակներ` ստեղծելով բավական տհաճ տեսարան: Այստեղ սփռված էին նաև մատաղ արված կենդանիների, թռչունների` գարշահոտություն տարածող ոտքերն ու գլուխները: Համալիրի հյուսիսային ճակատին կից մասրենիները թույլ չէին տալիս մոտենալ, գոնե լուսանկարել պատին ագուցված երկու մեծ խաչքարերը: Եկեղեցու շուրջը մնացել էր մի նեղ արահետ, որով հնարավոր էր շրջանցել հուշարձանախումբը` ծառերի միջից հատված առ հատված դիտելով ճակատները: Եկեղեցու և գավթի հարավային ճակատին կից աճել էին երկու մեծ ծառեր, որոնց արմատները մտել էին հիմքերի մեջ, իսկ ճյուղերը պառկած էին տանիքին: Բավական մեծ ծառեր կային նաև գավթի ու եկեղեցու հողածածկ տանիքին, որոնց արմատների քայքայիչ ազդեցությունը, ամենայն հավանականությամբ, օժանդակել է եկեղեցու թաղի փլուզմանը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 4:

Մաքրման աշխատանքները սկսեցինք թփերի ու ծառերի հեռացումով: Կտրվեցին ու արմատախիլ արվեցին բոլոր թփերն ու փոքր ծառերն արևմտյան ու հյուսիսային ճակատների դիմաց: Հարավային ճակատին կից աճած մեծ, հզոր ծառերը կտրվեցին մաս-մաս այնպես, որ ճյուղերը չընկնեն շինությունների վրա: Սրանք արմատախիլ չարվեցին, քանի որ արմատները մտած են պատի մեջ, և ցանկացած գործողություն նրանց հետ կարող էր փլուզում առաջացնել: Զգուշությամբ, հնարավորինս ներքևից կտրվեցին նաև տանիքին աճած ծառերն ու թփերը: Բոլոր այդ ծառերի բաց կտրվածքները մշակվեցին բուսականության աճը խաթարող հերբիցիդով:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 4-5:

Եկեղեցու և գավթի հյուսիսային ճակատների տակ կուտակված էին փլատակների թմբեր: Դրանց միջի շինաքարերն առանձնացվեցին և հավաքվեցին հրապարակի անկյունում, իսկ հողը լցվեց հարթակի եզրագծին` լայնացնելով ու հարթեցնելով հյուսիսային հրապարակը: Այստեղ բացվեցին մինչ օրս անհայտ չորս տապանաքարեր, որոնցից երեքն արձանագիր էին:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 5:

Հարավային ճակատի ծառերը հեռացնելուց հետո մասամբ հարթեցվեց հրապարակը, որտեղ բացվեցին նորահայտ խաչքարեր: Ուղղվեց ու կանգնեցվեց լանջից գլորված «Քյոխվայի» մեծ, քանդակազարդ և արձանագիր տապանաքարը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 5:

Կանգնեցվեց երեսնիվայր ընկած երեք խաչքարերից բաղկացած հուշապատի կենտրոնական խաչքարը, որը, սակայն, կերտված լինելով փխրուն, վատորակ ավազաքարից, ամբողջովին քայքայված էր: Միայն թեթև նշմարվում է երբեմնի մեծ խաչի ուրվագիծը: Հուշապատի առաջին, մեծ խաչքարը, որը տեղահան էր և հենած գավթի արևմտյան ճակատին, տեխնիկական բարդությունների պատճառով չտեղափոխեցինք, այլ նրա տեղում ժամանակավոր տեղադրեցինք մոտակայքում գետնին պառկած մեկ այլ խաչքար:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 6:

Գավթի արևմտյան ճակատը մաքրելիս բացվեց ԺԷ դարի մի խաչքար: Մեկ այլ խաչքար էլ գտանք գերեզմանոցի տարածքում, որը տեղափոխվեց ու կանգնեցվեց վերջինիս կողքին:
Կատարվեցին գավթի ու եկեղեցու տանիքի զոնդաժներ` երեք տեղամասերում հին ծածկի կառուցվածքն ու նյութը պարզելու նպատակով: Ամենուր բացվեցին իրար մեջ հագցված կիսաբոլորակ, ուշ շրջանի կղմինդրների խարխլված շարքեր, որոնք դրված էին անմիջապես տանիքը պատող սալաքարերի և կրաշաղախի հիմքի վրա:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 6-7:

Կղմինդրածածկում առանձնապես յուրահատուկ է տակդիր կղմինդրը, որը տակի հատվածում մոտ 2 սմ ելուն ունի: Դա արված է նրա համար, որ մտնելով շաղախի մեջ` կղմինդրին հնարավորություն տրվի ավելի ամուր կառչելու տանիքից: Առավել վաղ շրջանի` սեղանաձև սաջ հիշեցնող կղմինդրներ, որոնց բեկորները հանդիպում էին փլատակներում, տեղում չհայտնաբերվեցին: Վստահաբար կարող ենք ասել, որ դրանք կառույցների նախնական` ԺԳ դարի ծածկից մնացած պատառիկներ են:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 7:

Եկեղեցու թաղի հյուսիսային կեսը գրեթե ամբողջովին փլուզվել էր մոտ մեկ տարի առաջ: Ամեն րոպե սպառնում էին վայր ընկնել վերևից կախված քարերը, հողակույտերն ու կղմինդրները: Եկեղեցու հատակն ու բեմն ամբողջովին պատված էին փլատակներով:
Ներսում առաջին հերթին մաքրվեցին փլատակները և վերևից կախված քարերը: Շինաքարերն առանձնացվեցին, իսկ հողը լցվեց արևմտյան հրապարակի եզրին` զգալիորեն ընդլայնելով տարածքը: Բացվեցին եկեղեցու` նախքան փլուզումը եղած ներքին ծավալները, որոնք մանրամասն լուսանկարվեցին ու չափագրվեցին: Այնուհետ սկսեցինք բեմի պեղումները:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 7:

Սկզբից պեղվեց բեմի հյուսիսային կեսի կործանված թաղակապի հատվածը: Ի դեպ, բեմի մակերեսը տոփանված հողի լիցք էր: Այն պարունակում էր մանր քարեր ու շինաքարեր, կղմինդրների բեկորներ, սակավաթիվ խեցեղենի կտորներ, հաստ կրաշաղախի սվաղի մնացորդներ, կենցաղային իրերի բեկորներ, այլ կերպ ասած` բեմը լցված էր շինաղբով: Այստեղ գտանք արձանագիր քարի փոքր բեկոր:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 6:

Լիցքի զանգվածի միջնամասից հայտաբերվեցին երկաթից, պղնձից ու մելխիորից պատրաստված մոմակալների մանր հատվածներ, ինչպես նաև վերջին շրջաններին բնորոշ իրեր: Դա վկայում է, որ բեմը նախկինում ևս փորփրել են: Գրեթե անմիջապես բեմի մակերեսի տակ բացվեց արևելյան պատի վրա երևացող թաղերի կցակետով բարձրացված միջնապատը, որը բաժանում է բեմը երկու հավասար մասերի: Միջնապատի և նորակառույց բեմի ճակատակալ պատի միջև մնում է մի փոքր ազատ տարածք: Մոտ 0,4 մ խորության վրա հայտնաբերվեց երեսնիվայր ընկած խաչքարի վերնամասը: Ուղղանկյուն սենյակն ամբողջովին բացելուց հետո խաչքարը փայտե լծակներով ու պարանի օգնությամբ զգուշությամբ կանգնեցվեց արևելյան լուսամուտի տակ` պատին նշմարվող կրաշաղախի սվաղով հետագծի իր տեղում: Մոխրագույն կրաքարից կերտված քանդակազարդ լավ պահպանված արձանագիր խաչքարը կրում է 1457 թ.:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 7-8:

Պեղվեց նաև հարավից կից մակերեսը, որտեղ բացված ուղղանկյուն սենյակը ճիշտ կրկնում է նախորդին այն տարբերությամբ, որ այստեղ արևելյան պատին կցված խաչքարը հայտնաբերվեց իր իսկ տեղում, անվնաս կանգնած:
Այն գրեթե նույն ժամանակի է` ԺԴ-ԺԵ դդ. և ավելի է նմանվում քառանիստ սբ. սեղանի ճակատային երեսին փորագրված զույգ խաչապատկերի, քան առանձին դրված խաչքարի: Թե ինչու՞ են կանգնեցվել ԺԳ դարի մատուռ-ավանդատներում ԺԵ դարի խաչքարեր, և ի՞նչ է եղել նրանցից առաջ այստեղ կանգնած, կարելի է միայն ենթադրել, բայց հստակ է, որ խաչքարերը` որպես սբ. սեղան, և դրանք պատին ամրացնող սվաղն աղոթասրահների ոչ սկզբնական, այլ հետագա վերանորոգման արդյունք են:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 8-9:

Երկու բացված ծավալները մաքրելուց հետո պարզվեց, որ դրանք աղոթասենյակներ են` մատուռ-ավանդատներ: Պատերը սվաղված են կրաշաղախով: Սվաղված է նաև մայր հողի վրա նստած հատակը, ուր արևելյան եզրամասում` որպես սբ. սեղան օգտագործվող խաչքարերի դիմաց, սվաղի շերտի 3-5 սմ բարձրությամբ նշմարվող հետագծով ընդգծված է աղոթասրահի բեմը: Հատակի սվաղով է նշմարվում նաև մուտքի շեմը: Մատուռ-ավանդատներն ընդգծված մուտք չունեն և բաց են եղել: Դրանց մուտքերը կազմվում են հյուսիսային ու հարավային պատերին կցված դեպի սկզբնական բեմը բարձրացող աստիճանների հետնապատերի ու միջնապատի միջև բաց տարածությամբ:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 9:

Մատուռ-ավանդատների պատերի, թաղերի, սվաղների կցակետերը մանրամասն զննելու արդյունքում կարելի է վստահաբար պնդել, որ աղոթարանները կառուցվել են եկեղեցու հետ մեկտեղ, միևնույն նախագծով ու մտահղացմամբ և կազմում են եկեղեցու սկզբնական տեսքի բաղադրամասը: Թաղակապ ծածկերի հարթ տանիքին է նստել եկեղեցու հին բեմը, որը բարձր է սրահի հատակից 220 սմ: Այնտեղ էին բարձրանում երկու կողային քարե աստիճաններով: Բեմի նմանօրինակ բարձրադիր կառուցվածքով են բացատրվում եկեղեցու անսովոր սլացիկությունը, պատուհանների ու խորանի որմնախորշերի տարակուսելի բարձրությունը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 9:

Հայկական ճարտարապետության մեջ եկեղեցու խորանի երկհարկանի կառուցվածքը հազվադեպ հանդիպող երևույթ է: Մասնավորապես նման կառուցվածք ունեն Գեղարքունիքի մարզի Այրք գյուղի Սբ. Աստվածածին և Սբ. Գևորգ եկեղեցիները:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 9:

Հոռեկավանքի եկեղեցու նախնական բեմն ինչ-որ պատճառով քանդվել է և սկզբնական տեսքով այլևս չի վերականգնվել: Դա կարող էր տեղի ունենալ ԺԶ դարի հրոսակային որևէ արշավանքի ժամանակ, որի մասին անուղղակիորեն խոսում են մատուռ-ավանդատների հատակներին ու պատերի հիմնամասերի սվաղի վրա ուժեղ կրակից (հրդեհից) սևացած հետքերն ու բարակ մոխրաշերտը: Հնարավոր է, որ վանքի թալանի ու հրդեհի արդյունքում մատուռ-ավանդատների թաղերը խարխլվել, կործանվել են: Դրանք վերականգնելու անհնարինության կամ աննպատակահարմարության պատճառով կործանված աղոթասրահները լցվել են շինաղբով, հարթեցվել, իսկ բեմն իջնելով ստացել է մեզ հասած տեսքը: Բացառված չէ, որ հյուսիսային աղոթասրահի քանդակազարդ խաչքարը, որը բավական բարձր էր և դուրս էր ցցվում նորակառույց բեմի հատակից, նպատակային պոկվել է պատից ու պառկեցվել տեղում` հողի վրա:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 9:

Հուշարձանախմբի վերականգնման նախագիծ կազմելու համար եկեղեցու, գավթի ու զանգակատան արտաքին պատերի տակ բացվեցին 1 x 2 մ չափերով ստուգողական երեք խուզահորեր` շինությունների հիմքերի վիճակն ու խորությունը պարզելու նպատակով: Բոլոր խուզահորերում` անմիջապես պատերի տակ, հանդիպեցին սալարկղային ու հիմնահողային, մեծ մասամբ մանկական թաղումներ: Եկեղեցու արևելյան ճակատի տակ` 0,5-0,8 մ խորության վրա, բացվեցին ԺԳ դարի գերեզմանոցի հարթ, տափակ սալատապաններ:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 9:

Գավթի հարավարևմտյան մասում հայտնաբերվեց արձանագիր մի տապանաքար:
Թվակիր մի խաչքար էլ գտնվեց եկեղեցու հարավային պատի տակից:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 10:

Եկեղեցու և գավթի ծածկերի վերանորոգման ժամանակ՝ ԺԷ-ԺԸ դդ, կղմինդրածածկի տակ տեղադրվել են սալաքարեր, որոնցից շատերի վրա կան ավելի վաղ շրջանի խաչաքանդակներ, իսկ դրանց որոշ մասն ունի նաև արձանագրություններ: Պեղման աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերվեցին տեղից պոկված և փլատակներում հայտնված նմանատիպ խաչասալեր:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 10-11:

Ամփոփելով ասվածը` նշենք Հոռեկավանքի պեղման-մաքրման աշխատանքների հիմնական արդյունքները.

ա. Հուշարձանախումբը մաքրվեց բուսականությունից և հայտնվեց ձեռակերտ բացատում: Այն դարձավ տեսանելի, ընկալելի ու ընդունելի բազմաթիվ ուխտավորների, այցելուների ու զբոսաշրջիկների համար:

բ. Եկեղեցու ներսը և դրսի ճակատները մաքրվեցին հողաշերտից ու փլատակներից, ընդլայնվեցին և հարթեցվեցին հուշարձանին հարող հրապարակները:

գ. Պարզվեցին համալիրի ծածկի կառուցվածքն ու նյութը:

դ. Ճշտվեցին շինությունների հիմքերի կառուցվածքն ու հզորությունը:

ե. Հայտնաբերվեց նորահայտ արձանագիր գերեզմանական ութ հուշարձան, որոնցից երեքը` խաչքար, հինգը` տապանաքար:

զ. Բացահայտվեց հին գերեզմանոցի առկայության փաստը, և որոշվեց նրա տեղադրման խորությունը:

է. Հայտնի դարձան եկեղեցու` տարակուսանք առաջացնող հորինվածքային մանրամասները, և հստակեցվեց ներքին ծավալների սկզբնական տեսքը:

Սամվել Այվազյան, Գագիկ Սարգսյան, Հոռեկավանքի պեղումները, «Վարձք», 2013, N 9, էջ 11:

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2019 թ․

Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2019 թ․

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2012 թ․

Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2012 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2012 թ․

Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2012 թ․

Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Տեսակը Գրչանկար

Հեղինակը Սամվել Այվազյան

Հեղինակը Սամվել Այվազյան
Տարեթիվ 2012 թ․

Հեղինակը Սամվել Այվազյան