Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Խանլար / Մարտունաշեն

Տեղադրություն

Սբ. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 380:

Ճարտարապետություն

Ունի եռանավ, բազիլիկ հորինվածք: Երկթեք ծածկի տակ առնված թաղակիր կամարները պահում են են 3 զույգ սյուներն ու որմնասյուները: Արևելքում կիսաբոլորակ խորանի երկու կողմերում ուղղանկյուն հատակագծով մեկական ավանդատներն են: Հյուսիսային պատի մեջ, իր ավանդական տեղում է մկրտարանի խորշը: Լուսավորությունն իրականացված է 10 լուսամուտների միջոցով (4-ը՝ բացված հարավային, 3-ը՝ արևելյան, 2-ը՝ հյուսիսային և 1-ը՝ արևմտյան ճակատից): Մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Եկեղեցին կառուցված է կոփածո քարով, կրաշաղախով: Անկյունաքարերը և կառուցողական առավել պատասխանատու հատվածները շարված են սրբատաշ քարով: Ունի բազմաթիվ արձանագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 380-381:

Նորոգություն
1892 թ․

Եկեղեցին 1892 թ. ենթարկվել էր նորոգման. այդ մասին հաղորդող արձանագրությունները փորագրված են արևմտյան ճակատին՝ մուտքի բարավորին, քիվից ներքև զետեղված քարին և հարավային ճակատից բացված լուսամուտների սրբատաշ գլխաքարերին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 382:

1899 թ․

Հայտնի է, որ 1899 թ. ընթացող վերանորոգման աշխատանքներն անավարտ են մնացել նյութական միջոցների սղության պատճառով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56 ց. 6, գ. 373, թ. 53:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 383:

1917 թ․

1917 թ. գյուղի հասարակությունը կրկին ձեռնամուխ է եղել նորոգել եկեղեցին, որի համար նախատեսված ծախսը կազմել է 1270 ռ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 4, գ. 811, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 383:

Պատմություն
1928 թ․

Իշխանությունների կողմից եկեղեցին փակվել է 1928 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 383:

Քահանա

Գյուղի ծխատեր քահանաներից հայտնի է Սիմեոն Տեր-Սարգսյան Տեր-Բարաղամյանցը: Ծնվել է 1785 թ., կրթվել Եղիա քահանա Տեր-Մանվելյանի մոտ: 1818 թ. քահանա է ձեռնադրվել Ղարաչինար գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում և քահանայագործել Ղարաբուլաղ գյուղում: Հայտնի է, որ 1857 թ. եղել է գյուղի միակ ծխատեր քահանան: Ունեցել է 4 որդի. Դանիել (ծնվ. 1832 թ.), Մովսես (ծնվ. 1835 թ.), Սերոբ (ծնվ. 1838 թ.), Եփրեմ (ծնվ. 1842 թ.): Նրանցից ավագը՝ Դանիելը, որպես ծխական քահանա, հաջորդել է հորը և արժանի է առանձնահատուկ հիշատակման: Քահանա է ձեռնադրվել 1858 թ. և ավելի քան կես դար հովվել է իր հոտը: Հատկանշական է, որ երբ 1910 թ. կազմվում էին գավառի հոգևորականության ծառայողական ցուցակները, արդեն 81-ամյա Դանիել քահանայի անունով լրացված թերթիկի «Ընդունա՞կ է իւր պաշտօնում» հարցին պատասխանված է՝ «Ընդունակ է»: Ուներ երկու որդի՝ Լևոն (ծնվ. 1859 թ.) և Թեոդորոս (ծնվ. 1875 թ.):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 12, գ. 531, 532:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ56, ց. 18, գ. 542:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ57, ց. 3, գ. 48, թ. 12-13:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 383:

Ժամանակակիցները հիացմունքով են խոսել փայտի գեղարվեստական մշակման հանդեպ Դանիել քահանայի ունեցած նախասիրության մասին և նրա պատրաստած քանդակազարդ սկուտեղները համարել են արվեստի իսկական ստեղծագործություններ. «...ծխական քահանայ Տէր-Դանիէլը շատ հմուտ է հիւսնութեան, տակառագործութեան և մանաւանդ փայտի վերայ քանդակագործութեան մէջ: Եւ այդ բոլորը սովորել է ինքն իրան, առանց վարպետի: Տէր-հայրը ամբողջ օրը պարապում է իւր արհեստով, իսկ նշանաւոր են մանաւանդ տէր-հօր քանդակած մատուցարանները, որ հիացնում են քանդակագործներին: Մինչև անգամ նորանից ընծայ է գնացել Վեհափառին և շատ եպիսկոպոսներին...»: Նաև՝ «Սկզբում, երբ արժ. Դանիէլ քահանան ձեռնադրուել է այս գիւղի վրայ 7-8 տուն է եղել: Պարապութիւնից ստիպուած տէր հայրը մի քանի արհեստներ է սովորել, գիտէ լաւ «խաչկալներ» շինել. տախտակագործութիւն, հիւսնութիւն և ընկուզենու փայտից գեղեցիկ սկուտեղպ շինել գիտէ: Այդ սկուտեղներից նուէր է տուել Գէորգ, Մակար կաթողիկոսներին և այլ յայտնի մարդկանց...»:

«Մեղու Հայաստանի» 1881, N 34, էջ 2:
«Նոր-Դար» 1894, N 73, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 383:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1676 թ․

Արևմտյան ճակատին, բարավորից փոքր-ինչ վեր, ուղղանկյունաձև միակտոր սրբատաշ քարին՝ 10 տող.
Շնորհօք ամենակալին. մե(ն)ք Ղարապուլախի ժող(ո)վուրդս, մեծ | եւ փոքր շինեցինք ս(ուր)բ եկեղեցիս յիշ(ա)տ(ա)կ հոգոց մե|րոց եւ ամ(ենայն) ննջեցելոց, ի հ(այ)ր(ա)պ(ե)տութե(ա)ն Տ(եառ)ն Պետրոսի, ի | թագաւորութե(ա)ն Պարսից Շահ Սի(ւ)լէմանի, (ի) խան|ութե(ա)ն. երկրիս եւ Ե(ո)ւղուրլու խանին եւ պար(ո)նութե(ան) | գեղիս Ֆարզալի պէկին, Տարուղէն Մուրտուզա ղու|լին, տանուտէր՝ Տ(է)ր Սիմէօն, Տ(է)ր Ակոբ, Տ(է)ր Ազարիէն, Տ(է)ր Դ(ա)ւ(ի)թ, | գր(ա)գ(ի)ր Ազարիա, Շահն(ա)զ(ա)ր, Սարուխ(ա)ն, Աւան, որ ջերմեռա|նդ սիրով աշխ(ա)տ(ե)ցին. ես մեղ(աւո)ր Դ(ա)ւ(ի)թ էր(ե)ցս գրեցի | թվ(ին) ՌՃԻԵ (1676), որ կ(ա)րդաք մէկ բերան ող(ո)րմի ասէք, ամէն:
Գրակ. Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 1, վավ. 3: Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., ց. 2, բ. VI, գ. 44 թ. 34-35:
Հրատ. «Նոր դար», 1894, N 73, էջ 3: Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 253, Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 333: «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 241:
Ծանոթ. վիմագրի առաջին ընդօրինակության հեղինակն է Ս. Քամալյանը: Արձանագրության նախօրինակը (21,5 x 15 սմ չափի կապույտ թուղթ) սակավադեպ պահպանված նմուշ է, որից օգտվել է փորագրողը, ընդ որում Մատենադարանում պահվող ձեռագրի և վիմագրի միջև առկա են հետևյալ էական տարբերությունները: Փոխարեն՝ Ֆարզալի պէկին, Տարուղէն Մուրտուզա ղու|լին-ի, ձեռագրում նշված է՝ Գամզալի բէկին, պարշէն Մուրթուզ աղէն, փոխարեն՝ տանուտէր-ի, ձեռագրում կա՝ շենիս տանուտէր, փոխարեն՝ Սարուխ(ա)ն, Աւան-ի, ձեռագրում կա՝ Սարուխանս Աւանի որդի: Կան նաև ավելի մանր այլ տարբերություններ: Ի դեպ, գրգր հապավված բառն իբրև անձնանուն է վերծանվել («Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 241), մինչդեռ ձեռագրում նշված է գրագիր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 381-382:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Ճակատակալ նույն քարի աջ կողմում՝ 11 տող.
Ես խօճա Ան|տոնս սակաւ օգ|նական եղէ | ս(ուր)բ եկեղեց|ոյս վարձուն. յիշ(ա)տ(ա)կ ինձ | եւ կ(ո)ղ(ա)կցին | Մարիանին | եւ որդոցն | Գասբարին, | Մելքում(ին):
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., ց. 2, բ. VI, գ. 44 թ. 35:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 253: «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, 242:
Ծանոթ. վիմագրի առաջին ընդօրինակության հեղինակն է Ս. Քամալյանը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 382:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Ճակատակալ նույն քարի ձախ կողմում խաչաքանդակից ներքև՝ 3 տող.
Ս(ուր)բ խ(ա)չս բ|արեխօս | Շահն(ա)զ(ա)րին:
Գրակ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., ց. 2, բ. VI, գ. 44, թ. 35):
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 253: «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 242:
Ծանոթ. վիմագրի առաջին ընդօրինակության հեղինակն է Ս. Քամալյանը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 382:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Արևմտյան ճակատի նեղ պատուհանի վերևում.
Ղազ(ա)ր յիշէք:
Հրատ. «Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 243:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 382:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1892 թ․

Բարավորին՝ 5 տող
Ընդլայնումն | դրանս յ(ի)շ(ա)դ(ա)կ է Գանձ(ա)կէցի | տիկին Եղիսապետի ամուսնոյ | Մարտիրոսի Ստեփանեացի. | 1892 ամի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 382:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1892 թ․

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 383:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1892 թ․

Լուսամուտի գլխակալ քարին՝ 2 տող.
Լուսամուտս յիշատակ է Եախշի | Սարգիսեան Դաւիթեանց, 1892 ամի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 383:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Արձանագրություն. հարավային ճակատից բացված լուսամուտին

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1892 թ․

Լուսամուտի գլխակալ քարին՝ 2 տող.
Այս լուսամուտս յիշատակ է Եղսապէտի | Ծատրեան, որ ետ շ(ի)ն(ե)լ որդի | սորա Գրիգոր Ծատերեանց, 1892 ամի:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 383:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Արձանագրություն. հարավային ճակատից բացված լուսամուտին

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված արևմտյան ճակատից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված արևմտյան ճակատից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Խոյակներից մեկը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Մկրատանի խորշի մեջ ագուցված խաչքարեր (ԺԷ դար)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված արևմտյան ճակատից

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Եկեղեցու հատակագիծը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Սբ. Աստվածածին եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը