Սբ. Համբարձման Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Համբարձման Եկեղեցի 1875 թ․

Վրաստան / Կախեթ / Գուրջաան / Մուկուզան

Պատմություն
1839 թ․

Գյուղում հայոց եկեղեցու գոյությունն արձանագրված է 1839 թ.: Անշուշտ, սա հիմնադրման տարին չէ, և այն ավելի վաղ ժամանակներում է կառուցված եղել: 1843 թ. ապրիլի 9-ին եկեղեցին այրվել էր: Այդ մասին հոգևոր իշխանություններին հունիսի 5-ին հայտնել էր ծխական քահանա Սարգիս Մկրտումյանը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 26-27, գ. 1365, թ. 1:

1874 թ․

Մինչև 1874 թ. վավերագրերում եկեղեցին հիշվում է որպես փայտաշեն կառույց՝ Սբ. Աստվածածին անվամբ, այնուհետև 1875-ից հիշատակվում է Սբ. Համբարձման անունով (դարձյալ փայտաշեն): 1874-1875 թթ. եկեղեցին, ըստ ամենայնի, նորոգվել կամ հիմնովին վերականգնվել է, ապա օծվել, որի արդյունքն էլ եղել է անվանափոխությունը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 115-116, գ. 3866, թ. 92:

1902 թ․

1902 թ. Մուկուզանի հայ հասարակությունը մի համախոսականով հայտնել էր քայքայված փայտաշեն եկեղեցին հիմնովին վերակառուցելու մտադրության մասին: Նախատեսում էին կառուցել նոր եկեղեցի՝ հնի հորինվածքով: Նոր կառույցը պետք է ունենար 10,5 արշին երկարություն, 9 արշին լայնություն (7,45 x 6,40 մ) և 5,5 արշին (3,90 մ) բարձրություն: Ըստ նախահաշվի՝ պահանջվող ծախսը կազմում էր 220 ռ.: 1907 թ. դրությամբ Սբ. Համբարձման եկեղեցին դեռևս մնում էր քայքայված վիճակում: Նոր եկեղեցու կառուցման աշխատանքների ողջ ծանրությունն ստանձնել էր մուկուզանցի Գևորգ Հովսեփյան Մկիրավյանցը: Նրան աջակցել էր ողջ գյուղը: Գործին առնչվող վավերագրերից մեկում կարդում ենք. «...քաջ յայտնի է մի հայ համայնքի աննախանձելի ու վերին աստիճանի անմխիթար վիճակը. մի բուռն ժողովուրդ մօտաւորապէս 42 տուն, մոռացած մայրենի լեզուն ու ազգային սովորութիւնները սպառնում էր ընդմիշտ անջատուել մեր առաքելական ս. եկեղեցուց ու հաւատից, թէև շատ ցաւալի է, բայց և այնպէս դառն ճշմարտութիւն: Սոյն մեր տխուր վիճակը, թէև բացատրվում է մեր աննպաստ միջավայրով ու բացառիկ դրութեամբ, սակայն պէտք է ի նկատի ունենալ և այն հանգամանքը, որ մենք, գտնվելով նիւթապէս անապահով կացութեան մէջ, զուրկ էինք հնարաւորութիւնից իրագործելու մեր շատերիս համար փայփայած ու ցանկալի դիտաւորութիւնը՝ ունենալ գիւղամիջում մի սեպհական կարգին եկեղեցի, ուր հնարաւոր լինէր ստանալ հոգևոր մխիթարութիւն ու սփոփանք: Այն՝ ինչ-որ ամբողջ հասարակութեան ուժից վեր էր և անիրագործելի, յանձն առաւ ու իրականացրեց մեր համագիւղացի Գէորգ Յովսէփեան Մկիրավեանցը, որ, լինելով ճըշմարիտ բարեպաշտ ու ջերմեռանդ քրիստոնեայ, իւր չափաւոր կարողութիւնից չխնայեց վերջին կոպէկն անգամ, որի շնորհիւ այսօր ի պարծանս նրա ունինք մի գեղեցիկ ու կոկիկ եկեղեցի: Ուստի և, ի նկատի ունենալով Գէորգ Մկիրավեանցի մեր հասարակութեանը մատուցած սոյն անգնահատելի ծառայութիւնը, խոնարհաբար խնդրում ենք արժանապատիւ տէր գործակալ միջնորդել ու աջակցել ուր հարկն է, որպէսզի Եղիսաբէթ ու Գէորգ Մկիրավեանց ամուսինները ի տրիտուր նրանց բարեգործութեանց իրաւունք ունենան իւրեանց մահից յետոյ թաղուիլ հէնց եկեղեցում, որով լիովին կատարած կլինենք մեր հայ հասարակութեան ցանկութիւնն ու իղձը, որի համար և ստորագրում ենք. 1910 թ. յուլիսի 1-ին, ի գ. Մուկուզան»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3421, թ. 2: Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 682, թ. 67, գ. 556, թ. 90:

1911 թ․

Մկիրավյանցները եկեղեցու զավթում թաղվելու իրավունքն ստացել էին 1911 թ.: Մինչ այդ հին ավերակ եկեղեցու հիմքի վրա կառուցված եկեղեցին արդեն օծվել էր (1910 թ., 18 մայիսի):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 682, թ. 49, գ. 556, թ. 65, 89:

Նորաշեն եկեղեցու բացման հանդեսին ներկա էին գտնվել բազմաթիվ հայեր նաև հարևան գյուղերից. «Մուկուզանի գիւղի հայոց եկեղեցու օրհնութիւնը կայացել է շատ շքեղ: Եկեղեցի շինող Գիօրգի Մկէրվալիան հրաւիրել էր շատ քահանաների և ժողովրդին: Նա իր հաշւով ճաշ էր տուել 400 հոգու...»: Կառույցի վրա ծախսվել էր ավելի քան 4000 ռուբլի: Եկեղեցու կառուցման փաստին լավատեղյակ էր նաև Վեհափառ հայրապետը:

«Մշակ», 1910, № 177։ «Հորիզոն», 1910, № 139, էջ 2: Տես նաև՝”Тифлисский листок”, 1910, № 144, с. 2. «Արարատ», 1911, էջ 617:

1923 թ․

1923 թ. եկեղեցին փակվել է, իսկ նոյեմբերից օգտագործվել որպես ընթերցարան:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 3, գ. 525, թ. 75:

Ճարտարապետություն

Սբ. Համբարձման եկեղեցին ցայսօր կանգուն է: Միանավ, թաղածածկ հորինվածքով շենք է: Երկթեք ծածկի տակ առնված թաղը ներքուստ պահում են չորս զույգ բոլորաձև հաստահեղույս որմնասյուների վրա հենված թաղակիր կամարները: Արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև եզրագծով խորանն է, որի կենտրոնում պահպանվում է սեղանի վեմ քարը: Չունի ավանդատներ: Երեք մուտքերը բացված են արևմտյան, հյուսիսային և հարավային ճակատներից: Թվով 6՝ դեպի ներս լայնացող լուսամուտները (2-ական՝ հարավային և հյուսիսային, մեկական՝ արևմտյան ու արևելյան ճակատներից) հեռու են բավարար լուսավորությունն ապահովելուց: Եկեղեցին կառուցված է գլխավորապես աղյուսով ու անմշակ քարով, կրաշաղախով: Արտաքին չափերն են՝ 22,80 x 8,70 մ:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 35:

Նկարագրություն
1988 թ․

1988 թ. մեր այցելության ժամանակ եկեղեցու ներսում՝ քարակույտերի մեջ գտանք վերին մասից կոտրված արձանագիր մարմարե սալիկ: Ամենայն հավանականությամբ՝ այն ագուցված է եղել եկեղեցու արևմտյան ճակատում և հանվել էր վերջին տարիներին: Երկլեզվյան արձանագրությունը միևնույն բովանդակությամբ փորագրված է եղել սկզբում հայերեն (պահպանվել է չնչին մասը), ապա վրացերեն:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 35-36:

Արձանագրություն, Վրացերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1909 թ․

1988 թ. մեր այցելության ժամանակ եկեղեցու ներսում՝ քարակույտերի մեջ գտանք վերին մասից կոտրված արձանագիր մարմարե սալիկ: Ամենայն հավանականությամբ՝ այն ագուցված է եղել եկեղեցու արևմտյան ճակատում և հանվել էր վերջին տարիներին: Երկլեզվյան արձանագրությունը միևնույն բովանդակությամբ փորագրված է եղել սկզբում հայերեն (պահպանվել է չնչին մասը), ապա վրացերեն: Վիմագրի հնգատող վրացագիր հատվածի վերծանությունը հետևյալն է.
[ეს] ეკლესია ავაშენეთ (უ)ძეოებმა ცოლქმარმა | გიორგი ოსეფიხ, ლიზამ | მკერავის - შვილი | 1 მარია|მობის თვის 1909. Թարգմ. Այս եկեղեցին կառուցեցինք անժառանգ ամուսիններ Գիորգի Օսեփիչս [և] Լիզա Մկերավիշվիլին, 1 նոյեմբերի 1909:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 36: Ծանոթ. ի դեպ, Մկերավյան կամ Մկերաշվիլի ազգանվան հիմքը վրացերեն մկերավի = դերձակ բառն է:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 թ․

1988 թ. տեղում` շինաղբի մեջ, հայտնաբերված շինարարական արձանագրությամբ բեկոր:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Հատված` հարավային ճակատից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1988 — 1992 թթ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Աստվածածին	1874 թ․