Դավիթ-Գարեջա Ուխտատեղի-հուշարձանախումբ :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Դավիթ-Գարեջա Ուխտատեղի-հուշարձանախումբ 6 դ․

Վրաստան / Կախեթ / Սագարեջո

Տեղադրություն

Այս մեծահռչակ ուխտատեղի-հուշարձանախումբը գտնվում է շրջկենտրոնից ուղիղ գծով 32 կմ հարավ՝ Վրաստանի և Ադրբեջանի Հանրապետությունների միջև ձգվող սահմանից հազիվ 1 կմ հեռավորության վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 143:

Պատմություն

Այն հանգամանքը, որ անդրկուրյան Կամբեճան գավառը, որտեղ և գտնվում են Գարեջան և մերձակա համանման մյուս հուշարձանախմբերը (Սաբերեեբի կամ Մաղազան, Քվաբեբի, Լավրա, Բերեբիս-սերի, Նաթլիսմցեմելի, Ծամեբուլի, Դոդոս-ռկա, Փոքր Քվաբուլի և վիմափոր այլ անապատական համալիրներ), մինչև 918 թ. ուներ միաբնակ եկեղեցու հետևորդ բնակչություն, հուշում է, որ Գարեջում և մերձակայքում մինչև Ժ դարի սկզբները ծնունդ առած պաշտամունքային կառույցների թվում կարող էին լինել կամ եղել են հայածես (առաքելական) եկեղեցիներ, որոնց վաղագույն նմուշներն այստեղ թվագրվում են Զ դարի 20-ական թվականներով: Հետազոտողներից ոմանք, սակայն, գտնում են, որ Գարեջում անապատականների ներկայությունն սկզբնավորվել է Դ դարի 30-ական թվականներից: Առհասարակ, Գարեջան և մերձակա համանման հուշարձանախմբերն արդեն բավականին ու բազմակողմանիորեն հետազոտվել են: Արդյունքում առկա են գիտական մեծաթիվ հրապարակումներ և աշխատություններ: Ներկա ուսումնասիրության տեսանկյունից առավել հետաքրքրական են գիտական այն աշխատանքները, որոնք լույս են սփռում առկա հայերեն վիմագրերի վերծանության բնագավառի վրա: Այս իմաստով հատկապես մեծարժեք և բովանդակալից է Զազա Սխիրտլաձեի ուսումնասիրությունը:

Чубинашвили Г. Н., Пещерные монастыри Давид Гареджа.– ”Очерк по истории искусства Грузии”, Тбилиси, 1948; Абрамишвили Г., Ктиторская надпись главной церкви “Удабно” в Давид Гареджа.– “Вестник Отд. Общественных Наук АН Груз. ССР”, 1962, № 3, с. 296-304; Вирсаладзе Т., К вопросу о датировке первоначальной росписи северного придела главного храма монастыря Удабно в Давид-Гаредже.–“macne”, 1968, № 6, с. 223-239; აბრამიშვილი გ., დავით გარეjელის ციკლი ქართულ კუდლის მხატვრობაში, თბილისი, 1972: გაფრინდაშვილი გივი, 1089 წლის წარწერა მიწისძვრის შესახებ გარეjის წამებულის უდაბნოს “ხარიტონის ქუა-ბიდენ”; ”; ”Серия истории. археологии. этнографии и истории искусства”, Тбилиси, 1976, № 2, с. 177-186; Квливидзе И., Давидгареджа, Тбилиси, 1981; Гаприндашвили Г., Гареджи, Тбилиси, 1987; Вольская А. И., Росписи пещерных монастырей Давид-Гареджи.– “II межреспубликанская научная конференция по проблемам искусства Армении и Грузии, Тезисы докладов”, Ереван, 1981; նույնի՝ “Ранние росписи Гареджи”.– “IV международний симпозиум по Гру·зинскому искусству”, Тбилиси 1983; Схиртладзе З. Н., Фресковая эпиграфика монастырского комплекса Саберееби.– “Актуальные проблемы изучения и издания письменных исторических источников”.– “Всесоюзная научная сессия: Тезисы докладов”, Тбилиси, 1982. Мурадян П. М., նշվ. աշխ.: Մելիքսեթ-Բեկ Լ., XVI դարում Ասլանի որդի Սարգսի քառալեզվյան հազվագյուտ արձանագրության մասին.– «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր», 1946, № 7, էջ 31-38: Տե՛ս նաև նույնի՝ Гаресджийская тегралингва эпохи монголов 1352 г., “Эпиграфика Востока”, М.-Л., 1953, с. 55-62 և այլն: სხირტლაძე ზაზა, საბერეების ფრესკული წარწერები, თბილისი, 1985, էջ 77-110.

Անվան ծագում

Հիմնականում ժայռափոր կացարաններից, մատուռներից և եկեղեցիներից բաղկացած հուշարձանախմբի հիմնադիրն է Զ դարում հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ լինելու համար հետապնդումներից խույս տված Դավիթը՝ հետագայում Դավիթ Գարեջացի:

Սամվել Կարապետյան, Հայերը Կախեթում, Երեւան, 2004, էջ 143-144:

Պատմաբան Լ. Մելիքսեթ-Բեկը հանգել է այն ուշագրավ կարծիքին, որ Դավիթ Անհաղթն ու Դավիթ Գարեջացին կարող էին լինել միևնույն անձնավորությունը. «XV դարի հայ իմաստասեր Առաքել Սյունեցին Դավիթ Անհաղթի «Գիրք սահմանաց»-ի մեկնաբանության մեջ Դավթին նմանեցնում է Մովսես Իսրայելացուն, որը «բազում վիշտս կրեաց յԻսրայէլէ», «այսպէս և Դաւիթ ի Հայոց նեղութիւն, և հարուածք, և վէրք»: Ապա մեկ առ մեկ թվելով Դավիթ Անհաղթի՝ Հայաստանում ունեցած անհաջողության պատճառները, Առաքել Սյունեցին, իմիջիայլոց, նշում է. «Զի ազգամբք էին յանդիմանեալք ի նմանէ, անարգեցին զնա և զբանս նորա, և հարեալ վիրաւորեցին զնա և նա գնացեալ ի Վիրս և անդ կացեալ վախճանեցաւ»: Զարմանալի զուգադիպությամբ Դավիթ Անհաղթի ժամանակակից «ասորի» հայր համարվող Դավիթ Գարեջելին (Գարեջացին) ևս, մուտք գործելով via armeniaca Տփղիս, նույն բախտին է արժանանում, ինչ որ Դավիթ Անհաղթը, այսինքն՝ ենթարկվում է անարգանքի և վիրավորանքի, ուստի և ստիպված է լինում հեռանալ Տփղիսից ու հաստատվել հետագայում «Գարե-Սջա» (=իմաստնոց արտաքնոց) կոչված վայրը, ուր և մնում է ցմահ: Միաժամանակ հետաքրքիր է և այն, որ Դավիթ Գարեջելին միակն է VI դարի Վրաստանի գործիչներից, որը իմաստասիրությամբ է զբաղվում և նույնիսկ արիստոտելյան ուսմունքի հետևող է: Բացի դրանից, նա միակն է, որ խոսում է հայերեն և պայքարում «բարբարոսի» (=բորբորիտոնի) դեմ «Տվարածատափ» (=Տավարարածատափ) և «Հայոց ձոր» կոչված վայրերի մոտ, իսկ մահվանից հետո պաշտամունքի առարկա է դառնում առանձնապես հայերի աչքում, որոնք հեռավոր տեղերից գալիս են երկրպագելու նրա գերեզմանը, որին կից հայերեն արձանագրություններ են թողնում՝ ակնարկելով «անյաղթ փիլիսոփային»: Թվում է, որ մեր կատարած հատուկ պրպտումներից հետո անհիմն չպիտի թվա կռահումը, որ Դավիթ անունով հայտնի VI դարի հայ փիլիսոփաներից մեկը՝ Անհաղթը, նույնացվում է Դավիթ Գարեջելիի հետ: Դրանով իսկ միանգամայն հասկանալի է դառնում մի քանի տասնյակ հայերեն արձանագրությունների առկայությունը «Գարեսջայի բազմալեռանց» անապատներում»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Հայերը Վրաստանում.– “Кавказ и Византия”, № 1, Երևան, 1979, էջ 170-171: Հմմտ. «Գիրք սահմանաց սրբոյն Դաւթի Անյաղթ փիլիսոփայի, Հայոց իմաստասիրի, շարադրեալ ընդդէմ իմաստակ պիհոռնացւոյ որ ուրանային զէութիւն իմաստասիրութեան և յետ ժամանակի արարեալ լուծումն սորին հոգեշահ մեկնութեամբ տեառն Առաքելի եռամեծ վարպետի, աշակերտի սրբոյն Գրիգորի Տաթևացւոյ», Մադրաս, 1797, էջ 166: