Մահմեդական դամբարան :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մահմեդական դամբարան 1314 թ․

ԼՂՀ / Աղդամ / Խաչեն-Դորբատլի

Տեղադրություն
1314 թ․

Խաչեն-Դորբանդլի գյուղից 1 կմ արեւմուտք, խաղողի այգիներով շրջապատված մի բլրաթմբի վրա տարածված գերեզմանոցի կենտրոնում, ամբողջական վիճակով պահպանվում է 1314 թ. կառուցված մի դամբարան:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 227:
Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 36:

Ճարտարապետություն

Հատակագծում բազմանիստ եւ սրածայր վեղարով ավարտվող «քյումբազը» կառուցված է համակ սրբատաշ դեղնավուն կրաքարից։ Ներքուստ, նրա որմերի մեջ բացված խորշերի շուրջ պատկերված ցլի, վագրի եւ կենդանակերպ այլ հարթաքանդակների կատարման ոճն ու գեղարվեստական առանձնահատկությունները հար եւ նման են 1301 թ. Եղվարդում՝ Շահիկ վարդպետի (ճարտարապետի) կառուցած Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արեւմտյան ճակատի հարթաքանդակներին։ Բացի պատկերաքանդակներից, համանման են նաեւ այդ շինությունների զարդաքանդակները եւ, հատկապես, ստալակտիտավոր լուծումները (դամբարանում՝ խորշերի, իսկ եկեղեցում՝ մուտքի բարավորի փոխարեն)։ Առկա ընդհանրությունները, նաեւ կառուցման ժամանակաշրջանի համընկնումը (ընդամենը՝ 13 տարվա տարբերություն) առիթ են տալիս կարծելու, որ Խաչեն-Դորբանդլիի դամբարանի ճարտարապետը նույն ինքը՝ Շահիկ վարդպետն է (վարդապետ=ճարտարապետ)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 227:
Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 36-37:

Նկարագրություն

Դամբարանը յուրահատուկ է իր տեսակով: Չմանրամասնելով ճարտարապետական և գեղարվեստական առանձնահատկությունները՝ հարկ ենք համարում մեջբերել հուշարձանը բազմակողմանի ուսումնասիրած մասնագետների կարծիքները:

Ըստ ճարտարապետներ Մ. Ուսեյնովի, Լ. Բրետանիցկու և Ա. Սալամզադեի՝ «Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում դամբարանի ճակատի պատկերները՝ եղնիկին խեղդող գիշատիչ, թևավոր արծվառյուծ, ընձառյուծ, վազող եղջերուներ, այծյամներ և այլն...: Պատկերաքանդակները գունավորվել են մուգ կարմիր ներկանյութով և ողորկվել: Այս եղանակն Ադրբեջանում որևէ այլ տեղ չի հանդիպում...: Դամբարանի ճարտարապետական և հարդարանքի տարրերից շատերն ասոցիացվում են սահմանակից կամ հարևան երկրների ճարտարապետության մոտիվների հետ...: Օրինակ՝ հովանոցաձև ծածկը..., մուտքի ճարտարապետական պարակալումը զարդաքանդակ վարդյակներով, ստալակտիտավոր լուծումները և հատկապես կենդանիների պատկերները, որոնք հազվագյուտ են Ադրբեջանի հուշարձանների հարդարանքում...: Դամբարանի ճարտարապետությունն ընդլայնում է Անդրկովկասի մահմեդական և քրիստոնեական աշխարհների կապերի մասին պատկերացումը»:

Усейнов М., Бретаницкий Л., Саламзаде А., История Архитектуры Азербайджана, Москва, 1963, с. 153, 156.
Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 36:

Լ. Բրետանիցկու և Բ. Վեյմարնի վկայությունների համաձայն՝ «...դամբարանի յուրահատուկ ճարտարապետությունն ու հարդարանքը զգալիորեն ընդլայնում են պատկերացումները Մերձավոր Արևելքի, Անդրկովկասի և Փոքր Ասիայի մահմեդական և քրիստոնեական արվեստների փոխկապակցության մասին...: Շքամուտքը... պարակալում է խոշոր, նրբորեն և վարպետորեն կերտած վարդյակների շղթան, որ հիշեցնում է Մելիք Աջարի դամբարանի և Եղվարդի եկեղեցի-տապանատան մուտքերի հարդարանքը: ...դամբարանի ճարտարապետության մեջ բազմաթիվ տարրեր վկայում են հարևան քրիստոնյա շրջանների ճարտարապետության հետ կապերի մասին՝ մուտքի հարդարանքը, ...կատարման ձևը, ստալակտիտավոր լուծումները: Հատուկ նշենք, որ Ադրբեջանի ճարտարապետական հուշարձանների հարդարանքում հազվադեպ են հանդիպում կենդանի արարածների պատկերներ՝ ...եղնիկին խեղդող գիշատիչ, թևավոր արծվառյուծ, եղջերուներ, այծյամներ...»:

Бретаницкий Л., Веймарн Б., Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана IV-XVIII веков, Москва, 1976, с. 67, 69:
Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 36:

Դամբարանի վերաբերյալ հիմնական տեղեկությունները, սակայն, մեզ է փոխանցում հյուսիսային ճակատի մուտքից վեր փորագրված արաբերեն արձանագրությունը, որտեղ նշված են կառուցման թվականը, պատվիրատուի և ճարտարապետի անունները: Այս արձանագրությունը թարգմանաբար հրատարակվել է ադրբեջաներեն և ռուսերեն մի քանի աշխատություններում (Ե. Պախոմով, Մ. Մասսոն, Ա. Բոլդիրև, Ա. Սալամզադե, Լ. Կերիմով, Տ. Գյուզալյան, Ա. Ալեսքերզադ): Պետք է նշել, որ վերջիններս, որպես կանոն, միանման և ճիշտ են ընթերցել կառուցման թվականը, իսկ պատվիրատուի անունը՝ բնօրինակից և միմյանցից փոքր տարբերություններով (այսպես՝ Մուսա խոջայի որդի Կութլու, Մուսայի որդի Կատավա խոջա), սակայն ամբողջովին սխալ են ընթերցել ճարտարապետի անունը՝ Շահբենզեր կամ Շախենզի:

Ճարտարապետի անվան ընթերցումը հեղինակների մոտ տարբեր է (Усейнов М., Бретаницкий Л., Саламзаде А., История Архитектуры Азербайджана, Москва, 1963, с. 155).
Бретаницкий Л., Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока, Москва, 1966, с. 195.
Տե՛ս նաև Efendi R., Azerbaycan Inceseneti, s. 56.
Бретаницкий Л., Веймарн Б., Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана IV-XVIII веков, Москва, 1976, с. 69:
Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 38:

Նոր մոտեցում է ձևավորում արձանագրության մեր ընթերցումը, որն էլ ճշտում է կառույցի ճարտարապետի ինքնությունը՝ հայազգի Շահիկ վարդպետ, և հաստատում նախապես մեջբերված մասնագետների կարծիքներն ու եզրահանգումները:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 38:

Վարդպետ Շահիկը նաև Երևանի Աբովյան 3 հասցեում գտնվող մահմեդական դամբարանի և Կոտայքի մարզի Եղվարդ քաղաքի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու ճարտարապետն է: Որպես մշակութային փոխազդեցության ցայտուն դրսևորում՝ Երևանի դամբարանի մուտքի վրա առկա է հայերեն և արաբերեն արձանագրություն, իսկ Եղվարդի եկեղեցու թմբուկի վերնամասում տեղադրվել են արաբատառ ջնարակված բազմաթիվ սալիկներ (շքաղյուսներ), որոնց նմանները հայտնաբերվել են նաև Երևանի դամբարանի պեղումների ժամանակ:

Եղվարդի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 1321 թ. (Սարգսյան Գ., Վիմագրագիտական էսքիզներ, «ՊԲՀ», 2008, N 2, էջ 198):
Երևանի դամբարանի հայերեն արձանագրությունն է՝ ՉԿԸ (1319 թ.), Շահ(ի)կ վ(ար)դ(պետ) (Քալանթարյան Ա., Մելքոնյան Հ., Հնագիտական աշխատանքները Հայաստանում 1990-2003 թթ., Երևան, 2005, էջ 122: Տե՛ս նաև Նորահայտ դամբարան՝ Երևանի կենտրոնում, «Հայ արվեստ», 2002, N 1, էջ 23):
Իսկ առաջին անգամ հրատարակվող արաբերեն արձանագրությունն է՝ Թարգմ. Ղմաուսի որդի Քալ(՞) Մուշա, թվին 720 (1320-1321 թթ.): Հավանական է, որ այս դամբարանը պատկանում է Կութլու Խավաջայի հորը: Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 39:

Ամփոփելով վերոշարադրյալը՝ հարկ եմ համարում նշել, որ 1995 թ.-ից ի վեր ադրբեջանական քարոզչամեքենան հաճախ անհիմն տեղեկություններ է հրապարակում այն մասին, թե հայերը կանխամտածված ավերում են Արցախի մահմեդական հուշարձանները՝ այդ շարքում նշելով նաև Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանը: Իրականում, սակայն, մահմեդական հուշարձանները ոչ միայն պահպանվում էին Արցախում, այլև հենց հայկական գիտական շրջանակներում ցարդ համարվում են ազգային ճարտարապետության անքակտելի մաս, քանի որ դրանք, ինչպես նաև Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանը, «...ստեղծվել են հազարամյակների մշակման ուղի անցած հայ ճարտարապետության շինարվեստով, սկզբունքներով, տրամաբանությամբ, գիտելիքների պաշարով, հմտություններով, գեղարվեստական ընկալումներով և հայ մարդու քրտինքով»:

Այդ մասին տե՛ս www.virtualkarabakh.az
www.armenianvandalism.az
www.musabiqe.edu.az
www.aydinliga-dogru.com
www.azertag.az
Կարապետյան Ս., Արցախի հայ ճարտարապետության մահմեդական հուշարձանները, էջ 2:
Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 40:

Երբ 21/11/2020 թ. ավարտվեց հայ ճարտարապետության յուրահատուկ գոհարներից մեկին՝ Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանին նվիրված այս ուսումնասիրությունը, այն, ցավոք, արդեն մեկ օր առաջ գերեվարվել էր:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 40:

Պատկերաքանդակ, Կենդանաքանդակ

Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 38:

Հեղինակը Ժ.-Կ. և Շ. Հոթելիեներ
Տարեթիվ 2005 թ․

Պատկերաքանդակ, Հարթաքանդակ, Կենդանաքանդակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2009 թ․

Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանում և Երևանի մոտ գտնվող Եղվարդի եկեղեցում առկա նույնական պատկերաքանդակներ, գործ` ճարտ. Շահիկ վարդպետի:

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Աղբյուրը Գծանկար

Պատկերաքանդակ, Հարթաքանդակ, Կենդանաքանդակ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2009 թ․

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Աշոտ Հակոբյան
Աղբյուրը Գծանկար

Արձանագրություն, Արաբերեն

Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն եռատող արձանագրությունն է.

Թարգմ. Այս կառույցը Մուշայի որդու՝ հանգուցյալ Կութլու Խավաջայինն է: Նա աստծո ողորմության կարիքն ունի: Թվին 10 Րաբիղ Ալախեր 714 (24-07-1314): Շենքի կառուցող՝ Շահիկ վարդպետ:

Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 39:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2009 թ․

Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արձանագրությունը

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Տարեթիվ 2010 թ․

Պատկերաքանդակ, Կենդանաքանդակ

Րաֆֆի Քորթոշյան, Խաչեն-Դորբատլիի դամբարանի արաբերեն արձանագրությունը, «Վարձք», 2020, N 14, Երևան, էջ 38:

Հեղինակը Ժ.-Կ. և Շ. Հոթելիեներ
Տարեթիվ 2005 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան

Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան

Հեղինակը Րաֆֆի Քորթոշյան
Տարեթիվ 2011 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2009 թ․