Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի

Ադրբեջան (ոչ Արցախ) / Շամախի / Սաղիան

Նկարագրություն
19 դ․

XIX դարի երկրորդ կեսին վանքի եկեղեցին գտնվում էր կիսավեր վիճակում և հոգևոր իշխանությունները ստիպված են լինում ի հիմանէ քանդել այն և նույն տեղում կառուցել նոր եկեղեցի։ Այդ աշխատանքները ավարտվում են 1893 թ. փայտաշեն գմբեթի կառուցմամբ։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 61:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1660 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ (խոսքր հին շենքի մասին է, որը կիսավեր վիճակով կանգուն էր մինչև 1878 թ.։ Դրա տեղում 1878-1887 թթ. ընթացքում կառուցվել է համանուն նոր եկեղեցին)։ Բեմի սեղանի ճակատին գրված է եղել.
ԱՐԴ ԵՍ ՄԵՂԱՊԱՐՏՍ Ի ԾՆՈՒՆԴՍ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԿՐԿՈՍ ՊԻՏԱԿ ՎԱՐԴԱՊԵՏ, ԲՆԻԿ ՅԵՐԿՐԷՆ ԱՂՈՒԱՆԻՑ, Ի ԳԵՂՋՆ ՍԱՂԻԱՆՈՒ ՇՆՈՐՀՕՔ ԵՒ ՈՂՈՐՄՈՒԹԵԱՄԲ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԵՏՈՒ ՇԻՆԵԼ ԶԵԿԵՂԵՑԻՍ ՎԱՅԵԼՉԱԿԵՐՏ ՅԱՆՈՒՆ ՍՐԲՈՅՆ ՍՏԵՓԱՆՈՍԻ ՆԱԽԱՎԿԱՅԻՆ, Ի ՌՃԹ (1660) ԹՎԻՆ, ՅԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵԱՌՆ ՅԱԿՈԲԱՅ, ԵՒ Ի ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ԳԱՆՁԱՍԱՐԱՅ ՏԷՐ ՊԵՏՐՈՍԻ ԶՈՐ ԵՒ ԱՂԵՐՍԵՄ ԶՀԱՆԴԻՊՕՂՍԴ ՅԻՇԵԼ ԶԻՍ ԵՒ ԶՏԷՐ ՂԱԶԱՐՆ ՀՈԳԱԲԱՐՁՈՒ ՎԱՆԻՑՍ ԵՒ ԶԱՄԵՆԱՅՆ ԱՇԽԱՏԱՒՈՐՍ ՍՈՐԻՆ, ՈՐՔ ՅԻՇԵՆ՝ ՅԻՇԵԱԼ ԼԻՑԻՆ ԱՌԱՋԻ ԱՍՏՈՒԾՈՅ, ԱՄԷՆ։

Շահխաթունեանց Յովհանու եպիսկոպոսի Շահրիարցւոյ, Ստորագրութիւն Կաթողիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հատոր Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 380։ Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 395։ Ծանոթ. Սմբատյանցի ժամանակ վիմագիրն արդեն գոյություն չուներ, այն ոչնչացվել էր տեղում նոր եկեղեցի կառուց ելու հետևանքով։ Միաժամանակ Սմբատյանցը նշում է, որ այդ արձանագրությունից միայն մի կտոր էր պահպանվում, ուր կարդացվում էին ԶԿՐԿՍ (Կիրակոս վարդապետ) Ռճ. ԹՎԱԿԱՆՈԻԹԵԱՆ բառերը։ Սմբատյանցը անփոփոխ վերահրատարակել է նախկին երկու ընդօրինակությունները (տես՝ Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 50, 52)։ Ջալալյանցի ընդօրինակաթյան մեջ բաց են թողնված ՊԻՏԱԿ, Ի ԳԵՂՆ ՍԱՂԻԱՆՈԻ, ԶԻՍ ԵԻ բառերը, թվականը` ՌՃՂ։ Կան նաև այ լ մանր տարընթերցումներ։

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1786 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ (խոսքը հին եկեղեցու մասին է), եկեղեցու հյուսիսային պատին փորագրված է եղել.
ՆՈՐՈԳԵՑԱՒ ՀԻՒՍԻՍԱՅԻՆ ԿՈՂՄՆ ՏԱՃԱՐԻՍ ՀԱՆԴԵՐՁ ԳԼԽԻ ՍԱԼԻՒՔՆ, ԱՇԽԱՏԱՆՕՔ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՈՍԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ ԵՒ Ռ (1000) ԼԻՏՐ ԿԻՐՆ ԿԱՄ ԱՀԱԿԻ ՓՈՂՆ ԸՍԿԱՆԴԱՐԻ ՈՐԴԻ ՄԱՀՏԵՍԻ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆՆ ԵՏ, ՈՐ ՄԱՍՆԱԿԻՑ ԵՂԵՒ, ԹՎԻՆ ՌՄԼԵ (1786)։

Շահխաթունեանց Յովհանու եպիսկոպոսի Շահրիարցւոյ, Ստորագրութիւն Կաթողիկէ Էջմիածնի և հինգ գաւառացն Արարատայ, հատոր Բ, Էջմիածին, 1842, էջ 380-381։ Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս, 1858, էջ 395։ Ծանոթ. Սմբատյանցի հետազոտման ժամանակ այս արձանագրությունը ոչնչացված էր։ Նրա պահպանված մի քանի կտորների վրա կարդացվել էին հետևյալ բառերը. ՀԻՒՍԻՍԱՅԻՆ ԿՈՂՄՆ, ԳԼԽԻ ՍԱԼԻՒՔՆ, ՈՍԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ, ԸՍԿԱՆԴԱՐԻ ՈՐԴԻ։ Սմբատյանցը անփոփոխ վերահրատարակել է նախկին երկու հրատարակությունները (էջ 50-53)։ Ջալալյանցը ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՈՍԿԱՆ բառերի փոխարեն ունի ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ բառը, ԸՍԿԱՆԴԱՐԻ փոխարեն ՍՊԱՆԴԱՐ։ Կան նաև այլ մանր տարընթերցումներ։

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Նորոգություն 1886 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, արևմտյան ճակատից բացվող մուտքի բարավորին ուղղանկյունաձև շրջանակի մեջ առնված սրբատաշ քարին 9 տողով փորագրված է.
ՉՔՆԱՂ ՏԱՃԱՐՍ Ա(ՍՏՈՒԱ)ԾԱՅԻՆ ՅԱՆՈՒՆ ՍՐԲՈՅՆ|ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻ ՆԱԽԱՎԿԱՅԻ Ի ՀԻՄԱՆՑ ՆՈՐՈԳԵ|ՑԱՒ Ի ՀԱՅՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԱՄ(ԵՆԱՅՆ) ՀԱՅՈՑ ՏԵԱՌՆ | ՄԱԿԱՐԱՅ ԱՌԱՋՆՈՅ. ՋԱՆԻՒՔ ԵՒ ԱՇԽԱՏՈՒԹԵԱՄԲ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻՆ ՇԱՄԱԽՒՈՅ ՏԵԱՌՆ | ԹԱԴԷՈՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ, ԱՐԴԵԱՄԲ ԲԱՐԵ|ՊԱՇՏՕՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ԲԱԳՈՒ ՔԱՂԱՔԻ,| ԵՒ ՎԻՃԱԿԻ ՆՈՐԻՆ Ի ԹՈՒԻՆ ՀԱՅՈՑ 1335,| ԵՒ ՓՐԿՉԱԿԱՆ 1886 ԱՄԻ։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 18։ Ծանոթ. 1878 թվականից սկսվել է Սաղիանի հին վանքի քայքայված շինությունների քանդումը և տեղում նոր եկեղեցու կառուցումը (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8337, թ. 1)։ Այդ աշխատանքների ավարտման ժամանակը հստակ երևում է ներկայացված արձանագրություններից։ 1899 թ. բաքվաբնակ Նիկողայոս Թադևոսյանի միջոցներով Սաղիանի վանքում սրբատաշ քարերով կառուցվում են երեք սենյակներ՝ գեղեցիկ սրահով։ Մի սենյակ ԷԼ կառուցում է պարոն Թ. Այվազյանը իր միջոցներով (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. I, գ.373, թ. 52)։ 1903 թ. եկեղեցու արևմտյան դռան կողպեքը կոտրելով՝ անհայտ ոճրագործները գողացել էին գորգեր ու կարպետներ (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 476, թ. 1)։ 1906 թ. նախատեսվում էր ներկել վանքի թիթեղյա տանիքը, շուրջը սալահատակել և վանքապատկան տան սյուները նորոգել (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 10638, թ. 1)։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1887 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, հարավային ճակատից բացված մուտքի բարավորին փորագրված է 6 տողով.
ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻՆ ՇԱՄԱԽՒՈՅ |ՄԵՍՐՈՎԲ ԵՊ(Ի)Ս(ԿՈՊՈՍ) ՍՄԲԱՏԵԱՆՑ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՑԻ | ԷՕԾ ԶՏԱՃԱՐՍ ՅԵՏ ԲԱՆԱԼ ՏԱԼՈՅ ԶՀԱՐԱՒԱՅԻՆ | ՆՈՐ ԴՈՒՌՆՍ Ի ՅԻՇԱՏԱԿ ԾՆՕՂԱՑՆ ԵՒ ՅԱՒԱՐՏ|ԱԾԵԼՈՅ ԶՇԻՆՈՒ(Թ)Ի(ՒՆ) ՏԱՃԱՐԻՍ Ի ՀԱՅՐ(Ա)Պ(Ե)ՏՈՒ(Թ)Ե(ԱՆ) ԱՄ(ԵՆԱՅՆ) ՀԱՅՈՑ | Տ(ԵԱՌՆ) ՄԱԿԱՐԱՅ. ՅԱՄԻ Տ(ԵԱՌՆ) 1887 ԵՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ 4378։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 19-20։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1880 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, հարավային ճակատում, ձախ կողմում ուղղանկյունաձև շրջանակի մեջ առնված սրբատաշ քարին փորագրված է.
ՕԺԱՆԴԱԿԵԱՑ ՇԻՆՈՒԹԵԱՆ ՏԱՃԱՐԻՍ ՀԻՆԳ ՀԱՐԻՒՐ ՐՈՒԲԼԻ ԴՐԱՄՕՔ ԲԱԳՈՒԱԲՆԱԿ ԹԱԴԷՈՍ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅՆ ԲՈՒԴԱՂԵԱՆՑ ԵՒ ԵՂԲԱՐՔ ՆՈՐԻՆ ՄՈՎՍԷՍ, ԵՂԻԱ ԵՒ ԵՆՈՎՔ, ՅԱՄԻ ՏԵԱՌՆ 1880։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 20։

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1881 թ․

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 21։

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1886 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, հյուսիսային ճակատի արևելյան կողմում ուղղանկյունաձև քանդակազարդ խորշի մեջ, սրբատաշ քարին 6 տողով փորագրված է.
ՀԻՒՍԻՍԱՅԻՆ ՈՐՄՆ Ս(Ր)Բ(Ո)Յ(Ն) ՏԱՃԱՐԻՍ | ՇԻՆԵՑԱՒ ՕԺԱՆԴԱԿՈՒԹԵԱ(Մ)Բ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ՍԱՂԵԱՆՈՒ ԳԵՂՋ| ԸՆԴ ՎԵՐԱԿԱՑՈՒԹԵԱ(Մ)Բ ՍԱՀԱԿ | ՔԱՀԱՆԱՅԻ ՅՈՆԱՆԵԱՆՑ Ի Թ(Ի)ՒՆ Հ(ԱՅՈ)Ց|1335 ԵՒ ՓՐԿՉԱԿԱՆ 1886 ԱՄԻ։

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 20։ Ծանոթ. Սաղիան գյուղի քահանա Սահակ Հոնանյանցը իր սեփական միջոցներից վանքի նորոգմանն էր հատկացրել 150 ռ. (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1. գ. 8337, թ. 1)։ Նա վախճանվել է 52 տ. հասակում, որից 27 տ. քահանայագործել է Սաղիանում։ Հանգուցյալի մարմինը 1889 թ. հոկտ. 7-ին ամփոփեցին Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու հր-արլ. կողմում («Նոր-Դար», 1889, N 174, էջ 2)։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1893 թ․

Սմբատեանց Մ., Նկարագիր Սուրբ Ստեփանոսի վանաց Սաղիանի եւ միւս վանօրէից եւ ուխտատեղեաց եւս եւ քաղաքացն եւ գիւղօրէից որք ի Շամախիոյ թեմի, Տփխիս, 1896, էջ 79։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փակագիր, Հիշատակագրություն 1887 թ․

ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, հարավային ճակատում, արևային ժամացույցի տակ, փակագիր.
ԵՍ ԵՐԵՄԻԱ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, 1887։

Սամվել Կարապետյան, Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը, Երևան, 1997, էջ 62:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 — 1987 թթ․