Կուսանաց Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Կուսանաց Սբ. Ստեփանոս Եկեղեցի 18 դ․

Վրաստան / Թիֆլիս

Տեղադրություն

Կուսանաց Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին գտնվում է Սոլոլակի բարձունքի ստորոտին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 36:

Պատմություն

Շինությունը բազմաթիվ աղբյուրների վկայությամբ կառուցել են ազնվական Բեհբությանները: Ավելի ուշ եկեղեցին բարեկարգել և վերակառուցել են մայրապետները:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 36:

Քանդում
1989 — 1996 թթ․

«1989 թ. հրատարակված ճարտարապետ Թենգիզ Կվիրկելիայի «Հին Թիֆլիսի փողոցներով ու նրբանցքներով» (վրացերեն) գրքույկի 34-րդ էջում կարդում ենք՝ «Իջնելով Փեթխաինյան աստիճաններով, մոտավորապես աստիճանների մեջտեղում, կանգուն է հայոց Կուսանաց Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին: Այն հիմնվել է 18-րդ դարում և մեզ է հասել 19-րդ դարում լիովին վերակառուցված», ապա այսօր փոխվեց ամեն ինչ. ոչնչացվում են հայոց անցյալի մշակույթի հետքերը: Սուրբ Ստեփանոսը բռնագրավվեց լրիվ ենթարկվեց ծաղրուծանակի: Հանվեց զանգակատունը, պատուհանները շարվեցին աղյուսներով, ճակատամասերից քերելով մաքրեցին գեղեցիկ բարձրաքանդակները: Գմբեթի վրայից ոչնչացրին տիրամոր գեղեցկատես դիմաքանդակները: Քանդեցին բեմը, փոխեցին գմբեթի խաչը՝ դարձնելով Սուրբ Նունեի տիպի թեք թևերով խաչ, մուտքերի գեղեցիկ փայտե դռները փոխարինվեցին հատուկ երկաթե դռներով: Եկեղեցու հյուսիսային մուտքի հենց տակը գեղեցիկ կառուցված դամբարանն էր, ուր թաղված էր այդ շինության վերանորոգողը՝ իշխանազուն Աբամելիքյան Եփրոսինե մայրապետը: Գերեզմանաքարը ջարդուփշուր արեցին, հանեցին ոսկորները և դեն շպրտեցին, տեղն էլ դարձրին պահեստ: Պետք է նշել, որ քաղաքի սրտացավ հայերը ըստ կարելվույն հավաքեցին գերեզմանաքարի կտորները և տեղափոխեցին Մեյդանի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակը: Յուրացված եկեղեցին կոչվեց Քվեմո Բեթլեմի (Ներքին Բեթղեհեմ): Այդ ամենով չբավարարվեցին...»:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 37:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1997 թ․

ԿՈՒՍԱՆԱՑ ՍԲ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ
«Տեղեկացա, որ Թիֆլիսի Սուրբ Ստեփանոս Կուսանաց Անապատ հայոց վանքի արձանագրությունները ոչնչացված են: Ոչնչացրել են անգամ վանքի գմբեթը երիզող բարձրաքանդակները: Սուրբ Ստեփանոս - Կուսանաց Անապատ հայոց վանքը վերաձևափոխվել է գործող վրացական եկեղեցու - Քվեմո Բեթլեհեմի անվամբ: Բազմաթիվ անգամ եղել եմ այդ վանքում՝ ամեն անգամ հանդիպելով նորանոր փչացումների ու ավերումների (ինչպես Վրաստանում գտնվող հայոց համարյա բոլոր մշակութային հուշարձանների հանդեպ): Նույն տեղեկությունների համաձայն հայոց հուշարձանների նկատմամբ անհանդուրժող վերաբերմունքն ու ձևափոխման-յուրացման գործողությունները (որին ժամանակին ականատես եմ եղել նաև ես) առավել ակտիվացան ու ծավալվեցին հատկապես 1988 թ. Սպիտակի կործանարար երկրաշարժից հետո: Այդ աղետին հաջորդող Արցախի և Հայաստանի շրջափակումը բացարձակ ազատություն տվեց վրաց կեղծարար-հանցագործներին: 1990-96 թթ. Թիֆլիսի հայոց վանքերից ու եկեղեցիներից - Սուրբ Կարապետը, Բեթղեհեմ Սուրբ Աստվածածին, Վերայի Սուրբ Խաչ, Ճուղուրեթի Սուրբ Աստվածածին և այլն ձևափոխվել ու գործում են որպես վրացական հոգևոր օջախներ իրենց նոր - վրացական անուններով: Ավերվել են Շամխորեցոց Կարմիր Ավետարան Աստվածածին տաճարը, Ձորաբաշի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին... Աշխատանքներ են տարվում վրացական դարձնել Նորաշենի Աստվածածին, Մուղնու Սուրբ Գևորգ, Սուրբ Նշան և այլ եկեղեցիները: Այս ամենին զուգահեռ՝ ծավալուն քարոզչություն ու գործնական աշխատանք է տարվում Վրաստանում բնակվող հայերին վրացի դարձնելու ուղղությամբ: Այժմ միայն մի արձանագրության մասին: Վերջին անգամ Սուրբ Ստեփանոս վանքում եղել եմ 1986 թ. սեպտեմբերին: Սեպտեմբերի 23-ի առավոտյան հավաքարարը վանքի հատակն էր մաքրում և նրա թույլտվությամբ լուսանկարեցի ու արտագրեցի վանքի ներսում եղած արձանագրություններից մի քանիսը: Վանքի չորս սյուներից մեկի շինարարական արձանագրությունը ջարդված վիճակում (հինգ կտոր) մենք գտանք դռան մոտ կուտակված աղբի մեջ (մարմարյա սալիկ - 25 x 21,5 x 2 սմ): Տեքստը հետևյալն է. Յիշատակ այս իմոյ արդիանց Քարասիւնս Սրբոյ Ստեփաննոսի տաճարիս Կուսանանց անապատի, բնիկ միաբան աւագ սարկաւագուհի Ա(ստուա)ծասեր կոյս Յեփրոսինէ, դուստր Միքայել Աբիմէլիքիանցն, յիշատակ ինձ և ծնողաց իմոյ զոր ընկալցի Տէր ի հաճոյս իւր ամէն: 1870 թ: Հավաքարարն ասաց, որ այս արձանագրությունը մի քանի օր առաջ իր տեղումն էր, այն ջարդել են 3 թե 4 օր առաջ: Այդ տարիներին վանքը հանձնված էր ոմն նկարիչ Գոցաձեին, որը վանքի օթյակում տեղավորել էր անկողին և առօրյա կենցաղային իրեր: Ծխախոտի մնացորդներից կարելի էր գուշակել, որ նա շատ հյուրեր էր ընդունում: Իմ աչքի առջև աստիճանաբար անհետացան վանքի կնունքի ավազանը, հայոց բեմը, և վրաց վայրագությունը կանխելու ուղղությամբ ոչինչ չարեցի: Մեղա»:

Հակոբ Սանասարյան, Երևան, Մամիկոնյանց 47 - 13 8 փետրվար, 1997 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 26-27:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Հակոբ Սանասարյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1870 թ․

Վանքի չորս սյուներից մեկի շինարարական արձանագրությունը ջարդված վիճակում (հինգ կտոր) մենք գտանք դռան մոտ կուտակված աղբի մեջ (մարմարյա սալիկ - 25 x 21,5 x 2 սմ): Տեքստը հետևյալն է.
Յիշատակ այս իմոյ արդիանց Քարասիւնս Սրբոյ Ստեփաննոսի տաճարիս Կուսանանց անապատի, բնիկ միաբան աւագ սարկաւագուհի Ա(ստուա)ծասեր կոյս Յեփրոսինէ, դուստր Միքայել Աբիմէլիքիանցն, յիշատակ ինձ և ծնողաց իմոյ զոր ընկալցի Տէր ի հաճոյս իւր ամէն: 1870 թ:

Հակոբ Սանասարյան, Երևան, Մամիկոնյանց 47 - 13 8 փետրվար, 1997 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 26:

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 26:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Կուսանաց Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին կառուցված և նորոգված Թիֆլիսի Բեհբուդյան մելիքների ջանքերով։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արխիվային լուսանկար
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Եկեղեցու թմբուկի շուրջ-բոլորը ձգվող բարձրաքանդակները մինչև վերանորոգման (իրականում յուրացման) աշխատանքների սկսումը (1989 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Եկեղեցու թմբուկը մինչև «վերանորոգումը » 1989 թ.:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1991 թ․

Վերանորոգման ընթացքում (1991 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1993 թ․

«Վերանորոգումից» հետո (1993 թ.), երբ քերվել, ոչնչացվել էին թմբուկը բոլոր պատկերաքանդակները, իսկ լուսամուտները` աղյուսապատվել:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Հատված բեմի մարմարակերտ բարձր ճակատամասից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Հատված բեմի մարմարակերտ բարձր ճակատամասից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Բարձր բեմի վրա, խորանի կենտրոնում կանգնած մարմարակերտ խաչկալը, մինչ ավերելը (1989 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Ոչնչացված և իբրև շինաղբ եկեղեցու բակում թափված խաչկալի և բեմի մարմարե բեկորները (1990 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 — 1991 թթ․

Եկեղեցու բարձր բեմն ու խաչկալը հիմնահատակ ավերելուց հետո:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Սեղանի վեմքարը (1870 թ.) և այլ բեկորներ, 1990-ին` պահպանության նպատակով փոխադրված Կաթողիկե Սբ. Գևորգ եկեղեցի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Հյուսիսային պատի մեջ գտնվող մկրատանի մարմարակերտ ավազանը` կափարիչով. մինչև ավերելը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Ավերելուց հետո բեկորները փոխադրված Կաթողիկե Սբ. Գևորգ եկեղեցի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1990 թթ․

Արևելյան ճակատից բացված լուսամուտի մեջ զետեղված մարմարակերտ լվացարանը (1870 թ.)` փոխադրված Սբ. Գևորգ եկեղեցի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

1885 թ. գմբեթի ծածկերը նորոգելու մասին պատմող վիմագիրը թմբուկի մեջ` 1989 թ. (մինչև ավերելը):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Սարկավագուհի Հռիփսիմե Բեգթաբեգյանցի միջոցներով սյան կանգնեցման (1870 թ.) մասին պատմող արձանագրությունը իր նախնական տեղում (1989 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Սարկավագուհի Հռիփսիմե Բեգթաբեգյանցի շինարարական գործունեության մասին պատմող արձանագիր մարմարե սալիկը իր նախնական տեղում (1989):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 — 1991 թթ․

Հայկական նշանները (բարձր բեմ, խաչկալ, մկրտարանի ավազան, վիմագրեր) ոչնչացման աշխատանքների ընթացքում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 — 1991 թթ․

Հայկական նշանները (բարձր բեմ, խաչկալ, մկրտարանի ավազան, վիմագրեր) ոչնչացման աշխատանքների ընթացքում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Սարկավագուհի Կատարինե Երկայնաբազուկ-Արղությանցի շինարարական գործունեության մասին պատմող (1870 թ.) արձանագիր մարմարե սալիկը իր նախնական տեղում (1989 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Ուրդուբեկյանց ամուսինների շինարարական գործունեության մասին վկայող արձանագիր մարմարե սալիկը, որը 1990-ին անհետ ոչնչացվեց (շինաղբի հետ խառնված բեկորների մեջ մեր փնտրտուքը արդյունք չտվեց):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1990 թթ․

Սարկավագուհի Կատարինե Երկայնաբազուկ-Արղությանցի շինարարական գործունեության մասին պատմող (1870 թ.) արձանագիր մարմարե սալիկը տեղահանվելուց հետո պահպանության նպատակով փոխադրված Կաթողիկե Սբ. Գևորգ եկեղեցի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Եկեղեցու վերնատան մասին պատմող մարմարե արձանագիր սալիկը, որը տեղահանվելուց հետո ավերակների միջից դուրս է բերել և պահպանելու մտահոգությամբ իր տուն փոխադրել Էդ. Փափազյանը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Եկեղեցու վերնահարկ բարձրացող ոլորապտույտ մետաղյա սանդուղքի` 1885 թ. ավագ սարկավագուհի Եվփիմյա Բեհբությանցի նախաձեռնությամբ և ծախսով կառուցված լինելու մասին պատմող արձանագրությունը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1990 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 — 1991 թթ․

1990-1991 թթ. ընթացքում եկեղեցու հայկական նշանների ոչնչացման նպատակով շինաղբի հետ խառնված վիմագիր, որը սեփական մշակույթին նախանձախնդիր առանձին անհատների ջանքերով հայտնաբերվել և պահպանության նպատակով փոխադրվել են առաջնորդանիստ Կաթողիկե Սբ. Գևորգ եկեղեցի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 — 1991 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1983 թ․

Եկեղեցու հյուսիսային մուտքի առջև, շքամուտքի տակ գտնվող մայրապետ Հեփրոսիմե Աբամելիքյանի դամբանատան հիշատակագիրը փորագրված մարմարե սալիկին. իր նախնական տեղում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Դամբարանի ավերումից հետո (1990 թ.) արձանագիր սալիկի բեկորներից միայն երկուսը պահպանման նպատակով փոխադրված Կաթողիկե Սբ. Գևորգ եկեղեցի:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1997 թ․

Եկեղեցու տեսքը հյուսիս-արևմուտքից, երբ ամբողջապես ավարտվել էին «վերանորոգման» պատրվակով իրականացված եկեղեցու հայկական նշանների ոչնչացման ու անհետացման, ի վերջո վրացականացման աշխատանքները:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Դամբարան-շքամուտքի ավերումից հետո ձևափոխված հյուսիսային մուտքի բարավորին 1995 թ. հունիսին կատարված որմնանկարները:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Շքամուտքը քանդման ընթացքում (1990 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1990 թ․

Շքամուտք-դամբարանը քանդման ընթացքում (1990 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Զանգակատունը քանդման ընթացքում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1991 թ․

Սարկավագուհի Հռիփսիմե Բեգթաբեգյանցի շինարարական գործունեության մասին պատմող արձանագիր մարմարե սալիկը ոչնչացվելուց հետո (1991 թ.):

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Քվեմո Բեթլեմի
Ներքին Բեթղեհեմ