Նորաշենի Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Նորաշենի Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի 1467 թ․

Վրաստան / Թիֆլիս

Տեղադրություն

Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է Թբիլիսիի կենտրոնական մասում, Մեյդանի այժմ էլ գործող Սբ. Գևորգ եկեղեցուց ոչ հեռու, Լեսելիձե փողոցի եզրին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 11:

Պատմություն
1672 թ․

1672 թ. Տփղիս այցելած Ժան Շարդենը եկեղեցին հիշատակում է միևնույն անվամբ:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 11:

1924 — 1925 թթ․

«Արմյանսկիյ բազար» փողոցի վերակառուցման կապակցությամբ 1924-25 թթ. կազմված մասնագետների խորհուրդը (հուշարձանների պահպանության բաժնի վարիչ Ս. Կակաբաձե, Գ. Չուբինաշվիլի, Գ. Չիտայա, Ն. Սևերով, Շ. Չխենկելի, քաղաքի բարեկարգման բաժնի պետ՝ Ս. Քուրդիյանի, վերահսկիչ՝ Աբաշիձե և Ագլաձե) ձայների մեծամասնությամբ՝ որոշում են քանդել Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, բայց Ն. Սևերովի աննկուն դիմադրությամբ որոշումը չի հաստատվում: Նիստը գումարվել էր 1925 թ. հուլիսի 2-ին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 12:

1989 — 1994 թթ․

Հարյուրամյակներ շարունակ Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին հայ և օտար հեղինակներն ու այցելուները իրենց թողած գրավոր աղբյուրներում հիշում են որպես Տփղիսի գլխավոր հայկական եկեղեցիներից մեկը: Այդ փաստը չեն թաքցրել նաև վրաց ուսումնասիրողները, բայց 1989 թ. սկսած եկեղեցին սեփականացնելու կամ յուրացնելու նպատակով վերջիններիս կողմից չդադարող ոտնձգություններն առանձնապես սուր բնույթ ստացան 1994 թ. վերջերին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 12:

Հիմնադրում
1467 թ․

Հիմնադրվել է 1467 թ., ոմն Սատաթի կողմից իր հոր՝ պրն. Սուլթանի, պապի՝ պրն. Թավաքալի, կողակցի՝ Լիշելի և այլոց հիշատակին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 11:

Նորոգություն
1650 թ․

1650 թ. Խոջա Նազարը վերակառուցել է քայքայված հին եկեղեցին: Գմբեթը կառուցել է ուստա Պետրոսը:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 11:

1795 թ․

Հերթական նորոգությունը կատարվել է 1795 թ., Բեհբության Մելիք-Ավետիքի հրամանով և Գրիգոր քահանայի նախաձեռնությամբ (մեկ այլ աղբյուր նշում է 1793 թ.):

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 11-12:

1808 թ․

1808 թ. դարձյալ նորոգվել է գործակալ Տեր-Ղազարի և պրն. Մունթոյանի գլխավորությամբ: Պատճառը 1795 թ. Աղա-Մահմատ խանի ավերիչ արշավանքն էր, որից տուժել էր նաև Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 12:

1875 — 1900 թթ․

1875 թ. Ներսես կաթողիկոսի թույլտվությամբ նորոգվել է եկեղեցու կղմինդրե տանիքը: Շենքի ներսում նորոգումներ են կատարվել նաև 1897, 1900 թթ.:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 12:

Նկարագրություն

Բակում հանգչում են տիկ. Լիդիա Թամամշյանի, Վարդանովներից մի քանիսի, տիկ. Կատարինե Փրիդոնյանի և այլոց աճյունները:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 12:

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Յուրացում 1994 թ․

ԹԲԻԼԻՍԻ. ՍԲ. ՆՈՐԱՇԵՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՎՏԱՆԳՎԱԾ Է
ԹԲԻԼԻՍԻ. 28 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ. ՓԱՍՏ «ինչպես հաղորդում է «Փաստի» սեփական թղթակիցը Թբիլիսիից Ամանորի նախօրեին հայ համայնքը լուրջ խնդրի առաջ է կանգնել: Սբ. Նորաշեն եկեղեցուց, որ վերջին շրջանում ծառայում էր որպես պահեստ ու գրադարան, սկսել են դուրս բերել գրքերը: Հավաստի տեղեկություններ կան այն մասին, որ հաջորդ քայլերը լինելու են եկեղեցու վերանորոգումն ու վերանվանումը, որպես վրացական եկեղեցի: Թերևս հիմք է ընդունվում երկու տարի առաջ Ամենայն վրաց կաթողիկոս Իլիա Երկրորդի այն հայտարարությունը, թե «Վրաստանի տարածքում գտնվող բոլոր հուշարձանները, առավել ևս կրոնական բնույթ ունեցողները, Վրաստանի պետության և վրացական եկեղեցու սեփականությունն են»: Վրաստանի հայ համայնքը փորձում է շտապ միջոցառումներ ձեռնարկել ըստ էության վանդալիզմի այս ակտը կանխելու համար»:

«Ազգ», 1994, N 250, էջ 1:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը «Ազգ», 1994, N 250, էջ 1:
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1994 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1994 — 1995 թթ․

ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՎՐԱՑԱԿԱՆԻ ՎԵՐԱԾԵԼՈՒ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
29 դեկտեմբերի 1994 թ: Երևանում լույս տեսնող «Ազգ» օրաթերթի (N 250) առաջնորդող՝ «Թբիլիսի. Սբ. Նորաշենի հայկական եկեղեցին վտանգված է» հոդվածն ահազանգում է, որ եկեղեցու ներսում պահվող գրքերը սկսել են դուրս բերել, իսկ հաջորդ քայլերը լինելու են եկեղեցու նորոգումն ու վերանվանումը: 29 դեկտեմբերի: Երևանից ժամանած նկարիչ Խաչատուր Գևորգյանին և լրագրող Եկատերինա Ղազարյանին ընդունում է Վրաստանի պատրիարք Իլյա 2-րդի քարտուղարը՝ հայր Թեոդորոս Ջոխաձեն: Հյուրերի նպատակը մեկն էր՝ իմանալ, թե վերջապես ի՞նչ է սպասվում Նորաշենի եկեղեցուն: Կարճ զրույցը ցավոք վերածվեց վիճաբանության և անցավ ոտքի վրա, քանի որ քարտուղարը հյուրերին անգամ չէր առաջարկել նստել: Վեճի ընթացքում Ջոխաձեն նշել է, որ Վրացական Սիոնի հարևանությամբ անթույլատրելի է, որ լինի հայոց եկեղեցի. «մենք այն պետք է դարձնենք վրացական»: Ապա ավելացրել է, թե «վրացիները շինել են և ծախել հայերին», իսկ Խ. Գևորգյանի պատասխանից հետո («Դա ի՞նչ արտահայտություն է, եկեղեցին առ ու ծախի առարկա չէ, և բացի այդ ոչ հայը, ոչ ռուսը և ոչ էլ արևմտաեվրոպացին, այլ ձեր վրացին է գրել՝ Թ. Կվիրկվելիան, որ այդ եկեղեցին հայկական է»), առանց ցտեսություն ասելու հայր Ջոխաձեն թողեց հյուրերին ու շտապով հեռացավ: 25 հունվարի, 1995 թ.: Շրջակա հայ բնակիչները նկատել էին, որ արդեն մի քանի օր եկեղեցու ներսում ինչ-որ աշխատանքներ էին կատարվում: Հետաքրքրվողների հարցմանը պատասխան է տրվում, թե բեմը ճեղքվածք ունի և ընթանում է վերականգնման աշխատանքներ: 2 փետրվարի: Քանդում-ձևափոխումների լուրը առնելով, Նորաշենում հաստատված վրաց Տարիել քահանային իրենց բողոքն են հայտնում Վիրահայոց մշակութա-բարեգործական ընկերության նախագահ Գ. Մուրադյանը և Վրաստանում ՀՀ դեսպան Լ. Խաչատրյանը, սակայն հայր Տարիելը արհամարհանքով է վերաբերվում վերջիններիս և շարունակում ղեկավարել ներսի քանդման աշխատանքները: 5 փետրվարի: Արդեն հիմնավեր բեմի (հայոց եկեղեցիներում բեմը բավական բարձր է և այնտեղ հասնում են քարե սանդուղքներով) մեջտեղում կանգնեցվում է վրացական ոճով մի մարմարակերտ խաչ, իսկ բեմառաջում՝ վրաց եկեղեցիներին բնորոշ կամարակապ պատնեշ: 8 փետրվարի: Ոչնչացվում են եկեղեցում՝ խորանի մոտ, պատի մեջ ագուցված երկու գեղաքանդակ խաչքարերը, որոնք կրում էին 1650 թ. ընդարձակ արձանագրություններ՝ ջուղայեցի ուստա Պետրոսի ձեռքով եկեղեցու գմբեթի կառուցման կարևոր հիշատակությամբ: Քանդում են նաև պատի սվաղի այն մասը, որի երեսին պահպանվել էին Հովնաթանյան դպրոցից՝ Միրզոյանի երկու որմնանկարները (19-րդ դարի սկիզբ): 12 փետրվարի: Մի խումբ տեղացի հայեր, որոնց թվում և մի երիտասարդ լուսանկարիչ, ցանկանալով ներս մտնել եկեղեցի, հանդիպում են հայր Տարիելի և նրա շուրջ համախմբված մի խումբ վրացի երիտասարդների դիմադրության: Վերջիններս, հայերի երեսին շպրտելով «ռադ եղեք այստեղից, գնացեք ձեր Երևանը, դուք խղճուկ՝ աշխարհով մեկ ցրված ժողովուրդ եք, հերիք չէ՞ ձեզ երկու ժամ ենք նվիրել (նկատի ունեն Սբ. Գևորգ և Էջմիածնեցոց եկեղեցիները՝ Մեյդանում և Հավլաբարում), սա մերն էր, դուք գնել եք մեզանից, մեր Իլյան մեծ հայրենասեր է և ուզում է Մեյդանը վերածել ուղղափառության կենտրոնի» ու այլ այսպիսի խոսքեր, ծեծի ենթարկեցին նաև հայերից մեկին, որը ցանկանում էր լուսանկարել եկեղեցում կատարված ավերածությունները: 15 փետրվարի: Վրաց ծեսով կատարվեց եկեղեցու օծումը: Հանդեսը կատարողն էր Աբխազիայից փախստական քահանա Դանիելը: Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին կոչվեց Խարեբա (Ավետյաց): 17 փետրվարի: Օրթաճալեցի (թաղամաս Թբիլիսիում) մի խումբ զայրացած հայ կանայք եկեղեցի մտնելով հարձակվում են հայր Տարիելի վրա՝ փետտելով վերջինիս մորուքը: Սա մի կերպ իրեն ազատելով կանանց ձեռքից, գոռում է. «Դեռ ու~ր եք, սբ. Գևորգն ու Էջմիածնեցոցն էլ կվերցնենք»: 20 փետրվարի: Թբիլիսահայ համայնքի մի խումբ անդամներ բողոքով դիմում են վրացական խորհրդարանի խոսնակ Վախթանգ Գոգուաձեին, որի միջնորդությամբ ժամանակավորապես դադարեցվում են դեռևս շարունակվող քանդման-ձևափոխման աշխատանքները: 22 փետրվարի: Տարիել քահանան ինքնագլուխ շարունակում է եկեղեցու հայկական նշանների քանդումը, փակվում են արևմտյան ճակատից բացված լուսամուտները: 23 փետրվարի: Հավատացյալ Վարդանուշ Միքայելյանը եկեղեցի մտնելով նկատում է, որ խորանի ավերումից հետո դրա առջև գոյացրել են 1.5 մ խորությամբ մի փոս, իսկ նրա մոտ ոսկորներ էին ցրիվ տրված: Հայր Տարիելը, մոտենալով կնոջը, ոտքով հրում է ոսկորները դեպի փոսը և մի տախտակով ծածկում այն, իսկ Վարդանուշ մայրիկին կոպտորեն հրելով դուրս է հանում եկեղեցուց: 24 փետրվարի: Մեյդանի Սբ. Գևորգ եկեղեցու ավագ քահանա Եղիշե Հարությունյանը և Էջմիածնից ժամանած մի սարկավագ եկեղեցի են մտնում այն պահին, երբ հայր Տարիելը սանդուղքի աստիճաններին կանգնած, մի ձեռքում երկաթե բութ գործիք, իսկ մյուսում՝ զոդող սարք (նա նախկինում մոմագործ արհեստավոր է եղել), ինչ-որ բան էր քանդում պատի մեջ: Տեր Եղիշեի խնդրանքին, թե մի պահ իջեք, խոսելիք կա՝ վրացի հոգևորականը պատասխանում է. «Մի քահանա էլ ես եմ, ինչպես որ դու, և ես կարգադրություն ունեմ և իմ աշխատանքն եմ կատարում» ու շարունակում է իր «աշխատանքը»: 28 փետրվարի: Կոպտորեն եկեղեցուց դուրս են հանում գրադարանավարուհի Օֆելյա Սանամյանին, որը ևս վրդովված էր ավերումների լուրից և ցանկացել էր տեսնել կատարվածը: Այդպես շատ հայերի արգելում են մուտք գործել եկեղեցի: 13 մարտի: Վրացահայ համայնքի հրավերով Թբիլիսի են ժամանում Գարեգին և Գրիգորիս արքեպիսկոպոսները, Եզրաս վարդապետը և ՀՀ ԳԽ մարդու իրավունքների հանձնաժողովի նախագահ Ռ. Պապայանը: Երկու օր անց վերջիններիս ընդունում է Իլյա 2-րդ պատրիարքը: Զրույցի ընթացքում որոշվում է փակել եկեղեցին մինչև Հայաստանից մասնագետների մի խմբի հրավիրումը, որոնք կհանդիպեն վրաց մասնագետների հետ և կորոշեն եկեղեցու ճակատագիրը: Իսկ եկեղեցի այցելել՝ պատրիարքը մերժում է՝ պատճառաբանելով, թե վրաց ժողովուրդը քնած չէ, իսկ հայերի սիրտն էլ ցավում է, ուստի պետք չէ հուզումներ առաջացնել: 17 մարտի: Եկեղեցու հարավային պատին է մոտենում մի էքսկավատոր և պատից ընդամենը 1 մ հեռավորությամբ ընդգրկուն տարածքի վրա 2 մ խորությամբ փոս է փորում: Շրջակա հայերի հարցին պատասխանում են, թե եկեղեցու համար խանութ և կարի արհեստանոց պիտի կառուցեն: Շրջակա հայերը վկայում են, որ եկեղեցու դուռը վրացիները հաճախ են բաց անում: 19 մարտի: Համապատասխան շինանյութի փոխարեն եկեղեցու բակ են փոխադրվում բետոնե հսկայական խողովակներ, որոնք ակնհայտորեն հարկավոր էին կոյուղու նորոգման համար: 20 մարտի: Եկեղեցու հյուսիսային լուսամուտի գոգին տեղադրվում են վրաց սրբապատկերներ, որպեսզի վրացի հավատացյալները այդտեղ մոմ վառեն: 28 մարտի: «Ախալի թաոբա» («Նոր սերունդ») թերթում (N 20) լույս տեսավ «Ու՞մ համար է ղողանջում զանգը» վերնագրով և «Փակեցին վրացական եկեղեցին» ենթավերնագրով հոդվածը, որտեղ Գիորգի Շալուտաշվիլին ցավ էր հայտնում, որ Վրաստանի մեջ հայերին հաջողվել է փակել տալ արդեն օծված և գործող վրաց եկեղեցին: Հոդվածագիրը, որը դժգոհ էր վիրահայ համայնքի դրսևորած ակտիվությունից, իր նյութն ավարտում է հետևյալ անտեղի լրատվությամբ. «Թբիլիսիի Գլդան արվարձանում, նորակառույց վրաց եկեղեցում ավագ քահանա Վասիլիի վրա հարձակվել է ոմն հայ՝ Գևորգյան, որը հանցագործության համար, սակայն, իրավապահ մարմինների կողմից պահվել է միայն 1 օր»: 29 մարտի: Թբիլիսիում լույս տեսավ «Մարջի» («Հմուտ») զվիադական թերթի 4-րդ համարը՝ «Թբիլիսիում վրացիների առջև փակեցին եկեղեցին» վերնագրով անհեղինակ հոդվածով: Այստեղ ևս ափսոսանք է հայտնվում, որ նորաբաց վրաց եկեղեցին հայերի ճնշմամբ փակվել է, և քննադատվում են վրաց իշխանությունները, որ տեղի են տվել հայերին: Այս հոդվածի վերջում էլ անտեղի զուգահեռներ են տարվում Աբխազիայի «Բաղրամյանի» անվան գումարտակի և Ջավախքի հայերի իբր հակավրացական գործունեության միջև և շեշտվում է, որ վրաց իշխանությունները հերթական անգամ մեղմ են հայերի հանդեպ: 18 ապրիլի: Թբիլիսիում լույս տեսնող «Закавказские военные ведомости» N 73-ում տպագրված հոդվածում հեղինակ Միքայել Այդինովը հայր Տարիելի կատարածը կոչում է վանդալիզմ, քանի որ եկեղեցին սեփականելու նպատակով ոչնչացվել էին խորանը և 19-րդ դարի սկզբների որմնանկարները (ոչնչացված խաչքարերի մասին ոչինչ չի նշել): Այդինովը գրում է, որ Նորաշենի Սբ. Աստվածածինը արդեն 7-րդ հայոց եկեղեցին է, որ վերջին տարիներին վրացացվել է Թբիլիսիում, իսկ Սբ. Աստվածածնից հետո հերթը Սբ. Նշանինն է:

«Ազգ», 1994, N 250: Տես նաև «Ախալի թաոբա» («Նոր սերունդ»), 1995, N 20: «Մարջի» («Հմուտ»), 1995, N 4: «Закавказские военные ведомости», 1995, N 73: Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 12:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1994 — 1995 թթ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1995 թ․

ԱՄՓՈՓՈՒՄ.
«Խորին ցավով պիտի արձանագրենք, որ հայ մշակույթի հուշարձանների միտումնավոր ոչնչացման կամ յուրացման երևույթը Վրաստանում արդեն տասնամյակների վաղեմություն ունի, բայց այն, ինչ կատարվում է 1988 թ. երկրաշարժից անմիջապես հետո ու առ այսօր, կարելի է թերևս համեմատել միայն 1930-ական թվականների վերջերին ու 40-ականներին կատարվածի հետ: Վերջին 5-6 տարիների ընթացքում միայն Թբիլիսիում անհետացել ու ոչնչացվել է շուրջ 210 հայերեն վիմագիր արձանագրություն: Նորոգման անվան տակ բարբարոսաբար քանդվում-ավերվում են հայոց եկեղեցիներին բնորոշ բարձր բեմերը, մկրտարանի ավազանները, խաչկալներն ու մինչև անգամ զանգակատները, էլ չենք խոսում խաչքարերի ու տապանաքարերի մասին: Այդ կերպ Տփղիսի երբեմնի 41 հայկական եկեղեցիներից մինչև վերջերս կանգուն մնացած 16 եկեղեցիների մեծ մասը այլափոխվեց ու վրացացվեց վերջին 5-6 տարիների ընթացքում: Միայն այս տարվա հունվարին գրեթե ամբողջապես ավերվեց Ձորաբաշի Սբ. Գևորգ եկեղեցին (Հավլաբարում), որի մասին ոչ էլ որևէ տեղ հիշվեց կամ գրվեց, կարծես 1600 թ. գանձակեցի հայ գաղթականները երբևէ չէին էլ կառուցել այս եկեղեցին: Եվ ահա հերթը հասավ Նորաշենին: Հայ մասնագետները պիտի հանդիպեն վրացի մասնագետների հետ: Մեծ բան: Պայթեցված Շամքորեցոց Կարմիր Ավետարան եկեղեցու քանդման պատճառով էլ հանդիպեցին, բայց եկեղեցու կանգուն մնացած մասերն էլ ամրացնելու փոխարեն քանդեցին, իսկ փլվածքները որպես շինաղբ հեռացրին: Ի՞նչ արդյունք կարող ենք ակնկալել այդ հանդիպումից, երբ գործ պիտի ունենանք Հովնաթանյան նկարչական դպրոցից 4 անկրկնելի որմնանկարներն առանց խղճի խայթի քերող-թափող հայր Տարիելի ու նրա նմանների հետ: Այսօր Վրաստանում ջնջում են հայի հետքը, մեր պատմությունը, կործանում են մշակույթի ու արվեստի եզակի գործերը միայն նրա համար, որ վրացական չեն: Անկասկած, եթե ձևափոխությունների միջոցով եկեղեցիները յուրացնել չհաջողվեր, դրանք ևս պիտի հիմքից ավերվեին: Ցավ է, մեծ ցավ, որ քաղաքակրթության համաշխարհային գանձարանում իրենց ուրույն տեղն ունեցող վրացիների ներկայիս սերնդի որոշ պատասխանատուներ ընտրել են դրացի ժողովրդի մշակույթի ոչնչացման կամ յուրացման հանցավոր ու ամոթաբեր ճանապարհը: Առավել ցավալի է, որ մեր մշակութային ժառանգությանը տիրանալու անպատվաբեր գործողությունները ղեկավարում ու իրականացնում է բարձրաստիճան մի հոգևորական: Այո, Վրաստանի պատրիարքը (երբեմն հորջորջվում է կաթողիկոս) հուշարձանների պահպանման և վերականգնման պետական վարչության լուռ համաձայնությամբ գլուխ է կանգնել ծավալված վանդալիզմին: Բավական է միայն նշել 1992 թ. նրա կատարած մի հայտարարություն. «Վրաստանի տարածքում գտնվող բոլոր հուշարձանները, առավել ևս կրոնական բնույթ ունեցողները, Վրաստանի պետության և վրաց եկեղեցու սեփականությունն են»: Մեղմ ասած, մոլորության մեջ են նաև վրացի այն մտավորականները, որոնք հայոց եկեղեցի քանդող կամ յուրացնող պատրիարքին համարում են «մեծ հայրենասեր»: Մեղք այն ժողովրդին, որի մտավորականը կարող է վանդալիզմը հայրենասիրության հետ շփոթել: Բայց բնության մեջ չարն ու կեղծիքը երկար ճանապարհ չունեն: Եվ ի վերջո անկասկած գալու է հատուցման պահը»:

Սամվել Կարապետյան, «Լրագիր», 12 մայիս, 1995, ուրբաթ, N 74:

Վկայություն, Ռուսերեն, Տպագիր, Քանդում 1995 թ․

ЧТО ПОБЕДИТ: ВАНДАЛИЗМ ИЛИ ГОСУДАРСТВЕННАЯ МУДРОСТЬ?
"Выслушаем сушность всего: бойся Бога, и заповеди его соблюдай, потому что в этом все для человека либо всякое дело Бог приведет на суд, и все тайное, хорошо ли оно, или худо?" (Еклесиаст, XII, 13-14). Армянская церковь Норашен, построенная в 1793 году, расположена в самом сердце старого Тбилиси, на улице Леселидзе. Напротив нее, на параллельной улице-грузинский Сионский кафедральный собор. Рядом с Норашен - небольшая изящная грузинская церквушка, чуть поодаль - еврейская синагога. Дальше, на Майдане, - действующая армянская церковь Сурб-Геворк, у стен которой покоятся Саят-Нова, Геворк Башинджагян и многие другие видные армяне. В том же районе - мусульманская мечеть. Веротерпимость, широта натуры, открытость миру всегда были характерны для Грузии и грузин, для старого Тифлиса, который долгие десятилетия называли маленьким Парижем. Тифлис, а затем Тбилиси был административным и культурным центром Закавказья. С Тифлисом связана жизнь и деятельность нескольких поколений художников Овнатанянов. Первый из них, Нагаш Овнатанян, сын священника Ованнеса, приехал в Грузию по приглашению царя Вахтанга VI в качестве придворного поэта и художника. Продолжателями его живописного искусства стали его потомки, а созданное им литературное направление привело к такой вершине поэзии, как Саят-Нова. Внук Нагаша, Овнатан был придворным художником царя Ираклия II. Он и начал расписывать церковь Норашен. Его работу завершил сын Мкртум, который выполнял живописные и малярные работы и в Сионском соборе. Юный Акоп, в будущем великий портретист, самый знаменитый из Овнатанянов, помогал отцу. Тогда, в XIX веке, с Тифлисе ценили искусство, существовало единое культурное пространство. Никто не посягал на храмы. Однако пришла революция 1917 года, затем - советизация Грузии. И пошли крушить и сносить соборы и церкви. Ряд зданий был превращен в склады и медленно разрушался от времени... Церкви Норашен повезло: в ней разместили научно-историческую библиотеку, уцелели росписи Овнатана и Мкртума Овнатанянов. Но вот еще одна революция! Новоизбранный президент Гамсахурдия передает все церковные здания по всей Грузии, безотносительно к их конфессиональной или национальной принадлежности, с баланса Коммунистического Совета по Делам религии на баланс Грузинской Православной Церкви, в одночасье ставшей наследницей всех и вся. И начали освящаться грузинские церкви в зданиях, ранее принадлежавших другим конфессиям и другим народам. Самый яркий пример: - величетсвенный католический костел в Батуми был превращен в православную церковь. Не помогли протесты Ватикана, не смутило и явное несоответствие католической готики стилю православной архитектуры! А если новоявленных экспроприаторов не остановили авторитет и влияние Римской Католической Церкви, но тем паче не очень посчитались с авторитетом и влиянием Армянской Апостольской Церкви: за несколько последних лет в Тбилиси освящены в качестве грузинских церквей (Девичий монастырь Св. Степаноса), Сурб Хач при Верийском пантеоне, Сурб Аствацацин (Св. Богородицы), Петхаин, Сурб Карапет и другие. Всего - 71. На очереди оказался Норашен, из которого в середине января 1995 года весьма оперативно вывезли все книги и развернули интенсивные реконструкционные работы, уничтожая характерные для Армянской Апостольской Церкви архитектурные особенности интерьера и уникальные стенные росписи Овнатанянов. Судя по характеру производимых работ, а также на основании заявлений отца Тариэла, руководящего реконструкцией, Норашен целенаправленно подготавливается к освящению в качестве грузинской православной церкви. Армянская общественность Тбилиси взбудоражена. Казалось, то, что имело место во времена Гамсахурдия и было названо новым руководством страны "провинциальным фашизмом", не должно повториться, однако повторяется: взрыв в Тбилисском армянском драматическом театре им. Петроса Адамяна во время детского спектакля в мае 1994 г., а теперь вот история с Норашен. Армянское Культурно-благотворительное Общество Грузии обратилось с письмом о ситуации вокруг Норашена к главе государства Эдуарду Шеварднадзе и мэру Тбилиси Нико Лекишвили, но не получило ответа. Президент общества Генрих Мурадян несколько дней пытался попасть на прием к католикосу-патриарху, но, либо времени у Илии II не нашлось, либо сотрудники канцелярии не сочли возможным беспокоить иерарха. Без ответа осталось и письмо епископа Геворка Серайдарьяна на имя Илии II. Посольство Республики Армения в Республике Грузия обратилось с нотой в МИД Грузии по вопросу о церкви Норашен, отметив политическую значимость решения этой проблемы. 20 февраля спикер парламента Грузии Вахтанг Гогуадзе принял Временного поверенного в делах Реслублики Армения в Грузии Левона Хачатряна по его просьбе и имел с ним продолжительную беседу. Г-н Гогуадзе выразил серьезную озабоченность сложившимся положением с церковью Норашен, отметил неприемлемость для него как христианина посягательств на культурные и исторические ценности. Это недопустимо вообще, а в наше сложное время ( в особенности. Вахтанг Гогуадзе обратился с письмом к католикосу-патриарху Илие II с просьбой приостановить реконструкцию церкви Норашен. Тем не менее, как свидетельствуют очевидцы, активисты Армянского Культурно-благотворительного Общества, отец Тариэл ( руководящий реконструкцией церкви без всякого проекта и необходимой документации, заявляет, что работы будут продолжаться несмотря ни на что. И они продолжаются. Рабочие занесли стройматериалы внутрь церкви, закрыли двери, чтобы им не мешали, и продолжают перестройку. Росписи Овнатанянов, уцелевшие во времена коммунистов-большевиков, уже повреждены. Однако теплится надежда, что государственная мудрость возьмет верх, руководство Грузии и Грузинской Православной Церкви осознает недопустимость равнодушия в таких вопросах, всю пагубность для престижа страны и православной церкви, пренебрежительного отношения к культурно-историческим ценностям других народов. Несколько лет назад, в Батуми, верующие армяне просили вернуть им здание церкви, в которой в советские годы размещался планетарий. И тогда были возражения со стороны Грузинской Православной Церкви, однако председатель Верховного Совета Аджарии Аслан Абашидзе проявил настойчивость и дальновидность, и церковь была возвращена армянской общине. От этого не пострадал никто, общественная же атмосфера в автономной республике несомненно стала здоровей. Многие грузинские политические деятели, лидеры партий ясно понимают ситуацию вокруг Норашена, однако не рискуют поднять свой голос в защиту цивилизованных норм, боятся в преддверии предстоящих выборов вызвать неудовольствие православных священников, забывая о том, что армянское население ( второе по численности в республике, что экология души, экология культуры также играют определенную роль в политике. Хочется напомнить им Библию: "Еще видел я под солнцем: место суда, а там беззаконие; место правды, а там неправда". И сказал я в сердце своем: "праведного и нечестивого будет судить Бог, потому что время для всякой вещи и суд над всяким делом там" (Екклессиаст, III, 16-17). ПРЕДСЕДАТЕЛИ АРМЯНСКОГО ДУХОВЕНСТВА РАССМОТРЕЛИ ВОПРОС НОРАШЕНА Как уже сообщалось, в Тбилиси периодически разгораются страсти вокруг армянской церкви Сурб Норашен. С целью смягчения создавшейся в последний период напряженной ситуации, а также поиска решения конфликта 13 марта в Тбилиси прибыли местоблюститель предводителя Араратской и предводитель Ширакской епархий Армянской Католической Церкви архиепископы Гарегин и Григорис, которых сопровождал председатель постоянной комиссии по правам человека ВС РА Рафаэл Папаян. Как сообщил собственный корреспондент "Факта" в Тбилиси, 14 марта они встретились с Католикосом всея Грузии Илией II. Ожидалось также проведение ряда других встреч, после которых высокие гости намерены были подвести итоги визита и представить свои подходы к урегулированию вопроса.

Георгий Минасян, соб. корр. "РА" N 49, 17 марта 1995 г.

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Գեորգի Մինասյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Տպագիր, Քանդում 1997 թ․

ՄԻ ԿԵՂԾ ՏԵՐՏԵՐ ՍԵՓԱԿԱՆԱՑՆՈՒՄ Է ՆՈՐԱՇԵՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
«Ես` Թամարա Մնացականյանս, ծնվել եմ 1914 թ. Թիֆլիսի Մեյդան թաղում (ծնողներս Նախիջևանից էին գաղթել): Մեր տան առջև կանգուն է Նորաշենի Սուրբ Աստվածածին հոյակապ եկեղեցին: Եկեղեցու բակում գործում էր ծխական երկհարկանի դպրոց: Վերջին հարկում ապրում էր մանկական երգահան Ազատ Մանուկյանը, որը և այդտեղ երաժշտություն էր դասավանդում (նրա կինը դպրոցի վարիչ էր): Ներքին հարկում էլ, բաժիններով, հարուստների գերեզմաններն էին, որոնք հիշեցնում էին սենյակներ: Հիշում եմ եկեղեցու ծառայությունները, ուր քահանա էր Սարգիս Շիոյանցը: Չնայած եղբայրս այդտեղ տիրացու էր, բայց ես տերտերի չեմ հավատում, ես հավատում եմ նամուսին, արդար հատուցմանը: Եկեղեցում արվում էին նաև հարսանիքներ, թաղումներ: Ի դեպ, վերջին թաղումը մեր բակում ապրող վաճառական Կոնոյինն էր: Եկեղեցին փակվեց 30-ական թվերին: Պատերազմի տարիներին եկեղեցու մատուռում ապրում էին փախստականներ: Վերջիններս բնակվեցին նաև վերը նշված գերեզմանի սենյակներում, որոնք վերակառուցվեցին բնակության համար: Այդ թվերին եկեղեցու նախասրահում փախստականները օճառ էին եփում: Հետագայում եկեղեցին նախ դարձավ գրադարան, որին բաժանորդագրված էի նաև ես, իսկ ավելի ուշ՝ գրադարանը վերածվեց գիտությունների ակադեմիայի գրապահոցի: Աշխատակիցները ներսում կառուցեցին երկու հարկ՝ բազմաթիվ դարակներով: 1981 թվականին, երբ սկսվեցին մեր թաղի վերակառուցման աշխատանքները, քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Շ. Կավլաշվիլու ղեկավարությամբ, մտադրված էին իրագործել իրենց չարամիտ ծրագրերը: Մեկ դերասանի թատրոն շինելու պատրվակով, քաղաքի ծայրամասերը քշեցին տեղի հայ բնակիչներին: Դրանից հետո քանդեցին եկեղեցու հյուսիսային մուտքը՝ արձանագրությամբ, իսկ այդտեղ մնացած գերեզմանները ծածկեցին ասֆալտով: Մեր հարցին, թե ինչու են այդպես վարվում, քաղաքի գլխավոր ճարտարապետը չոր պատասխանեց. «Այդպես է պետք»: Այդ ընթացքում պոկեցին նաև եկեղեցու արևմտյան պատին եղած Թամամշյանների տոհմական մատուռում ագուցված Լիդիա Թամամշյանի բրոնզե գեղեցիկ բարձրաքանդակը: Հետագայում վերը նշված թատրոնի գործը գլուխ չեկավ, և դրա փոխարեն սկսեց գործել զբոսաշրջական բյուրո: Իմիջիայլոց, այդ հիմնարկի տնօրենը լկտիաբար այցելեց մեր եպիսկոպոսին և առաջարկեց ընդունել իր ծրագիրը: Բանն այն է, որ նախատեսվում էր Նորաշեն եկեղեցու պատի տակի գերեզմանաքարերը գետնին հավասարացնել, ինչպես վրացական եկեղեցիներում է ընդունված: Բարեբախտաբար, այդ մտահղացումը չիրականացավ: Այդ հիմնարկը շուտով փակվեց: Ներկայում այդ շենքը իր ձեռքն է վերցրել վրաց սինոդը: Այնուհետև փորձեցին քանդել նաև եկեղեցու հարավային մուտքը (այն միաժամանակ նաև Փրիդոնյանների գեղաշեն մատուռն էր), պատճառաբանելով. թե իբր մատուռի գույնը չի ներդաշնակում եկեղեցուն: Ես կռվով-դավով դեմ կանգնեցի, շտապ գնացի հայտնեցի եպիսկոպոսին, որն էլ իր հերթին տեղեկացրեց Նախարարների խորհուրդ: Կառավարությունից եկան 8 հոգի և կասեցրին քանդելը: Վերջերս էլ, 1995 թ. սկզբին իշխանությունները կրկին շարունակեցին իրենց չարագործությունները. շատ արագ գվարդիականները դատարկեցին գրքերը: Մի կեղծ, ինքնակոչ տերտեր էլ՝ Տարիելը, սեփականացնելով Նորաշենը մշակի պես ուրախ «աշխատում էր» փարաջան քշտած. մի խումբ լակոտների հետ: Ծածուկ քանդեցին բեմը և անցան հաջորդ քայլերին: Այս անգամ արդեն տարիքս այն չէ միջամտելու և եկեղեցին պաշտպանելու համար: Մենակ եմ մնացել, և չէ՞ որ այդ լակոտները ինձ կարող են քարկոծել: Մեծ ցավով՝ Թամարա Մնացականյան»:

Հրատ . «Լրագիր», N 133, 10.08.97 թ.:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Թամարա Մնացականյան
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1997 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1994 — 1995 թթ․

Հանդիպում կաթողիկոս Իլյա II-ի քարտուղար՝ հայր Թեոդորոս Ջոխաձեի հետ.
«Դեկտեմբերի 29-ին 1994 թվականի ունեցանք հանդիպում կաթողիկոս Իլյա II-ի քարտուղար՝ հայր Թեոդորոս Ջոխաձեի հետ: Ներկայացանք այսպես, ընկերուհիս որպես Հայկական բարեգործական ընկերության անդամ, ես էլ` Հայաստանի ներկայացուցիչ: Հանդիպման նպատակը հետևյալն էր. իմանալ վերջնականապես Թիֆլիսի հայոց «Նորաշեն» եկեղեցու բախտը: Պետք է ասել, նախ ընդունեց շատ անտարբեր, մինչև անգամ չառաջարկեց մեզ նստել, մնացինք կանգնած և այդպես շարունակվեց մեր վեճը: Վեճի ընթացքում նա հայտարարեց. «Ինչպե՞ս կարելի է Սիոնի դիմաց լինի հայոց եկեղեցի, դա անթույլատրելի է, մենք այն պետք է դարձնենք վրացական»: Այստեղից եզրակացություն՝ նրանք արդեն որոշել են այդպես: Այդուհանդերձ ավելացնելով նաև. «Վրացիները շինել են և ծախել են հայերի վրա»: Ես էլ չդիմացա և ասացի. «Սա ի՞նչ արտահայտություն է՝ առանց մտածելու, եկեղեցին առուծախի առարկա չի: Այս մեկ, երկրորդն էլ, ոչ հայ է գրում, ոչ ռուս, ոչ էլ արևմտաեվրոպացի, այլ գրում է ձեր վրացին՝ Թ. Կվիրկելիան, որ այդ եկեղեցին հայկական է»: Լսելով այս, չասաց ցտեսություն, մեզ թողեց ու փախավ: Չուներ համակրանք, բացակայում էր կուլտուրան, խոսում էր ինչպես վայրենի և նման չէր հոգևոր ծառայողի»:

02.01.95 թ. Խաչատուր Գևորգյան, Եկատերինա Կարապետյան, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 17:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1995 թ․

Վկայություն` ըստ Քնարիկ Մանվելյանի.
«Մեր ընտանիքը (Մանվելյանների) ծագումով Վանեցի, 1918 թվից ապրում ենք Նորաշեն եկեղեցուց ոչ հեռու Բարխուդարյաններին պատկանող տանը: «Սիոնի» փակուղի թ. 6, այժմ՝ Իրակլիի փակուղի: Երբ գործում էր եկեղեցին ծնողներիս հետ հաճախում էի պատարագներին: Հիշում եմ Ծաղկազարդը, Զատիկը, երբ մենք կարմիր ձվերով հաճախում էինք բոլոր սուրբ տոներին: Եղել եմ նաև ներկա մեր շատ ծանոթների սգո պատարագների: Բացի այդ, շատ ծանոթների և բարեկամների զավակները մկրտվել են այդ եկեղեցում: Դժբախտաբար հետագայում Նորաշեն եկեղեցին վերածվեց գրադարանի: Պետք է նշել նաև այն, որ եկեղեցու բակում կան մի քանի հայ հարուստների և նշանավոր գործիչների գերեզմաններ: Այսօր մեզ հասան լուրեր, որ Նորաշեն եկեղեցին դարձնելու են վրացական՝ «Ախալշենի» անունով, որը մեզ բոլորիս շատ վրդովեց: Այսօր այդ առիթով արվում են աշխատանքներ: Չէ՞ որ դա արդարություն չէ...»:

Մանվելյան Քնարիկ Տրդատի, 5 մարտի 1995 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 17-18:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Քնարիկ Մանվելյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1995 թ․

Վկայություն` ըստ Հովհաննես Չարախչյանցի.
"Я, Чарахчанц Оганес Арменакович, жил недалеко от церкви Норашен со своей семьей. В этой церкви проводились все армянские церковные и бытовые обряды (свадьбы, похороны, крещения и т. д.). В этой церкви я так же был крещен. До 1913 г. в этой церкви был главным священником мой дед Тер-Мартиросян (В дальнейшем он был переведен в Батуми, а потом в Ахалгори, где он и умер. В той же церкви он и был захоронен.) В 1952 г. власти хотели разрушить его надгробье, но сын его Николай не разрешил. После этого в церкви Норашен главным священником, а в последствии епископом был брат моей бабушки Саркис Ишоянц (Тер-Саркис). В этой церкви он работал и служил до самой смерти. В 1921 - 22 гг. при вступлении в город коммунистов, Тер-Саргис был арестован. В тюрьме его заставили отказаться от церкви и предлагали ему хорошую работу. Но он отказался от предложения и сказал, что он рожден богом и до конца своей жизни будет служить богу и церкви. Церковь не стала действовать с 30-х годов и стала библиотекой. В настоящее время власти незаконно превращают в грузинский собор, уничтожая при этом все армянские книги и все достояния армянский церкви. Мы все этому возмущены".

5/IX - 95 г. Чарахчанц Оганес Арменакович, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 18:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Հովհաննես Չարախչյանց
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Ձեռագիր, Յուրացում

Վկայություն` ըստ Ռ. Գևորգյանի.
"12-го февраля сего года я вместе с знакомыми из Армянской общины вошли в церковь Норашен. Там вновь продолжались варварские работы. Меня сильно возмутило когда увидел следы вандализма и с удивлением спросил некоего: "Неужели все это уничтожится, ведь это же искусство?" Этот некий пренебрежительно и с иронией ответил: "Разве это искусство?" Надо отметить, что все они (рабочие и сам поп) вели себя вызывающе и сверх хулигански. Позже они выразились "Не хватит того, что мы две церкви подарили Вам, которые действуют!" Тогда я ответил: "Учтите, на все есть Бог, и за все Он всем отплатит!" (Удивительно то, что понятие Бог их не так страшит: как фото, кино и видео и др. аппаратура)".

12/II-95 г. Геворкян Р., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 18:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Ռ. Գևորգյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1995 թ․

Վկայություն` ըստ Ռուզան Ազատյանի.
«Ես ծնվել եմ 1914 թ. Դվորյանսկայա փ. թ. 4 տանը, որը մոտ էր Նորաշենի Աստվածածնին: Քեռիս՝ Միքայելը, այդ եկեղեցում ծառայում էր որպես տիրացու: Զատիկին, երբ պետք է բացվեր բեմի վարագույրը, քեռիս ինձ տարավ և բացել տվեց այն (ես այդ ժամանակ 6 տարեկան էի): Քահանաներն էին Սարգիս Շիոյանը և նրա փեսան՝ Սարգիս Իփակյանը: Եկեղեցին փակվելուց հետո դարձավ գրադարան: Վերջերքս լուրեր տարածվեց, որ վրացիները, մի քանի հայոց եկեղեցիներ խլելուց հետո, չհանգստացան և անցան Նորաշենին: Ձեռքը գցելով սկսեցին ներսում ինչ-որ մութ աշխատանքներ անել: Մենք շատ ենք ցավում և վշտանում, որ խլում են էլի մի եկեղեցի: Արդյոք կլինի՞ վերջ այս ամեն լկտիությանը, ինչո՞ւ հաշվի չեն առնում թիֆլիսահայությանը ...»:

18/III-95 թ., Ռուզան Արամի Ազատյան, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 18:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Ռուզան Ազատյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1995 թ․

Վկայություն` ըստ Կատարինե Կարապետյանի.
«Ներկա տարվա փետրվարի 12-ին ես մի քանի ծանոթի հետ միասին հանդիպեցինք Ս…ին (մեր նպատակն էր գնալ «Նորաշեն» եկեղեցի և նկարահանել վանդալիզմի և այլ տհաճ փաստերը): Եկեղեցի ներս մտնելիս բարբարոս համայքը (քահանան և մյուսները) մեզ արգելեց լուսանկարել: Շատ վիճելուց հետո ինձ դրանց հաջողվեց համոզել, «իբր ես պառլամենտից» եմ և մեզ պետք է ուղղակի որմնանկարները նկարել: Ս…ն անցավ գործի՝ օգտվելով հանգամանքից լուսանկարեց բոլոր կարևոր փաստերը: Այնուհետև վիճակը բարդացավ՝ ներս մտան այլ չարագործներ և սկսեցին հարձակվել բոլորիս վրա: Ես սկսեցի դիմադրել: Պատահաբար նկատեցի, որ այդ բարբարոսներից երկուսը՝ ինքը Տարիելը և աժդահա դև (որը Մետրոյում երկու օր հետո ինձ նկատելով սկսեց ահաբեկել բոլորի առջև և ուզեց ձեռք բարձրացնել ինձ վրա, բայց չհաջողվեց): Ս…ի վրա հարձակված հրում ու վռնդում էին եկեղեցուց: Ես հասա վրա և մի կերպ մեղմեցի վիճակը: Նրանց ցանկությունն էր խլել ապարատը: Թիվլիզաբնակ հայերը պատրաստ են միաձայն և և կազմակերպված վերջ տալ անարդարություններին»:

15.02.95 թ., Կարապետյան Կատարինե Միսակի, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 19:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Կատարինե Կարապետյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1994 թ․

Վկայություն` ըստ Կատարինե Կարապետյանի.
«1994 թ. դեկտեմբերին ինձ հայտնի դարձավ, որ Նորաշեն եկեղեցու գրադարանը լրիվությամբ դատարկվում է: Հաջորդ օրը ուղղվեցի դեպի եկեղեցի և նկատեցի դռան մոտ թափված ահագին սպիտակ փոշի (պարզվեց, որ ներսում բերել են մի քանի տոպրակ կավճափոշի վերանորոգման համար): Շտապ որոշեցի գնալ ընկերոջս՝ նկարիչ Խ. Գ.-ի տուն և միասին դիմել, նախ Հայաստանի դեսպանատուն, հետո համապատասխան հիմնարկները: Խ.Գ.-ն գիտեր այդ մասին և իրեն շատ վատ էր զգում: Խորհուրդ անելուց հետո՝ գնացինք մենք երկուսով վրաց կաթողիկոսի մոտ: (Իլյա II-ը փորձում է ընդհանրապես ոչ ոքի չընդունել հայ համայնքից:) Երկար պայքարից հետո մեզ ընդունեց Իլյայի տեղակալը՝ Չիխլաձեն: (Վերջինս իմանալով մեր նպատակը, պարծեցավ, որ ժամանակին մի տարի առաջ ինքը վարդապետ էր, երբ խլվեց Վերայի հայ «Սուրբ Խաչ» եկեղեցին և ինքը իր ձեռքով խաչը նորոգեց և օծեց): Այդ անաստված Չիխլաձեն մեր սրտացավը «Նորաշենի» հանդեպ իմանալով, բորբոքվեց և ատելությամբ դիմեց մեզ: «Ինչպե՞ս կարելի է մեր եկեղեցի «Սիոնի» դիմաց լինի հայկական եկեղեցի: Ես նույնպես զայրացած պատասխանեցի. «Ներեցե'ք, մի՞թե հայ համայնքը նոր է կառուցում, այդ եկեղեցին դարերով է իր տեղում կանգնած, կարդացեք խնդրեմ ձեր մասնագետների գործերը ու գրքերը»: Նա աննկատ թողեց և փախավ»:

30.12.94 թ., Կարապետյան Կատարինե Միսակի, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 19:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Կատարինե Կարապետյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1994 թ․

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Քանդում 1995 թ․

Եկեղեցու քանդումը` ըստ Կատարինե Կարապետյանի.
«Իմ հերթական այցին «Նորաշենի» եկեղեցին՝ տեսա, թե ինչպես ինքնակոչ քահանա հայր Տարիելը լոմը ձեռքին քանդում էր եկեղեցու բեմը: Իմ հարցին, թե ինչու եք քանդում, նա կեղծ պատասխան տվեց. «Իբր ճեղքվածք կա և պետք է ծածկել, վերանորոգել»: Հաջորդ օրը այցելելիս, տեսա, որ բեմը լրիվ քանդված էր: Ես զայրացա և այդ առթիվ սկսեցի վիճել այդ լկտիի հետ, անվանելով նրան «տեր-սատանա, բանդիտ»: Վանդալիզմը չդադարեցվեց՝ այնուհետև ոչնչացվեցին խաչքարերը և քանդեցին Հովնաթանյանների որմնանկարներով զարդարված երկու պատ: Այդ անաստված Տարիելը ինձ կարծես թե կատակով առաջարկեց. «Մի միլիոն կտամ, միայն թե գնացեք այստեղից, իմ կտոր հացը մի կտրեք, ես գնել եմ եկեղեցին ոսկով, ինչ կուզեմ, այն էլ կանեմ: Գնացեք ձեր Երևանը, ինչու՞ այնտեղ չկա վրացական եկեղեցի»: Ես էլ իրենց դիմեցի, թե ի՞նչ են կորցրել Թբիլիսիում, թող գնան Խաշուրի թունելից այն կողմը և գտնեն իրենց աղոթավայրերը: Բոլոր պետական և հոգևորական գործիչներին տեղեկացնելով այս ամենի մասին՝ շարունակում եմ իմ սուրբ պարտքը՝ պայքարը»:

21.03.95 թ., Կարապետյան Կատարինե Միսակի, հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 19-20:

Վկայություն, Հայերեն, Ձեռագիր, Յուրացում 1995 թ․

Ներսիսյան Սանամի վեճը` քահանա Տարիելի հետ.
«Ծնվել ու մեծացել եմ Թբիլիսիի հայաշատ շրջաններից մեկում՝ Մեյդանում, ուր կային շատ հայկական եկեղեցիներ: Ականատես եմ եղել բոլոր եկեղեցիների կյանքին: Ցավոք, վերջին տարիներս աչքովս տեսնում եմ, թե ինչպես հայկական եկեղեցիները կամ քանդվում են, կամ ուղղակի վերածվում են վրացականի: Անաստված այս բարբարոսությունը հասավ նաև Նորաշենին (սուրբ Աստվածածնին) 1995 թ. հունվարից, երբ որոշ ինքնակոչները սկսեցին եկեղեցու ավերման աշխատանքները (նախապատրաստում էին վերածել վրացականի): Այդ տհաճ լուրը հասավ ինձ և ես վրդովված չափազանց հուզված ներս մտա եկեղեցի. հայատառ որմնանկարները փորձում էին կոտրել, ներկել վրայից, ոչնչացնել հետքը: Ես խոսեցի ինձ անծանոթ վրացի տերտերի՝ Տարիելի հետ: Նա ինձ ասաց, որ այս եկեղեցին հայերը առել են փողով վրացիներից: Ես սկսեցի վիճել, որ դա բացարձակ կեղծիք է և ստացա շատ կոպիտ պատասխան, հետո խոսելու ժամանակ նա ասաց, որ Թիֆլիսում ինչ որ կառուցել են հայերը (փողոց, տուն, եկեղեցի և այլն, բոլորը մերն է, մեր հողի վրա է): Ես դարձյալ հուզվեցի, և նա ինձ ասաց, որ Աստծո տան մեջ բարձր չի կարելի խոսել: Ես էլ պատասխանեցի.«Հապա Աստծո տունը կարելի՞ է գողանալ, կամ յուրացնել»: Հետո ստիպեցին դուրս գալ եկեղեցուց: Ես անիծելով դուրս եկա: Վերջում ավելացրի՝ վիրավորելով չկշտացաք.... Սբ. Կարապետը վերցրիք, նաև Կուսանոցը, Բեթլեհեմը ու ուրիշներ և Աստծո ցավ ձեզ»:

Ներսիսյան Սանամ Ստեփանի, բեկա-օպիզաուլի N 7, Կրծանիսի շրջան, քաղաք Թբիլիսի, 14/III 95 թ., հրատ. Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 20:

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սանամ Ներսիսյան
Աղբյուրը Ականատեսի ձեռագիր վկայություն
Տարեթիվ 1995 թ․

Վկայություն, Ռուսերեն, Տպագիր, Քանդում 1996 թ․

АРМЯНСКАЯ ЦЕРКОВЬ РОДНОГО ТБИЛИСИ
"Первые армянские церковные сооружения в Грузии относятся к раннему христианству. Значительное их число (более позднего периода) было в столице Грузии - Тбилиси. По справке Дюбуа де Монперье, в 1804 г. из 41 тбилисских церквей 35 было армянских и 6 грузинских. В 1810 году соотношение изменилось: 22 армянские, 12 грузинских, 1 католическая. В 1836 г. сохранились всего 42 церкви: 23 армянских, 12 грузинских, 4 русских, 2 гречекие и 1 католическая. ДЛЯ НАЧАЛА СОТРЕМ В первые годы советской власти нещадно стирались с лица земли соборы, храмы, церкви, мечети, минареты, синагоги. В Тбилиси число снесенных армянских церквей перевалило за десяток. Из оставшихся армянских церквей в настоящее время остались две действующие, остальные до 1988 года использовались как склады, библиотеки, амбары, мастерские и разные подсобные помещения. Но не все памятники армянской культуры в Тбилиси были разрушены от воинствующих атеистов. Переняв опыт Турции и Азербайджана, в Грузии за последние 5 - 6 лет "огрузинили" 7 армянских церквей. При этом было уничтожено около 210 армянских надписей, изменен под различными предлогами внешний и внутренний облик культовых и светских сооружений, снесены колокольни ( типичные свидетельства армянской церковной архитектуры, купели для крещения, разрушены высокие алтари с их паникадилами. Верующие армяне Тбилиси многократно обращались в Совет по Делам Религии при Совете Министров Грузии, в Тбилисский горисполком, в Совет по делам религий при Совмине СССР с просьбой разрешить богослужение в армянских церквах Сурб Аствацацин Вефлеема (Петхаин) и Св. Богоматери женского монастыря Св. Стефана (Степаноса). Но тщетно. Об угрозе, нависшей над армянскими церквами Тбилиси, писали уже в наши дни армянские газеты "Азг", "Лрагир", "Голос Армении", "Азатамарт". Но мало что изменилось. Даже наоборот: тучи еще более сгустились. И особенно над церковью Сурб Норашен. ТУЧИ НАД СУРБ НОРАШЕНОМ Эта церковь находится в центре Тбилиси, недалеко от действующей армянской церкви Св. Георгия на ул. Леселидзе. Сурб Норашен (одно из наиболее примечательных армянских культовых сооружений Тбилиси, представляющее собой тип купольной базилики с фасадами из декоративных арок. Над западным фасадом - ажурная ротонда колокольни. Интерьер церкви украшен фресками работы художников Овнатанянов. Многочисленная эпиграфика, относящаяся к церкви, исследована и дешифрована Паруйром Мурадяном (Институт Востоковедения НАН РА). Она убедительно доказывает, что церковь изначально была армянской, основана в 1507 году неким Сататом, который построил ее в память об отце, супруге и детях. Настенные надписи утверждают, что в 1650 году церковь реставрировал Ходжа Назар, а купол построил уста Петрос. В 1795 г. священник Тер-Григор по приказу князя Бебутова осуществляет реставрацию церкви. А как гласит другая армянская надпись, после нашествия Ага Могамед Хана в 1808 г. "горцакал" (полномочный) Эчмиадзина Тер-Казар при содействии парона Мкртума Мунтояна вновь реставрировал церковь Норашен. В 1875 году с разрешения католикоса Нерсеса была реставрирована крыша церкви. Но богослужение так и не состоялось. И вот спустя полвека 2 июля 1925 года большинством голосов политических и общественных деятелей Грузии (С. Какабадзе, Г. Чубинашвили, Г. Читая, Н. Северов, С. Чхенкели, С. Курдиани и др.) было решено разрушить церковь Норашен. Но благодаря тому, что архитектор Н. Северов проголосовал "против", церковь была спасена. Тем не менее исполнительный комитет Совета Народных Депутатов Кировского района г. Тбилиси просьбу тбилисских армян ( разрешить богослужение в армянских церквах Сурб Норашен и Сурб Ншан, не удовлетворил сославшись на то, что 17.03.1989 г. вопрос об освобождении зданий этих церквей, отведенных под библиотеки и книгохралища, будет поставлен перед Министерством Культуры Грузии и лишь потом просьба может быть рассмотрена. Но, как показали дальнейшие события, просьба не была рассмотрена в пользу истинных хозяев церкви. В 1991 году автор этих строк собрал несколько тысяч подписей проживаюших в Тбилиси не только армян, но и русских, грузин, осетин, греков, езидов и представителей других национальностей с просьбой вернуть Армянской Апостольской Епархии Грузии церкви Сурб Норашен и Сурб Ншан. Вобращении к тогдашнему президенту Грузии Звиаду Гамсахурдиа и католикосу- патриарху Грузии Илие Второму говорилось, что для возросшего прихода верующих армян две действующие армянские церкви недостаточны. Копии этих писем были направлени Католикосу Всех Армян Вазгену I. С письмом-ходатайством по этому же вопросу в Верховный Совет Грузии, в патриархию церкви, а также в разные общественно-политические организации Грузии обратились профессор Левон Ахвердян (Институт Искусств Академии Наук Армении), Вардгес Петросян (Армянский Фонд Культуры), а также профессора Маня Казарян, Паруйр Мурадян и другие. В газете "Вечерний Тбилиси" ( 158 от 18.08.91 г.) вышла статья доктора архитектуры профессора Тенгиза Кверквелия "Старотбилисские названия", где говориться о том, что Норашен ( армяно-григорянская церковь. Сообщение Тенгиза Кверквелия не ново в грузинской прессе. Во всех справочниках путеводителях по Тбилиси Норашен упоминается как армянская церковь. Интересно, какими документами подтверждает обратное секретарь католикоса-патриарха Грузии Илии II, заявивший 29 декабря 1994 года, что Ахалшени (Норашен) построена грузинами, а затем продана армянам? 26 января 1995 г. жители близлежащих к церкви домов заметили здесь начало "реставрационных" работ. Так оно и оказалось в действительности. В итоге были повреждены и частично стерты уникальные фрески Овнатанянов, разрушены. СПЕЦИАЛИСТЫ В ПУТИ? 15 февраля 1995 года грузинский священник освятил Сурб Аствацацин-Норашен, и церковь была переименовна в Хареба (Аветянц). В связи с этим поверенный в делах Армении в Грузии Левон Хачатрян передал МИД республики ноту протеста. Свой протест по этому поводу выразили русская, еврейская и греческая общины Грузии. На протесты спикер грузинского парламента Вахтанг Гогуадзе заявил, что будет всячески содействовать решению этого вопроса, и направил специальное письмо католикосу-патриарху Илие II. 21 феврала представители армянской общины Тбилиси Г. Мурадян и В. Байбуртян добились наконец встречи с Илией II, в ходе которой последний пообещал 22 февраля прекратить реставрационные работы в церкви Сурб Норашен. 13 марта, встревоженная посягательством на армянскую церковь, в Тбилиси направляется делегация членов Верховного Духовного Совета Эчмиадзина в составе глав Араратской и Ширакской епархий архиешископов Гарегина и Григориаса, архимандрита Езраса, а также члена постоянной комиссии ВС РА по правам человека Рафаэла Папаяна. Их принял католикос- патриарх Илия II. Было решено закрыть церковь до встречи грузинских и армянских специалистов. При этом Илия II не разрешил армянской делегации из Эчмиадзина посетить церковь Сурб Норашен, заявив, что грузинский народ не спит, а армяне раздражены. После отъезда армянской делегации экскаваторы вырыли ямы у стен церкви для прокладки канализационных труб. Как бы ни решилась в дальнейшем судьба Сурб Норашена, само строение уже подвергнуто большой опасности. По этому поводу стоит вспомнить весьма характерный факт: несколько лет назад намечалась встреча армянских и грузинских специалистов, которые должны были совместно соорудить вопрос реставрации пришедшей в ветхость армянской церкви Сурб Аствацацин Шамхорцев, но встреча не состоялась, так как церковь была уже разрушена. ЗАКРЫЛИ "ГРУЗИНСКУЮ" ЦЕРКОВЬ 20 марта с наружной церкви Норашен были выставлены грузинские иконы. Ясно, не только в усладу верующим грузинам, но и для нагнетания обстановки. И будто бы нарочно в тот же день в газете "Ахали таоба" вышла статья Георгия Шалуташвили под заголовком: "Закрыли грузинскую церковь". Как заявлял в ней автор, "армянам удалось закрыть освященную грузинскую церковь в столице Грузии". Статья странным образом завершалась вестью о том, что в Глданском массиве некто Геворкян напал на грузинского священника Василия и избил его. Другой же автор, правда, безымянный, в статье "В Тбилиси перед грузинами закрыли церковь", опубликованной 29 марта в газете "Марджи", осуждает за "содеянное" грузинские власти, которые, мол, не в состоянии защитить грузин. И тоже следует странная ссылка ( теперь уже на отряд имени Баграмяна, воевавший с Абхазией против грузин, а заодно и на антигрузинскую деятельность армян Джавахка. Ссылки завершаются кличем к грузинскому населению: "До каких пор терпеть будем?" Здесь комментарии, как говорится, излишни. Что же касается вандализма... Больно, очень больно, что грузинский народ, имеющий свое место в мировой культуре, внесший свой вклад в мировую цивилизацию, сегодня мирится с такого рода историческими фальсификациями. Зачем? Неужели мало своих, исконно грузинских свидетельств пройденного нацией исторического пути?".

Лев Оганезов, "Голос Армении", 1996, N 4, 30 января.

Տեսակը Փաստաթուղթ
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Լեւ Օգանեզով
Աղբյուրը Մամուլի հրատարակություն
Տարեթիվ 1996 թ․

Պատկերաքանդակ, Բարձրաքանդակ

Լիդիա Թամամշյանի բրոնզե գեղեցիկ բարձրաքանդակը ագուցված էր եկեղեցու արևմտյան պատին` Թամամշյանների տոհմական մատուռում:

Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 17:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Նորաշենի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին, որի բակում թաղված է եղել քաղաքագլուխ Եղիա Փրիդոնյանցը։

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Մինչև 1983 թ. կանգուն շքամուտքը (հյուսիսային մուտքի առջև), որը նույն թվականին հիմնահատակ ավերվեց:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1995 թ․

Եկեղեցուց հազիվ մի քանի մետր հարավ շինարարական աշխատանքների ծավալումը 1995 թ.:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1995 թ․

Ներքուստ եկեղեցու արևելյան պատին ագուցված արձանագիր խաչքարը (XVII դ.) իր նախնական տեղում, մինչև 1995 թ., երբ արդեն ավերվել և հողի հետ հավասարեցվել էր բարձր բեմը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1995 թ․

1995-ին տեղահանված (դժբախտաբար նաև անհետացված) խաչքարի տեղը:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1995 թ․

Մի պահ` եկեղեցու խորանի բարձր բեմը քանդելուց հետո հունածես եկեղեցիներին բնորոշ բեմառաջի պատնեշի կառուցման ընթացքից (1995 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1983 թ․

Հատված 1983 թ. ոչնչացված շքամուտքից:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1983 թ․

Շքամուտքը քանդման ընթացքում (1983 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1995 թ․

Եկեղեցուց հազիվ մի քանի մետր հարավ շինարարական աշխատանքների ծավալումը (1995 թ.):

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սարգիս Դարչինյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ախալշենի